Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 34

Torfi H. Tulinius
Mynd 1.
Snorri Sturluson í
túlkun Daða hins
fróða Níelssonar frá
fyrrí hluta 19. aldar.
Fyrírmyndin gæti
veríð efnabóndi úr
Húnavatnssýslu.
Þetta er líklega elsta
myndin sem til er af
Snorra.
Allt gefur
þetta tilefni til
að ætla að á
fyrra helmingi
13. aldar hafi
verið hér á landi
töluverð þekking
á kanónískum
rétti, fyrst og
fremst hjá
klerkum að
sjálfsögðu, en
einnig hjá leik-
mönnum þar
sem lög þessi
höfðu einníg
áhrif á líf þeirra
Decretum Gmtiani og var lögbók kirkjunnar
þar til Gregoríus páfi IX fól öðrum lögfræð-
ingi, Raimundusi frá Pennaforte, að safna
saman öllum páfaúrskurðum frá dögum Gra-
tíanusar í samræmda lögbók sem nefnd er
Liber extra og var í gildi meðal kaþólskra frá
1234 til 1918.5
Vöxtur kirkjuréttar hélst í hendur við end-
urreisn rómversks réttar sem var angi af al-
mennri endurreisn fornra mennta á 12. og 13.
öld. Hún virðist hafa orðið til af nauðsyn, því
þegar evrópsk konungsríki tóku að styrkjast á
12. öld með vaxandi viðskiptum, fjölbreyttara
samfélagi og aukinni viðleitni valdhafa til að
hafa stjórn á samfélaginu varð knýjandi þörf
fyrir viðameiri og flóknari lagasetningu. Pá
var nærtækast að leita að fyrirmyndum úr for-
tiðinni.
Sama má segja um kirkjuna. Hún var auð-
ug og öflug á þessum tíma og áhrifasvæði
hennar stærra en nokkru sinni fyrr, auk þess
sem hún lét málefni leikmanna meira til sín
taka en áður vegna breyttra hugmynda um
hlutverk sitt í samfélagi kristinna manna. Til
að styrkja innviði sína og til að geta haft meiri
áhrif á líferni leikmanna var orðið nauðsyn-
legt að koma skipan á kirkjuréttinn svo að
hann yrði öflugra verkfæri í höndum kirkj-
unnar, ekki síst í þeirri valdatogstreitu við
höfðingja úr leikmannastétt sem svo mjög
setti mark sitt á þessar aldir.
Guðs lög á íslandi
ísland var engin undantekning að þessu leyti,
eins og sést af átökum Guðmundar Arasonar
við leikmenn og raunar fyrr, í deilum Þorláks
helga við Jón Loftsson og fleiri íslenska höfð-
ingja.6 Sveinbjörn Rafnsson telur að sjá megi
í Skriftaboðum Þorláks áhrif frá kanónískum
rétti sem ekki eru fyrir hendi í Kristinna laga
þœtti, en það bendir til að vel hafi verið fylgst
með breytingum á þessu sviði hér á landi.7
Einnig er til grein eftir merkan fræðimann á
sviði kirkjuréttar á miðöldum, Stephan Kutt-
ner, sem fjallar um Jóns sögu helga eftir
Gunnlaug Leifsson (d. 1219) og sýnir að höf-
undur hennar hljóti að liafa búið yfir tölu-
verðri þekkingu á guðs lögum, m.a. nýmælum
sem ekki voru í gildi á dögum Jóns biskups en
voru það þegar sagan var samin.8 Slík þekking
hefur verið nauðsynleg, t.d. þegar velja átti
nýjan biskup eins og ráða má af bréfi frá 1202,
sem Páll biskup sendir Guðmundi þegar hann
er nýkjörinn, en þar segir: „Guð hefir kosið
þig til biskups og vér, og ertu fastlega kosinn
að guðs lögum og manna svo sem á þessu
landi má fulllegast.“g Vafalaust hafa mál Guð-
mundar góða hvatt menn til að halda áfram
að auka við þekkingu sína á guðs lögum, því
það var reynt að koma honum frá á lagalegan
hátt og m.a.s. farið alla leið til Rómar á fund
páfa til að fá úrskurð hans um hvort mætti
setja hann af.l(' Allt gefur þetta tilefni til að
ætla að á fyrra helmingi 13. aldar hafi verið
hér á landi töluverð þekking á kanónískum
rétti, fyrst og fremst hjá klerkum að sjálf-
sögðu, en einnig hjá leikmönnum þar sem lög
þessi höfðu einnig áhrif á líf þeirra.
Það kemur því ekki á óvart að á þessum
tíma eru ýmis ákvæði úr kirkjurétti tekin inn í
landslög og þá án efa með fulltingi leik-
manna. í fyrri lögsögumannstíð Snorra
Sturlusonar, frá 1215 til 1218, eru t.d. sam-
32