Ný saga - 01.01.1996, Blaðsíða 9

Fangarnir á Mön
um, en aðrir voru hreinræktaðir nazistar,
hrokafullir að sið þýzkra, ókurteisir og ill-
viljaðir öllu, sem ekki gat varpað ljóma á
nafn Adolfs [Hitlers] skiltamálara og á
Þýzkaland. Allt þetta hyski flokkaði ég
niður í skrá, en hana hafði ég fært inn í tví-
ritunarbók, sem ég geymdi vel.17
Bók Hendriks hafði að geyma margar gagn-
legar upplýsingar um fylgismenn „Adolfs
skiltamálara“. Þótt Hendrik virðist hafa haft
ótrúlega nákvæmar heimildir um félaga Nas-
istaflokksins, var það þá sem oftar, að hann
lét sínar eigin stjórnmálaskoðanir blinda sig
gagnvart bláköldum staðreyndum. Það er
ekkert sem bendir til að Þjóðverjar á íslandi,
nema ef til vill örfáir menn - flestir nýkomnir
til landsins - hafi fylgt nasismanum af sann-
færingu.18 „Brúna pestin“ virðist því ekki hafa
þrifist vel í íslensku umhverfi.
Dregið í dilka
Innrás breska hersins kom fáum á óvart og
síst af öllum þýska aðalræðismanninum. Þór
Whitehead greinir frá því, að Werner Gerlach
hafi hálft í hvoru búist við Bretum allt frá 9.
apríl og því sett menn sína „á vörð við höfn-
ina og á útsýnisstöðum til að vara sig við, ef
sæist til innrásarflota Breta.“ Þótt engin
merki væru um komu Breta, hafði hann „þó
áfram vara á sér og lét þau boð út ganga til
Þjóðverja í bænum að gera sér tafarlaust við-
vart, ef sæist til herskipa, hvort sem það væri
að nóttu eða degi.“19
Aðfaranótt 10. maí vakti símhringing
Gerlach af værum blundi. Einn varðmanna
hans, hljóðfæraleikarinn Rudolf Camp-
hausen, hafði heyrt í breskri flugvél sem flaug
yfir bæinn og grunaði hann að bresk innrás
stæði fyrir dyrum. Gerlach brá því skjótt við
og hélt í stuttan leiðangur um borgina með
„manninum í svarta frakkanum“, Schulze-
Stentrop loftskeytamanni. Sneri hann síðan
heim í bústað sinn og hóf skjalabrennu í
baðkari sínu. Einkum mun hann hafa viljað
brenna trúnaðarskjöl og mikilvæga dulmáls-
lykla.2"
Eitt fyrsta verk breska innrásarhersins var
að handtaka Gerlach og fjölskyldu hans,
starfslið ræðismannsskrifstofunnar og þýska
skipbrotsmenn, sem orðið höfðu innlyksa á
íslandi. Nokkrir skipbrotsmenn af Bahia
Blanca sem sokkið hafði við ísland í janúar
1939 náðu þó að komast undan, en voru
smám saman handsamaðir.21 August Lehr-
mann, starfsmaður Heinys Scheithers, var þá
staddur í Borgarfirði og flúði hann undan
breskum hermönnum til Vestfjarða. Annar
Þjóðverji, dr. Gerd Will, einn af stofnendum
og foringjum Islandsdeildar Nasistaflokksins,
komst undan og náðist loks 5. júní í Skaga-
firði.22
Fljótlega kom þó röðin að öðrum Þjóðverj-
um í Reykjavík og kom þar skráningarbók
Hendriks Ottóssonar í góðar þarfir. Einn var
sá maður íslenskur sem gekk í fararbroddi
bresku hermannanna. Björn [Bói] Hjaltested,
starfsmaður Sigurðar B. Sigurðssonar, kjör-
ræðismanns Breta og kaupmanns í verslunar-
húsinu Edinborg, vísaði bresku hermönnun-
um leiðina að húsum nokkurra Þjóðverja.
Sigurlaug Jóhannsdóttir, eiginkona Heinys
Scheithers, minnist þess, að árla her-
námsmorguninn hafi verið barið allhressilega
að dyrum á heimili þeirra hjóna. Þegar hún
lauk upp dyrunum ruddi Björn henni um koll
og arkaði inn ganginn í leit að eiginmanni
hennar. Að baki hans fóru breskir hermenn.23
Bretar gerðu sér fyllilega grein fyrir því, að
valdbeiting við erlenda þegna í hlutlausu
landi var skýlaust brot á alþjóðalögum.24 Á
móti kom, að 9. apríl höfðu Þjóðverjar hand-
tekið og niðurlægt Howard Smith, sendiherra
Bretlands í Danmörku. Smith var nú orðinn
sendiherra á íslandi og hafði orðið samskipa
breska hernum til íslands. En handtökur á
Bretum í Danmörku höfðu þó verið furðan-
lega vægar, þar sem aðeins ógiftir menn á her-
þjónustualdri voru handteknir. Þótt bresku
herforingjarnir vildu gjarnan handtaka alla
Þjóðverja á Islandi í samræmi við stefnu
stjórnvalda, töldu þeir óviturlegt að ganga
mikið lengra í slíkum aðgerðum en þýski her-
inn í Danmörku.25
Þegar dagur var kominn að kvöldi 10. maí
voru aðeins fimm heimilisfastir Þjóðverjar
enn í vörslu Breta: dr. Heinrich Dúrr raf-
magnsverkfræðingur, dr. Max Keil, dr. Rudolf
Leutelt jöklafræðingur, Karl Petersen fyrrum
afgreiðslumaður í Braunsverslun og Heiny
Gerlach brá
því skjótt við
og hélt í stuttan
leiðangur um
borgina með
„manninum í
svarta frakkan-
um“, Schulze-
Stentrop loft-
skeytamanni
Bretar gerðu
sér fyllilega
grein fyrir því,
að valdbeiting
við erlenda
þegna í hlut-
lausu landi var
skýlaust brot á
alþjóðalögum
7