Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 14

Snorri G. Bergsson
Mynd 8.
Heinrich Gerhard
Tegeder.
Mynd 9.
Karel Vorovka
(Kári Valsson
prestur í Hrísey).
ekki voru skráðir sem flóttamenn, nema ef
þeir hefðu búið í Bretlandi frá 1919 eða leng-
ur. Annað skrefið yrði að handtaka þá sem
byggju utan stórborga og að lokum kæmi röð-
in að þeim sem eftir væru.55
En harðlínustefnan sem endurspeglaðist í
ákvæðinu frá 25. júní hafði verið skotin í kaf
með Arandora Star. Almenningur, fjölmiðlar
og frjálslyndir stjórnmálamenn mótmæltu nú
harðlínustefnu stjórnvalda í garð útlendinga,
og kröfðust stefnubreytingar. Á fundi breska
þingsins 10. júlí deildu þingmenn hart um mál
þeirra og að lokum var ákveðið að leysa þá úr
haldi sem ekki töldust sérstaklega hættulegir
(B- og C-flokkar). Hinn 5. ágúst fékk innan-
ríkisráðuneytið yfirstjórn gæslubúðanna í
hendur að nýju, en Swinton-nefndin hafði
stjórnað þeim frá því í lok maí, og hóf að
framfylgja hinni nýju stefnu breska þingsins.
Um vorið 1941 voru það einkum karlar og
konur úr A-flokki útlendinga sem gistu
gæslubúðirnar.56 Það er næsta kaldhæðnislegt,
að þessi stefnubreyting breskra stjórnvalda
var gerð opinber á sama tíma og Þjóðverjarn-
ir sátu í gæsluvist á gamla stúdentagarðinum í
Reykjavík, en þeim var þó ekki sleppt með
tilkomu hinna nýju lagaákvæða.
Líkast til hefur þar komið til ótti Breta við
moldvörpustarfsemi Þjóðverja á Islandi, veð-
urskeytasendingar og jafnvel spellvirki. Það
virðist sem bresku herstjórnaryfirvöldin á Is-
landi hafi framfylgt þeirri stefnu að handtaka
alla þá sem ekki voru „flóttamenn undan
kúgun nasista“ og tókst það að mestu leyti.
Einnig ber að hafa í huga að sendistöðin sem
Gerlach og menn hans höfðu notað fannst
hvergi í ræðismannsbústaðnum, þrátt fyrir
dauðaleit breskra sérfræðinga. Bretar þurftu
því að reikna með, að einhver Þjóðverji sem
eftir sæti, hefði sendistöð undir höndum og
gæti því haldið áfram skeytasendingum til
Þýskalands. Af þeim sökum var gengið hart
fram við handtökur í júlíbyrjun.
Karl Eiríksson forstjóri, mágur Heinrichs
Durrs, komst í kynni við þennan ótta Breta.
Faðir hans, Eiríkur Ormsson, hafði keypt
jörðina Skeggjastaði í Mosfellssveit og þar
voru langdvölum þær Sigrún Eiríksdóttir
Durr og Helga Keil ásamt börnum sínum.
Bretum varð tíðförult að Skeggjastöðum og
komu þangað að minnsta kosti þrisvar sinn-
um til að leita týndu sendistöðvarinnar.57
Bresku hernaðaryfirvöldin á íslandi vissu
sem var, að brottflutningur Þjóðverjanna var
óvinsæll meðal landsmanna, sem margir töldu
slíkar aðgerðir íhlutun í íslensk innanríkis-
mál. En hvers vegna gátu Bretar þá ekki fang-
elsað Þjóðverjana á íslandi? Howard Smith,
sendiherra Bretlands, taldi óheppilegt að
setja menn þessa í gæslu á íslandi, þar sem
„íslenskum stjórnvöldum væri ekki treystandi
til að hafa á þeim fullnægjandi gætur,“ þar
sem frjálsræði fanga væri of mikið. Niður-
staða Smiths var sú, að íslensk refsilög væru
vafalaust ágæt undir venjulegum kringum-
stæðum, en hentuðu alls ekki á stríðstímum,
þar sem fyllsta öryggis þyrfti að gæta.58 Því var
ekki um neitt annað að ræða en senda þýsku
fangana til Bretlands.
Fyrst um sinn voru flestir Þjóðverjarnir frá
íslandi vistaðir í bænum Gourock, rétt utan
við Glasgow, og þar skildu leiðir. Sumir fóru
til Knopsdale-fangabúðanna í Argyll í Skot-
landi, aðrir til fangabúða í London eða til
Huyton-búðanna utan við Liverpool.59 Bjarni
Jónsson læknir, einn „Petsamo-fanganna“,
var fluttur beint til London frá Gourock. í
Pentonville-fangelsinu í London hitti hann
fyrir tvo þýska fanga frá íslandi, mann frá
Vestmannaeyjum [Heinrich Gerhard Tege-
der sjómann] og tékkneskan ferðalang [Karel
Vorovka, sem er betur þekktur sem sr. Kári
Valsson, fyrrum prestur í Hrísey].60 Tveir Ak-
ureyringar, Sigurður Finnbogason og Þórhall-
ur Pálsson, sem Bretar handtóku í ágúst 1940
fyrir brot á loftskeytabanninu, voru einnig
fluttir til Skotlands. Þaðan fóru þeir til Liver-
pool og síðar til London, en enduðu eins og
aðrir á eynni Mön.61
Á eynni Mön
Eyjan Mön í írlandshafi var einn helsti sumar-
leyfisstaður Bretlandseyja. Þangað streymdi
fjöldi fólks á hverju ári og naut sumarsins í ró-
legu og þægilegu umhverfi. Sumarvertíðin
1939 var þó í styttra lagi, og um miðjan ágúst
sneru um 70.000 gestir á Mön aftur til megin-
lands Bretlands. Við bættist, að flestar bókan-
12