Morgunblaðið - 24.02.1981, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 24. FEBRÚAR 1981
F ulltrúar sama vilja ekki virkjunina
íbúar Norður-Noregs vilja virkjunina
Alta-málið svokallaða í Noregi hefur verið í
fréttum fjölmiðla svo til daglega. Deilan um
vatnsorkuverið við ána Alta, Alftá, virðist ekki
vera í þann veginn að leysast, þvert á móti
benda síðustu fréttir til þess að málið sé nú í
hnút.
í fljótu bragði virðist deilan
standa á milli sama og land-
verndarmanna annars vegar og
ríkisstjórnarinnar hins vegar
um það hvort byggja eigi
vatnsorkuver í Savtso í hérað-
inu Alta. En í raun er málið
alls ekki svo einfalt.
Samar í Noregi hafa myndað
með sér þrjá hópa. Landssam-
tök sama í Noregi (NSR),
Landssamtök samískra hrein-
dýrabænda í Noregi (NRL) og
Landssamtök sama (SL). NSR
og NRL eru á einu máli um það
að ríkisstjórninni beri að
nætta við byggingu orkuvers-
ins. Þau vilja og að litið verði á
sama sem minnihlutahóp og að
þeim verði því veitt sérréttindi
í norsku þjóðfélagi. Deilan um
Alta-orkuverkið hefur vakið
sama upp tilþess að krefjast
þessara réttinda.
SL stendur aftur á móti með
rikisstjórninni í Alta-málinu
en með NSR og NRL þegar um
er að ræða aukin réttindi til
handa sömum.
Meðal þeirra réttinda sem
samar krefjst er að kosið verði
fulltrúaráð sem fari með mál-
efni sama. Samar í Noregi eru
um 30.000 og búa í norðurhluta
landsins. Aðeins 1500 þeirra
stunda enn hreindýrarækt.
Astæðan fyrir því að samar
mótmæla byggingu orkuvers-
ins er sú að þeir telja að það
komi til með að hafa skaðleg
áhrif á menningu þeirra og
einnig vegna þess að talsvert af
landi þeirra fer undir vatn.
Nokkrir róttækustu samanna
hafa ásamt öðrum náttúru-
verndarmönnum staðið fyrir
mótmælaaðgerðum í Alta og
hafa um 1000 þeirra verið
sektaðir.
Mótmælendurnir ekki á
vegum samtaka sama
í Ósló hafa samar einnig
mótmælt. Fimm ungir og ógift-
ir samar hófu hungurverkfall
fyrir tæpum mánuði. Einn
þeirra, Per Ailo Baehr, hefur
verið fluttur á sjúkrahús og
í Savtso í Alta mótmæltu landverndarmenn virkjun Altaárinnar og
reyndu að hindra lagningu vegar að virkjunarstaðnum.
Samisku konurnar sem sett-
ust að í byggingu forsætis-
ráðuneytisins í Ósló ræða við
Gro Harlem Brundtland, for-
sætisráðherra.
liggur þar á gjörgæsludeild. Er
líf hans talið vera í hættu
vegna vannæringar. Annar
hætti föstunni sl. föstudag.
Hinir þrír segja að ekkert geti
fengið þá til að hætta verkfall-
inu nema það að ríkisstjórnin
hætti við virkjunarfram-
kvæmdirnar. Ef það verði ekki
gert muni þeir svelta sig til
dauða.
Hópur 14 samískra kvenna
settist að í byggingu forsætis-
ráðuneytisins í Ósló fyrir tæp-
um mánuði. Lögreglan fjar-
lægði þær nokkrum klukku-
stundum síðar.
Tvær þessara kvenna fóru
síðan til Rómar og ræddu þar
við Jóhannes Pál páfa og af-
hentu honum bréf um málefni
sama í Noregi. Önnur þeirra
hefur nú farið til New York og
hyggst þar reyna að ná tali af
Kurt Waldheim framkvæmda-
stjóra Sameinuðu þjóðanna.
Alkirkjuráðið hefur einnig
fengið vitneskju um málið og
hefur nú boðist til að sjá um
samningaviðræður milli sam-
anna og norskra yfirvalda.
Fulltrúar samasamtakanna
þriggja hafa lýst því yfir að
mótmælendurnir við virkjun-
arstaðinn, samarnir í hungur-
verkfallinu og samakonurnar,
séu þeim algjörlega óviðkom-
andi og að aðgerðir þeirra
sverti málstað samanna. Að
baki mótmælendunum standa
hins vegar samtök sem kalla
sig „Alþýðuhreyfingin gegn
byggingu Alta-Kautokeino
orkuversins".
„Verkfæri í höndum
stjórnmálamanna“
Lögreglustjórinn í Vestur-
Finnmörku, Einar Henriksen,
hefur sakað alþýðuhreyfinguna
um að greiða mótmælendunum
fyrir aðgerðir þeirra í Norður-
Noregi. Þessu hefur leiðtogi
hreyfingarinnar, Alfred Nilsen
mótmælt kröftuglega.
Skoðanakannanir, ritstjórn-
argreinar og yfirlýsingar frá
Lögreglan hefur oftar en einu
sinni látið til skarar skriða í
Savtso. Þegar hafa um 1000
manns verið sektaðir vegna
mótmælaaðgerðanna.
Bjargað frá gleymsku
Sólrún B. Jensdóttir: ÍSLAND Á
BREZKU VALDSVÆÐI 1914-
1918.
Bókaútg. Menningarsjóðs. Rvík..
1980.
Rit þetta er hið sjötta í röðinni
sem Sagnfræðistofnun Háskóla
íslands sendir frá sér undir
flokksheitinu Sagnfræði-
rannsóknir, Studia Historica.
Stendur það vel undir nafni.
Sólrún B. Jensdóttir hefur rann-
sakað þetta sérsvið sitt gaumgæfi-
lega og birtir meðal annars ýmis
frumgögn. Skemmtirit er þetta á
hinn bóginn ekki. Sólrún skrifar
ekki neinn hrífandi stíl á borð við
t.d. Þór Whitehead. Ekki er heldur
að sjá að henni hafi verið hugleik-
ið að gera rit þetta svo úr garði að
það yrði alþýðulesefni. Þetta er
skilmerkilega skrifuð sagnfræði
og ekkert fram yfir það.
Og raunar bauð efnið tæpast
upp á annað. Skipti íslendinga og
Breta á árum fyrri heimsstyrjald-
arinnar fóru víst ekki framhjá
neinum á þeirri tíð. En einhvern
veginn fóru þau svo fram að þau
hafa síðan verið lítt í minnum
höfð og munu naumast þykja
neinn merkiskafli í þjóðarsögunni.
í endurminningunni hurfu þau í
skuggann fyrir sjálfstæðisbarátt-
unni, fullveldinu, Kötlugosinu og
spænsku veikinni. Ómerkur var sá
kupítulinn þó engan veginn. Og sú
staðreynd að samskipti þjóðanna
gengu tiltölulega áfallalaust, mið-
að við aðstæður, hafa vafalaust
valdið því með meira að íslend-
ingar tóku Breta fram yfir Þjóð-
verja þegar leið að seinna stríði,
eins og lesa má um í hinu
stórmerka riti Þórs Whitehead,
Ófriður í aðsigi. Væru laga- og
þjóðréttarreglur í strangasta
heiðri hafðar bar Dönuni að sjá
um alla millirikjasamninga Is-
lands við önnur lönd fyrir 1918. En
svo fór að Bretar tóku að semja
beint við Islendinga sem þá voru
allsendis óvanir hvers konar
diplomatískum athöfnum. En
þessir milliliðalausu samningar
færðu þjóðirnar nær hvor annarri,
íslendingar vissu upp frá því hvar
þeir höfðu Breta. Þótt aflsmunur
væri gífurlegur sýnast Bretar
hafa farið sínu fram af nokkurri
sanngirni, að minnsta kosti miðað
við að þeir áttu í stórstyrjöld. í
kafla, sem Sólrún nefnir Niður-
stöður, orðar hún þetta svo:
»Aðstöðumunur Breta og íslend-
inga í viðskiptaviðræðunum var
mikill. Stórveldið hafði allt ráð
smáþjóðarinnar í hendi sér. Hún
varð að ganga að skilmálum þess
eða svelta. En skilmálar Breta
voru ekki óhagstæðir miðað við
aðstöðu þeirra.«
Nokkru síðar segir Sólrún að
»ráðsmennska Bfeta virðist ekki
hafa bakað þeim umtalsverðar
óvinsældir meðal íslendinga.«
Cable hét sá sem Bretar sendu
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
hingað til að gæta hagsmuna
sinna. Er hann títt nefndur i
bókinni eins og gefur að skilja. Má
svo að orði kveða að hann leiki þar
aðalhlutverkið. Sólrún vitnar í
Klemens Jónsson sem komst svo
að orði að Cable hefði verið
»stilltur maður, en einarður, og
þótti mörgum hann harðskiptinn
... og fremur studdi hann okkur
en hitt í samningum við Englend-
inga.«
Fram kemur að Bretar gerðu
sér far um að reka hér nokkurn
áróður, og sýnjr það að nokkurs
hafa þeir metið Islendinga, hafa
talið hyggilegra að hafa þá með
sér fremur en á móti.
Að sjálfsögðu gefur bók þessi
enga heildarmynd af pólitík Is-
lendinga á umræddu tímabili. Þó
skiptin við Breta væru mikilvæg
var sambandið við Danmörku enn
náið, og ekki freistuðu Bretar að
halda hér áhrifum sínum að ófriði
loknum. Þeir réðu þá á heimshöf-
unum og gátu tekið landið í greip
sína aftur hvenær sem þurfa þótti.
Ef Sólrún hefði ekki rifjað þetta
upp nú er ekki víst að aðrir hefðu
orðið til þess í bráð.
Allmargar myndir eru í bókinni,
meðal annarra gamlar manna-
myndir sem gaman er að skoða. Er
óhætt að gefa ritinu fyrstu ein-
kunn sem fræðiriti, enda hefur
höfundur sýnilega lagt ærna
vinnu í gagnasöfnun, hérlendis og
erlendis, og þó allt eins mikið
erlendis. Upplýst er í formála að
ritið sé að stofni til prófritgerð
Sólrúnar til magistersprófs við
Lundúnaháskóla. Og satt er það —
nokkur prófbragur er á ritinu. En
það kemur ekki svo mjög að sök
miðað við þann einbera fræðilega
tilgang sem því mun ætlaður.