Þjóðlíf - 01.07.1986, Blaðsíða 32

mikið fylgi en forystu hans skipuðu
verkalýðsleiðtogarnir Hannibal
Valdimarsson og Björn Jónsson og
menntamenn, þ.á.m. Magnús Torfi
Ólafsson, sem varð menntamálaráð-
herra, og Bjami Guðnason prófess-
Frá
Stöðugleika
Til
Lausungar
or. Samtökin fengu 8.9 prósent og
fimm þingmenn en Viðreisnarflokk-
arnir, Sjálfstæðisflokkur og Alþýðu-
flokkur, misstu þingmeirihluta sinn.
Alþýðuflokkurinn tapaði miklu fylgi,
fékk aðeins sex þingmenn og tapaði
þremur. Einnig kom fram flokkur há-
skólanema, Framboðsflokkurinn,
sem gerði óspart grín að fjórflokkun-
um við góðar undirtektir og hlaut
umtalsvert fylgi.
Ég staðnæmdist nokkuð við for-
setakosningarnar 1968 og alþingis-
kosningarnar 1971. Þessar kosningar
báðar mynduðu í senn endalok langs
stöðugleikatímabils í íslenskri flokka-
pólitík og upphaf nýs tíma, sem ekki
sér fyrir endann á. Við sjáum um-
skiptin glögglega ef við lítum fyrst á
megineinkenni tímabilsins 1942-71 og
síðan á árin þar á eftir.
1942-1971. Á þessum þremur ára-
tugum var kosið níu sinnum til Al-
þingis. Fátt sýnir betur „einokun“
fjórflokkanna á hylli kjósenda en sú
staðreynd, að aðeins einu sinni tókst
fimmta flokknum að koma mönnum
á þing, þegar Þjóðvarnarflokkurinn
fékk tvo menn kjörna 1953. í næstu
kosningum féllu hins vegar báðir
þingmennirnir og flokkurinn sjálfur
varð fljótlega úr sögunni sem virkt
stjórnmálaafl. Ýmsir smáflokkar
buðu að vísu fram: Þjóðveldisflokkur
1942, Lýðræðisflokkur 1953, en fjór-
flokkakerfið haggaðist ekki og að
meðaltali fengu fjórflokkarnir um 97
prósent atkvæða í Alþingiskosning-
um. Þar að auki voru stærðarhlutföll
þeirra innbyrðis óbreytt: Sjálfstæðis-
flokkurinn var stærstur með um 40
prósent atkvæða, Framsóknarflokkur
næstur með um 25 prósent. Sam-
anlagt höfðu þeir tveir því næstum 2/3
hluta atkvæða í landinu. Sósíalista-
flokkur og síðar Alþýðubandalag
voru þriðji í röðinni, aðeins stærri en
Alþýðuflokkurinn. Sveiflur milli
fjórflokkanna voru litlar. Hættan á
fylgistapi kom nær eingöngu að utan,
frá nýjum flokkum eða flokksbrot-
um. Þeirri ógn var jafnan bægt frá og
engar veigamiklar breytingar virtust í
aðsigi.
1971- Frá og með árinu 1971 varð
flest í flokkapólitíkinni harla hverf-
ult. I öllum kosningum nema einum
(1978) hafa flokkar eða flokksbrot
önnur en fjórflokkarnir fengið menn
kjörna á þing. Samtökin 1971 og
1974, Eggert Haukdal utan flokka
1979 og nú sitja á þingi fjórir þing-
menn fyrir Bandalag Jafnaðarmanna
og þrír fyrir Kvennalista. Stærðar-
hlutföll milli fjórflokkanna hafa rask-
ast. Sjálfstæðisflokkurinn hefur raun-
ar ætíð verið stærstur en á þessum
stutta tíma hefur flokkurinn bæði
unnið einn sinn stærsta sigur (1974)
og stærsta ósigur (1978). Framsókn-
arflokkurinn hefur verið á niðurleið
og varð minnstur flokkanna fjögurra
1978; er að vísu nú næst stærstur með
örlítið meira fylgi en Alþýðubanda-
lagið en fjórum þingmönnum fleiri í
krafti kjördæmaskipunarinnar, sem
breytt verður fyrir næstu kosningar.
Alþýðubandalagið varð næst stærsti
flokkurinn 1978 en í öðrum kosning-
um hefur því ekki tekist að brjóta 20-
prósenta múrinn sem hefur myndað
hámark á fylgi þess. Þessum þremur
gömlu flokkum hefur því öllum geng-
ið misvel á síðustu árum, en fylgi
Alþýðuflokksins hefur samt sveiflast
langmest. Hann hlaut 9.1 prósent
1974, 22.3 prósent 1978 og síðan að-
eins 11.7 prósent 1983.
Kosningaúrslit segja mikla sögu
um þau umskipti sem urðu 1971, en
breytingarnar á stöðu stjórnmála-
flokkanna eru víðtækari, djúpstæðari
og varanlegri heldur en talnarunur
um kosningaúrslit gefa til kynna.
Forsenda allra spásagna um framtíð
fjórflokkakerfisins, líf þess eða
dauða, er að glöggva sig á eðli þess-
ara breytinga. í stuttu máli hafa áhrif
stjórnmálaflokkanna minnkað. Hylli
þeirra meðal kjósenda eru óstöðugri,
samheldni innan þeirra er minni en
áður, val á frambjóðendum flokk-
anna fer nú í ríkum mæli fram með
einhvers konar prófkjöri eða forvali
en er ekki einvörðungu á valdi
flokksstofnana og flokkarnir hafa
ekki heldur sterk tök á hagsmuna-
samtökum, sem eiga margvísleg og
vaxandi samskipti við stjórnvöld án
milligöngu flokkanna.
Þessi þróun merkir að sjálfsögðu
ekki að flokkapólitík skipti engu
máli. Alþingi og ríkisstjórnin eru
skipuð fulltrúum stjórnmálaflokk-
anna og hafa margvísleg áhrif á þau
lífsskilyrði sem við búum við. Þegar
allt kemur til alls er óánægjan með
fjórflokkakerfið óánægja með
meintar afurðir þess: lág laun, frum-
skógarlögmál í húsnæðismálum,
rangar fjárfestingar, kvennakúgun,
miðstýringu og spillingu. Hér skal
enginn dómur lagður á þessar ásak-
anir en ljóst er að síðustu áratugina
hefur fjórflokkakerfið átt undir högg
að sækja. Enn er samt mikilvægri
spurningu ósvarað: Er það feigt?
Hugmyndir um þriggja flokka kerfi
er býsna gömul í landinu og hefur
reynst ærið lífsseig. Jónas Jónsson frá
Hriflu, sem var formaður Framsókn-
arflokksins og einn áhrifamesti
stjórnmálamaður á íslandi fyrr og
síðar, taldi að eðlilegast væri að upp
kæmu þrír stjórnmálaflokkar: hægri
flokkur sem einkum styddist við at-
vinnurekendur og efnamenn, mið-
flokkur sem sækti fylgi til bænda og
millistéttar í bæjunum, og síðan
flokkur sem yrði í nánum tengslum
við verkalýðsfélögin. Á fyrstu ára-
tugum aldarinnar — með stofnun Al-
þýðuflokksins og Framsóknarflokks-
ins 1916 og Sjálfstæðisflokksins 1929
— virtist spásögn Jónasar hafa ræst.
Stofnun Kommúnistaflokksins 1930
raskaði hins vegar þriggja flokka
kerfinu. Síðan varð Sósíalistaflokkur-
inn sem stofnaður var 1938 stærri en
Alþýðuflokkurinn og fjögurra flokka
kerfi varð til og hélst óbreytt í marga
áratugi.
Innan Framsóknar, Alþýðuflokks
og Alþýðubandalags hefur verið tölu-
vert fylgi við hugmyndina um einn
stóran flokk til mótvægis við Sjálf-
stæðisflokkinn. Á undanförnum ára-
tugum hafa verið gerðar margar til-
raunir til að framkvæma þessa hug-
mynd. Þær hafa allar mistekist. Á
sama árinu, 1956, voru meira að
segja í gangi tvær slíkar tilraunir.
Hannibal Valdimarsson og stuðnings-
menn hans fóru úr Alþýðuflokknum
og stofnuðu með Sósíalistaflokknum
Alþýðubandalagið, sem átti að sam-
eina vinstri menn. Alþýðubandalagið
varð aldrei heilsteypt pólitískt afl og
klofnaði á árunum 1967-71 þegar
Samtökin voru mynduð. Kosninga-
bandalag Framsóknar og Alþýðu-
flokks, „Hræðslubandalagið“, var
einnig myndað 1956. Markmiðið var
að ná meirihluta á Alþingi. Ekki
munaði miklu að þetta tækist. Flokk-

32 ÞJÓÐLÍF