Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 16

Snorri G. Bergsson
Niðurstaða
Smiths var sú,
að íslensk
refsilög væru
vafaiaust ágæt
undir venjuleg-
um kringum-
stæðum, en
hentuðu alls
ekki á stríðs-
tímum, þar sem
fyllsta öryggis
þyrfti að gæta
fornt virki víkinga og tvö hringlaga hús sem
byggð höfðu verið af Keltum.64 Þegar í júní
1940 voru stofnaðir óformlegir háskólar
(Popular University og Youth University) í
búðunum í Douglas og kennararnir voru ekki
af verri endanum: Þjóðverjar og þýskir Gyð-
ingar sem m.a. höfðu kennt í Oxford, Cam-
bridge, London School of Economics og
mörgum helstu háskólum Þýskalands. Með
stuðningi herstjórnarinnar og almennra borg-
ara var komið á fót nokkuð veglegu bóka-
safni, sem notað var við kennsluna. Einnig
voru gefin út vikublöð, t.d. Mooragh Times
og Onchan Pioneer, og höfðu fangarnir auk
þess aðgang að The Times og Daily Tele-
graph. Ronald Stent, sem var meðal þýsku
gæslufanganna á Mön, gerði lista yfir almennt
fræðslustarf í Hutchinson-búðunum í dæmi-
gerðri októberviku. Hér á eftir fer dagskrá
tveggja fyrstu daganna:
Sunnudagur:
11:45 Dr. Reich: Málstofa í landbúnaði.
Veirur í hagkerfi náttúrunnar.
16:00 Dr. Wiener: Sögulýsingar:
Ur leyniskýrslum Metternichs.
19:45 Próf. Isaak: Saga lækninga (frh.).
20:00 Hr. Sadler: Menningarsaga
miðalda (frh.).
Mánudagur:
12:00 B. L. Frank: Lífeðlisfræði.
Næringarfræði.
14:45 Hr. Rosenberg:
Upphaf lýðræðis í Englandi.
16:00 Dr. Wartenberg:
Frá fyrstu árum flugsins.
16:30 Dr. Unger: Grísk heimspeki:
Platon (frh.).
20:00 Upplestur: Þýsk ljóðskáld.
20:00 Dr. Bratu: Frönskukennsla.
Einnig var boðið upp á fyrirlestra í gyðingleg-
um og kristnum fræðum, tæknifræðslu,
kennslu í ljósmyndun, málstofur í heimspeki,
bókmenntum, hagfræði og stjórnmálafræði,
fleiri fyrirlestra í sagnfræði, tvenna tónleika
(úr verkum Bachs og Schuberts) og fleira.
Allt var þetta á dagskrá í sömu vikunni.65
I búðunum ráku fangarnir ýmiss konar
starfsemi, svo sem rakarastofur, skóvinnu-
stofur og bakarí, auk þess sem margir þeirra
unnu fyrir sér við bústörf á nærliggjandi
sveitabæjum. Fangarnir nýttu vinnu og kunn-
áttu sína til fulls, og sem dæmi má nefna, að
skósmiðurinn lagfærði fótabúnað bakarans,
sem greiddi fyrir sig með tertu eða öðru góð-
gæti. Páll Sigurðsson verkfræðingur, sem
Bretar handtóku fyrir meintar „njósnir“ og
sendu til Manar, sagði svo frá:66
[Aðbúnaðurinn] var með ágætum. Þarna
bjuggum við í litlum húsum. T.d. í húsi því,
sem jeg var í, vorum við 18 alls. Hvert hús
hafði sinn eigin matsvein og þar voru hátal-
arar frá útvarpi. Þá var hægt að kaupa
ýmsa munaðarvöru, sígarettur og annað.67
Eiginkonur og afkomendur Manarfanga,
skýrslur og skjöl og vitnisburðir þeirra sjálfra
eru einróma um hinn furðanlega góða aðbún-
að sem til staðar var á Mön. Sem dæmi má
nefna, að Lárus Þorsteinsson sjómaður, sem
Bretar handtóku hér á landi fyrir „njósnir",
var sendur þangað til „heilsubótar" síðla árs
1944, vegna þess að hann þoldi illa vistina í
Brixton-fangelsinu í London.68
Á vordögum 1940 voru um 3.500-4.000 út-
lendar konur handteknar í Bretlandi, tæplega
10% þeirra sem komið höfðu til flokkunar
haustið 1940. Þær voru flestar úr hópi flótta-
manna eða þjónustustúlkna, sem af mörgum
ástæðum voru taldar hættulegustu njósnara-
efni Þjóðverja.61' Konur þessar voru vistaðar í
nágrannaþorpunum Port Erin og St. Mary á
Rushen-skaganum, virðulegum sumarleyfis-
stöðum á Mön. Þar fengu konurnar, þeirra á
meðal Gertrude og Ilse Hásler frá ísafirði,70
ágætis aðstöðu og var aðbúnaður allur hinn
besti. Öli þjónusta var þar til staðar, svo sem
dagheimili, barnaskóli, hárgreiðslustofur,
fataverslanir og kjörbúð. Margar konur í Port
Erin áttu eiginmenn eða „vini“ í öðrum
gæslubúðum á Mön71 og var sérstakur skáli
notaður fyrir heimsóknir þeirra og reglu-
bundna dansleiki, þar sem oft hófust nánari
kynni milli karl- og kvenfanga. Síðla árs 1940
var því komið á fót fæðingarheimili í kvenna-
búðunum, og þótti ekki vanþörf á.72
Breskur almenningur, sem lengi bjó við
skömmtun nauðsynjavarnings, leit þessa þæg-
indadvöl útlendinganna óhýru auga. Einkum
taldi fólk óeðlilegt að hinir „hættulegu" fang-
14