Þjóðhagsreikningar 1901-1945 - 01.08.1992, Blaðsíða 20

til tækniframfara í sveitum sem gerðu kleift að framleiða sama magn landbúnaðarvara
með miklu minna vinnuafli en áður. Einnig er talið að afnám vistarbandsins hafi átt
sinn þátt í því að hraða myndun þéttbýlis á ofanverðri nítjándu öld. En samkvæmt
vistarbandinu bar karli eða konu sem ekki réðu eigin búi skylda til þess að verða hjú
á heimili bónda. Fram að árinu 1783 gátu vinnuhjú losnað undan vistarbandinu með
því að verða lausamenn en skilyrði þess var ákveðinn lágmarkseign. Tilvist lausa-
manna var síðan bönnuð fram til 1863. Sem dæmi um fólksflutningana til þéttbýlis má
nefna að um 1880 bjuggu 5,8% landsmanna í bæjum með yfir 300 fbúa, um aldamót
er þessi tala komin í 20% og um 1940 í tæp 63%.
Hér á eftir verður fyrstu 45 árunum eftir aldamót skipt í fimm tímabil og er að
mestu stuðst við grein eftir Ólaf Björnsson prófessor Þróun efnahagsmála á íslandi
1874-1974, sem birtist í Andvara 1974. Þessi fimm tímabil eru:
1. Frá aldamótum að fyrri heimsstyrjöld.
2. Fyrri heimsstyrjaldarár.
3. Frá heimsstyrjöld að kreppuárum.
4. Kreppuárin.
5. Seinni heimsstyrjöld.
1.4.2 Árin 1901-1914
Upp úr aldamótum hélt iðnbyltingin, og hugsunarháttur hennar, innreið sína í
íslenskt þjóðfélag. Tæknivæðing jókst í öllum atvinnugeirum, en þó sérstaklega í
sjávarútvegi. Fyrsti togarinn kom 1905 og 1914 voru þeir orðnir 20, og á sama tíma
jókst tjöldi mótorbáta. Tæknivæðing fiskveiðanna hafði í för með sér stóraukinn
sjávarafla, bæði að magni og verðmæti til. Vegna þessara auknu tekna við sjávar-
síðuna héldu áfram þeir fólksflutningar úr dreifbýli sem byrjuðu um 1880, þannig að
mannfjöldi í landbúnaði var svo til óbreyttur 1901-1914. Sjávarútvegur tók að
takmörkuðu leyti við auknu vinnuafli. Mest fór í alls konar þjónustustörf þéttbýlis-
kjarnanna við sjávarsíðuna, auk aukinnar byggingarstarfsemi þar. Mikill vöxtur varð
í utanríkisviðskiptum. Landið fékk símasamband við útlönd árið 1906, og með tilkomu
íslandsbanka 1904 kom erlent fjármagn inn í efnahagslífið, en fyrir þann tíma hafði
erlend sfld- og hvalveiði við landið aðeins fært landsmönnum takmarkaðar tekjur.
Hlutafé bankans, 2 m.kr., var um 7-8% af áætlaðri vergri þjóðarframleiðslu árið 1904,
26,3 m.kr. (sjá töflu 1.3.1).
A þessu tímabili gefa niðurstöður þjóðhagsreikninga, eins og þeir liggja fyrir í
þessari skýrslu, eftirfarandi mynd:
18