Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 18

Snorri G. Bergsson
Mynd 12.
Gústaf Adólf
Sveinsson
lögfræðingur.
Utanríkisráðu-
neytið tók mála-
leitan þeirra vel
og sneri sér á
nýjan leik til
Breta. Stríðinu
var lokið og
ekkert átti því
að vera því til
fyrirstöðu að
mönnunum yrði
sleppt úr haldi
haldi og senda þá til heimila þeirra í Bret-
landi, enda var von á stórum hópum stríðs-
fanga þá um sumarið. Síðla sumars 1944 var
gæsluföngunum í Mooragh í Ramsey, sem
flestir áttu lögheimili utan Bretlands, sýndur
listi með nöfnum þeirra manna, sem heimilt
var að snúa heim til Þýskalands í fangaskipt-
um og meðal þeirra voru flestir fangarnir frá
íslandi. Virðist sem þeim hafi verið í sjálfs-
vald sett hvort þeir sætu áfram á Mön eða
færu heim til Þýskalands, ef nöfn þeirra væru
á annað borð á lausnarlistanum.82 Erfitt er að
áfellast heimþrá þeirra, enda töldu þeir væn-
legra að búa á heimaslóðum en sitja í gæslu-
búðum í Bretlandi, þótt margir fangar hafi
neitað að yfirgefa búðirnar þegar þeim
bauðst frelsi.83
Þegar fimm ár voru liðin frá hernámi ís-
lands, 10. maí 1945, sátu enn átta Þjóðverjar
frá Islandi í breskum fangabúðum á Mön.
Þeir voru: Kurt Blumenstein húsgagna-
smiður, Heinrich Durr, Friedrich Falkner
listvefari, Karl Hirst bóndi, Heribert Pietsch
sjónglerjafræðingur, Wilhelm Vedder úrsmið-
ur, Konstantin Eberhardt verslunarmaður og
Max Keil,84 en sá síðastnefndi var þá nýkom-
inn frá Kanada. Fjarvera fanganna frá íslandi
olli fjölskyldum þeirra margvíslegum vanda.
Þeir höfðu flestir verið einu fyrirvinnur fjöl-
skyldna sinna, sem nú framfleyttu sér á tak-
mörkuðum framlögum sænska sendiráðsins,
sem annaðist mál Þýskalands á stríðsárunum.
Einnig komu upp mörg félagsleg vandamál,
til dæmis voru sum börn og jafnvel eiginkon-
ur þeirra lögð í einelti eða áreitt á annan
hátt.85
Eiginkonur fanganna vissu þó fyrir víst, að
litlar líkur væru á lausn þeirra fyrr en í stríðs-
lok. Þó voru aðstæður mismunandi og haust-
ið 1944 var farið að grennslast fyrir um hugs-
anlega lausn Konstantins Eberhardts, fyrrum
afgreiðslumanns í Braunsverslun. Eiginkona
hans hafði verið alvarlega veik í tvö ár og
þótti því mikilvægt að fá Eberhardt lausan til
að annast hana og sjá henni farborða.86 Erind-
rekar utanríkisráðuneytisins áttu viðræður
við fulltrúa breska sendiráðsins í Reykjavík,
sem „taldi útilokað að Eberhardt yrði leystur
úr haldi fyrir stríðslok." Ennfremur spurði
ráðuneytið hvort ótti hans við að hann yrði
sendur til Þýskalands í stríðslok, „en ekki
heim til íslands, væri á rökum reistur.“ Sendi-
ráðið taldi líklegt, að fangar sem fengju dval-
arleyfi á íslandi myndu snúa þangað aftur í
stríðslok, nema þeir óskuðu annars.87 Bréf ut-
anríkisráðuneytisins til sendiráðsins í London
um málefni Eberhardts varð upphafið að
langri deilu um mál þýsku fanganna. Þar
sagði meðal annars:
Er þess vænst að sendiráðið athugi hvaða
undirtektir þetta mál fær hjá hlutaðeigandi
brezkum hernaðaryfirvöldum.
Það skal tekið fram, sem upplýsingar
fyrir sendiráðið, að ráðuneytið hefur í dag
átt viðræður við sendiráð Breta um þetta
mál. Sendiráðið kvaðst ekki vita hvaða
undirtektir málið fengi í London, en hafði
hinsvegar talsverðan áhuga fyrir því að mál
þetta yrði sent sem einskonar prófmál
þangað með milligöngu sendiráðs íslands
þar. Kvaðst sendiráðið gjarnan vilja fá úr
því skorið hvaða augum væri nú litið á slík
mál þar.88
En bresk stjórnvöld lýstu því yfir, að ekkert
yrði gert í málinu fyrr en að stríði loknu. Um
miðjan maí 1945 tóku því eiginkonur og nán-
ustu aðstandendur fanganna sig saman með
aðstoð Gústafs A. Sveinssonar hæstaréttar-
lögmanns og föluðust eftir aðstoð ríkisstjórn-
arinnar við að fá þá lausa.89 Utanríkisráðu-
neytið tók málaleitan þeirra vel og sneri sér á
nýjan leik til Breta. Stríðinu var lokið og ekk-
ert átti því að vera því til fyrirstöðu að mönn-
unum yrði sleppt úr haldi. í bréfi Agnars Kl.
Jónssonar, skrifstofustjóra utanríkisráðuneyt-
isins, var sendiráði íslands í London falið
að gera þær ráðstafanir, sem tiltækilegar
þykja til þess að hjálpa téðum Þjóðverjum
til þess að losna sem fyrst úr varðhaldi í
Bretlandi, með tilliti til þess að hér eiga að-
ild að máli konur, sem hafa íslenskt ríkis-
fang og börn, sem verða íslenskir ríkis-
borgarar.90
Fljótlega barst utanríkisráðuneytinu skýrsla
frá sendiráðinu í London. Þar kom fram að
Bretar hefðu þegar „tekið málið til athugun-
ar með tilliti til hins breytta viðhorfs, en hins-
vegar var jafnframt frá því skýrt að afgreiðsla
málsins tæki óhjákvæmilega nokkurn tíma.“91
í annarri viku júnímánaðar 1945 bættust Sig-
16