Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 10

Snorri G. Bergsson
í raun voru
það „fasistarnir
í bresku ríkis-
stjórninni",
hin „raunveru-
lega fimmta
herdeild", sem
báru ábyrgð
á þeim fjölda-
handtökum sem
nú hófust
Scheither heildsali.26 Virðist vera, sem a.m.k.
fimm öðrum hafi verið sleppt, þeirra á meðal
Friedrich Fahning, sem hlotið hafði íslenskan
ríkisborgararétt 1939.27 Pjóðverjarnir voru
handteknir án málalenginga og fengu hvorki
að kveðja fjölskyldur sínar né taka með sér
persónulega muni. Þeim var safnað saman í
kjallara ræðismannsskrifstofunnar að Tún-
götu 18 og voru þeir síðan fluttir niður á
bryggju, þar sem tundurspillir beið þeirra.
Gunnar M. Magnúss lýsti aðstöðu þeirra á
eftirfarandi hátt:
Á austurhorni hafnarbakkans stóð hinn
nöturlegi hópur þýzku fanganna, og
tvísteig í nokkru eirðarleysi meðan stundir
morgunsins liðu seinlega. Þessir menn
höfðu að vísu ennþá fast land undir fótum,
en þjöppuðust smám saman fram á ystu
nöf bakkans, og fram af þeirri þröm áttu
þeir að hverfa innan stundar út í steingráa
skrokka, þar sem fjandmenn föðurlands
þeirra réðu stjórn og stýri.28
Fyrr en varði voru fangarnir komnir af stað til
Bretlands og fleiri fylgdu í kjölfarið. Næstu
þrjár vikur voru sex menn handteknir: Frank
Fluter sápugerðarmeistari á Akureyri,29 Ernst
Hinz kaupsýslumaður, Karl Meuschke sjón-
glerjafræðingur, Wilhelm Möllenstadt, Sebald
Tresper pylsugerðarmaður og dr. Gerd Will
sendikennari.30 Það vekur athygli, að Gyðing-
ar, konur með þýskan ríkisborgararétt og
pólítískir flóttamenn fengu að fara frjálsir
ferða sinna, ólíkt því sem gerðist í Bretlandi.31
Bretar í vanda
Þegar Póllandi hafði verið skipt milli Þýska-
lands og Sovétríkjanna hófst hið svokallaða
„gervistríð“ (phoney war), þar sem bein
stríðsátök áttu sér ekki stað milli stórvelda
Evrópu. En Finnlandsstríðið gerði mönnum
ljóst, að það kraumaði undir rólegu yfirborð-
inu og hvenær sem væri gætu átök blossað
upp að nýju.
I aprílbyrjun 1940 réðust Þjóðverjar á Nor-
eg og Danmörku og síðan Niðurlönd og
Frakkland mánuði síðar, og fyrr en varði var
mestöll Vestur-Evrópa á yfirráðasvæði Þýska-
lands. í Bretlandi gengu sögusagnir um, að
einkum Noregur og Holland hefðu fallið í
hendur Þjóðverja vegna svikráða þýskrar
„fimmtu herdeildar“ í löndunum. Bresk dag-
blöð gripu slíkar æsifréttir á lofti og hófu bar-
áttu fyrir hertum aðgerðum stjórnvalda gegn
Þjóðverjum í Bretlandi, með stuðningi manna
í æðstu stöðum þjóðfélagsins. Slagorðið var
yfirleitt „Collar the Lot“ eða „takið þá alla“.32
í maíbyrjun 1940 samþykkti breska ríkis-
stjórnin að herða eftirlit með útlendingum í
Bretlandi og 12. maí hófust fjöldahandtökur á
fólki af þýskum ættum, bæði í Bretlandi og
samveldisríkjunum. Á ríkisstjórnarfundum
15., 18. og 22. maí urðu þó snörp skoðana-
skipti meðal breskra ráðherra um handtök-
urnar. Sir John Anderson, innanríkisráð-
herra, mótmælti hinni nýju stefnu, þar sem
sýnt væri að útlendingar í B- og C-flokkum
væru hættulausir. Meirihluti ríkisstjórnarinn-
ar virðist þó hafa verið ósammála honum, því
27. maí skipaði hún Öryggismálanefnd Breta-
veldis, undir forsæti Swintons lávarðar af
Masham,33 en nefndin var aðallega skipuð
harðlínumönnum frá breskum leyniþjónust-
um og öðrum öryggisstofnunum. Skipun
nefndarinnar var talin rothögg fyrir Sir John
og Halifax lávarð, utanríkisráðherra, en þeir
höfðu barist fyrir hófsamari lausn vandans.14
Þá grunaðiað
gæsluvist [útlendinga] hefði ekki komið til
af stundarótta Breta við njósnara eða aðra
úr fimmtu herdeildinni, heldur... væri hún
hápunktur árangursríkrar herferðar manna
í og utan [bresku] ríkisstjórnarinnar sem
aldrei hefðu sætt sig við nærveru framandi
útlendinga [í Bretlandi].35
í raun voru það „fasistarnir í bresku ríkis-
stjórninni“, hin „raunverulega fimmta her-
deild“, sem báru ábyrgð á þeim fjöldahand-
tökum sem nú hófust.36 Þetta voru menn sem
skeyttu því engu, þótt flóttamenn undan of-
sóknum nasista væru fangelsaðir og færðir í
gæslubúðir. Einnig hunsuðu þeir ákvæði Gen-
farsáttmálans um skyldur ríkja sem áttu í
styrjöld og þau lýðræðislegu réttindi, að menn
teldust saklausir þar til sök þeirra sannaðist.
Samkvæmt skoðanakönnunum frá því í lok
aprfl 1940 var aðeins 1% almennings í Bret-
landi fylgjandi fjöldahandtökum útlendinga.
Mánuði síðar, þegar Þjóðverjar höfðu valtað
8