Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 82

Helgi M. Sigurðsson
bæði leikir og lærðir. Og þeir láta ekki sitja
við orðin tóm. Um þessar mundir fjölgar
minjasöfnum hratt og þau sem fyrir eru eflast.
I nánast hverju héraði og í kauptúnum og
bæjum, að ekki sé talað um höfuðborgina,
hafa menn tekið sig saman og safnað munum
sem bera vitni lifnaðarháttum liðinna tíma,
orðið sér úti um húsakynni og sett upp sýn-
ingar. Þessi söfn eru margvísleg að gerð og
mjög misstór - og algera sérstöðu hefur Þjóð-
minjasafnið.4
í kjölfar þjóðernisvakningar 19. aldar byrj-
uðu Islendingar að gefa forngripum sínum
verulegan gaum í fyrsta skipti. Meðal annars
sem taka þurfti á var útflutningur minja, en
einnig almennt sinnuleysi landsmanna gagn-
vart þessum hluta menningararfsins. Til að
ráða bót á því var fyrsta forngripasafn lands-
ins, Þjóðminjasafn íslands, stofnað árið 1863.
Lög um verndun fornminja á íslandi voru síð-
an sett árið 1907 og gerðu þau útflutning
ólöglegan. Þjóðminjasafnið er eins og í önd-
verðu fyrst og fremst safn íslenskra muna.
Tugþúsundir gripa eru geymdar þar, m.a.
margar helstu þjóðargersemarnar. En hlut-
verk safnsins er lögum samkvæmt að varð-
veita íslenskar þjóðminjar í víðasta skilningi
og þá einnig myndir, jarðfundnar minjar og
friðuð mannvirki. Starfsfólki safnsins hefur
fjölgað smám saman, aðallega þó síðustu ára-
tugina, og eru nú alls um 60 manns á launa-
skrá. Velta Þjóðminjasafnsins var á síðasta
ári, 1995, um 150 milljónir króna. Það virðist
dágóð upphæð en er ekki svo ýkja há þegar
litið er til allra þeirra verkefna sem safninu er
ætlað að sinna. Ef gerður væri samanburður
við nágrannalöndin yrði hann trúlega heldur
óhagstæður.5
Árið 1947 var aukið við fornminjalögin frá
1907 kafla um viðhald fornra mannvirkja og
um byggðasöfn. Á þeim tíma höfðu engin
svæðisbundin söfn verið opnuð til sýningar en
söfnun muna var hafin á nokkrum stöðum.
Gert var ráð fyrir að byggðasöfnin væru í um-
sjá og eigu heimamanna, og kváðu lögin svo á
að þangað skyldi einkum safnað gripum sem
vitnuðu um staðbundin sérkenni. Fyrirsjáan-
legt var að söfn þessi hefðu lítið fjárhagslegt
bolmagn og var meðal annars þess vegna ráð-
gert að friðaðar byggingar gætu nýst þeim til
sýningar. Þá hafa menn einkum hugsað til
gömlu torfbæjanna, þeir væru ákjósanleg um-
gjörð um gripi úr sveitalífi 19. aldar og upp-
hafs hinnar tuttugustu. Við sjávarsíðuna var
lögð áhersla á að gera skil árabátaútgerðinni
sem stunduð hafði verið um aldir.6
Tala má um tvö nokkuð afmörkuð tímabil
í sögu byggðasafnanna. Hið fyrra var tími
brautryðjendanna sem unnu þrekvirki á sviði
munasöfnunar, við kröpp kjör oft á tíðum og
erfiðar aðstæður og skópu þar með kjarna
þessara safna og öfluðu þeim almennrar við-
urkenningar. Þessir menn eru margir hverjir
horfnir á braut og við hefur tekið kynslóð fag-
menntaðra starfsmanna, þjóðháttafræðinga,
fornleifafræðinga og sagnfræðinga. Þeir eru
ekki jafn uppteknir af munasöfnuninni og
frumkvöðlarnir, þar sem talsverður árangur
hefur náðst í þeim efnum. Hugur þeirra
stendur til frekari úrvinnslu þess sem aflað
hefur verið, meðal annars á sviði forvörslu,
skráningar og rannsókna. Einnig hefur miðl-
unarþátturinn fengið meira vægi. Fjárhags-
legt bolmagn byggðasafnanna er þó enn sem
fyrr takmarkað og flest þeirra eru einyrkja-
söfn, sem mcrkir að safnvörðurinn þarf að
gegna öllum störfum, praktískum jafnt sem
fræðilegum.7
Byggðasafn höfuðborgarsvæðisins, Árbæj-
arsafn, hefur sérstöðu m.a. fyrir það að í um-
dæmi þess býr tæplega helmingur þjóðarinn-
ar; einnig að verkefni þess er minjar um
hverfandi bæjarmcnningu en ekki sveita-
menningu. Sal'nið var við stofnun, 1957, hugs-
að sem útisafndeild úr Minjasafni Reykjavfk-
ur. En árið 1968 var minjasafnið sameinað því
og fékk Árbæjarsafn með því mun víðtækari
söfnunar- og rannsóknarskyldur. Útisafns-
þátturinn, sem einkum lýtur að sýningahaldi,
hefur þó vegið þungt alla tíð og er ástæða þess
ef til vill nálægðin við Þjóðminjasafnið.
Árbæjarsafn hefur á liðnum árum eflst að
mannal'la og búnaði og eru nú um 15 manns í
fullu starfi, þar af 4-5 safnverðir og jafnmarg-
ir smiöir. Samt sem áður er mikils virði að á
höfuðborgarsvæðinu eru fleiri aðilar sem
vinna einnig að minjavörslu. Þar á meðal eru
sérsöfnin, söfn í eigu félagasamtaka, fyrir-
tækja og einstaklinga. Þessi söfn eru mjög
misstór, eiga allt frá nokkur þúsund safngrip-
80