Morgunblaðið - 26.02.1983, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. FEBRÚAR 1983
fHwgtntliIafrife
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskrift-
argjald 150 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 12 kr. eintakíö.
Verjum þingræðið
Dr. Bjarni Benediktsson
segir m.a. í erindi sínu,
„Þingræði á íslandi", sem
flutt var í útvarpi 1956 og
birt sama ár í Tímariti lög-
fræðinga, „að þingræðið hafi
vissulega gróið fast í íslenzk-
um jarðvegi og sótt til þjóð-
arinnar styrk, sem gefið hef-
ur því kraft til að veita ís-
lendingum forystu á mestu
blómaskeiðum þjóðarinnar".
Birgir ísleifur Gunnarsson,
alþingismaður, vitnaði til
þessa erindis, er hann fjall-
aði á Alþingi um stjórnskip-
unartillögu Vilmundar
Gylfasonar, sem hann kvaðst
andvígur í meginatriðum, og
lagði þar áherzlu á það
meginatriði þingræðisins,
„að engan skuli skipa ráð-
herra nema hann hafi stuðn-
ing meirihluta löggjafar-
þingsins". Tillaga Vilmundar
felur í sér afnám þingræðis-
ins á íslandi, sagði Birgir ís-
leifur Gunnarsson.
Helztu rök Birgis ísleifs
Gunnarssonar gegn tillög-
unni vóru efnislega þessi:
• 1) Samkvæmt tillögunni
er forsætisráðherra kjörinn
beinni kosningu, en skipar
síðan sjálfur 8 meðráðherra,
án atbeina Alþingis. Þessi
skipan gengur þvert á þing-
ræðishefðir, sem leggja á
það höfuðáherzlu, að ráð-
herrar njóti meirihlutafylgis
á löggjafarþingi þjóðarinn-
ar.
• 2) Alltof mikið vald er
sett á hendur eins manns,
sem felur vissulega í sér
margvíslegar hættur, ekki
sízt hættuna á árekstrum
milli þings og ríkisstjórnar.
Setjum okkur fyrir sjónir,
hvern veg mál stæðu, ef
þingið féllist ekki á stefnu
forsætisráðherra t.d. í efna-
hagsmálum, eða ef þingið
neitaði um fjárveitingu til
stefnumála ríkisstjórnar,
eða þegar forsætisráðherra
þyrfti að framkvæma lög,
sem þingið setur gegn vilja
hans og stefnu. Stórfelld
átök milli stjórnvalda lýð-
veldisins eru ekki af því
góða.
• 3) Þjóðkjörinn forsætis-
ráðherra gerir embætti for-
seta íslands óþarft, eða lítils
virði, sem er miður, því það
embætti er eins konar sam-
einingartákn þjóðarinnar.
• 4) Tillagan kallar á hinn
sterka mann, sem sagan
kennir okkar að hafi á stund-
um verið til kvaddur, þegar
stjórnkerfið er gert að blóra-
böggli fyrir stjórnunar-
mistök þingræðisstjórna, en
slíkt hefur oftar en ekki leitt
til andlýðræðislegra stjórn-
arhátta.
• Tillagan gerir ráð fyrir
óbreyttu kjördæmakerfi, er
Alþingi er valið, þ.e. áfram-
haldandi fjórðapartsatkvæð-
um í Reykjavík og á Reykja-
nesi, sem ekki er hægt að
sætta sig við lengur, og geng-
ur þvert á þá tímabæru
áfangaleiðréttingu sem þing-
flokkar hafa nú komið sér
saman um.
Stjórnkerfi okkar er ekki
fullkomið, sagði Birgir, og ég
tel að greina þurfi betur á
milli löggjafarvalds og fram-
kvæmdavalds, en það á að
gera án þess að leggja niður
þingræðið. Mínar hugmyndir
ganga hinsvegar í þveröfuga
átt við tillögu Vilmundar
Gylfasonar, sagði Birgir ís-
leifur. Ég vil frekar styrkja
löggjafarvaldið, Alþingi, á
kostnað framkvæmdavalds-
ins og ríkisstjórna.
Birgir taldi bráðabirgða-
lagarétt ríkisstjórna úreltan
— og misnotaðan á síðari ár-
um. Rangt væri að leggja svo
stóran hluta löggjafarvalds í
hendur framkvæmdavald-
inu, eins og nú hagaði til um
starfshætti þingsins. Sum
lög frá Alþingi veittu og
framkvæmdavaldinu of mik-
ið svigrúm með reglugerð-
arheimildum. Ráðherrar
ættu ekki að gegna þing-
mennsku samhliða ráðherra-
störfum, heldur kalla inn
varamenn. Þingrofsrétt ætti
að færa úr höndum forsæt-
isráðherra til Alþingis.
Lengja ætti starfstíma
þingsins. Staða og embætt-
iskjör forseta þingsins ætti
að gera svipuð og ráðherra.
En úrbætur eiga fyrst og
fremst að styrkja þingræðið,
ekki veikja það.
Sjúkrastöð SÁÁ
Samtök áhugafólks um
áfengisvandamálið
stefna nú í stórátak: bygg-
ingu sjúkrastöðvar við Graf-
arvog í Reykjavík, sem áætl-
að er að kosti 32 m.kr. Af því
tilefni efna þau til almennr-
ar fjársöfnunar í formi
gjafaþréfa með afborgunar-
skilmálum, sem eru frá-
dráttarbær frá skattskyld-
um tekjum og jafnframt
happdrættismiði. Bréfin eru
ekki verðtryggð og vaxta-
laus.
Ástæða er til að hvetja
landsmenn til að taka þess-
ari fjársöfnun vel. Samátak
sem þetta, sem á eftir að
hjálpa hundruðum máske
þúsundum manna úr háska
til heilbrigðs lífs, er arðbær
fjárfesting, mannrækt og
framtak í anda kristinnar
kenningar. Hér er tímabært
verkefni, sem er verðugt
þjóðarátaks.
Frumvarp ti
- greinargerð
Þegar núvcrandi kjördæmaskipan komst á haustið 1959 var mesta búsetumisvægi milli atkvæða 1:3,22, milli Norður-
landskjördæmis vestra og Reykjavíkurkjördæmis, þ.e. að bak við hvern Reykjavíkurþingmann vóru 3,22 sinnum fleiri
kjósendur en nyrðra. í kosningunum 1979 var samsvarandi misvægi mest milli Vestfjarða- og Reykjaneskjördæmis 1:4,11.
Eitt meginmarkmið frumvarps Geirs Hallgrímssonar (S), Steingríms Hermannssonar (F), Svavars Gestssonar (Abl.) og
Magnúsar H. Magnússonar (A) til breytinga á stjórnarskránni er að draga úr þessu misvægi, er talið nauðsynlegt að
þingmenn verði 63 í stað 60.
I'ingflokkur Alþýðubandalagsins, Alþýðuflokksins, Framsóknarflokksins og Sjálfstæðisflokksins, sem aö frumvarpi
þessu standa hafa orðið sammála um eftirfarandi, auk frumvarpsflutningsins:
• 1. Að leggja fram með frumvarpi þessu, sem sérprentað fylgiskjal: „Skýrslu stjórnarskrárnefndar um endurskoðun
stjórnarskrárinnar“ (Reykjavfk, janúar 1983). Þetta er gert í því skyni að almennar umræður fari fram um heildarend-
urskoðun stjórnarskrárinnar. Ætti almenningi þá að gefast kostur á aö tjá sig um þá endurskoðun þannig að afgreiðsla
nýrrar stjórnarskrár geti orðið meö vönduðum hætti að lokinni rækilegri umfjöllun.
• 2. Að beita sér fyrir aukinni valddreifingu og virkara lýðræði samhliða afgreiðslu nýrrar stjórnarskrár. Meðal annars
fái sveitarfélög meira sjálfsforræði og þannig verði völd og áhrif landsmanna allra í eigin málum aukin, óháö búsetu
þeirra. Jafnframt munu þingflokkarnir beita sér fyrir sérstökum aðgerðum til þess að jafna félagslega og efnalega
aðstöðu manna þar sem mismununar vegna búsetu gætir helst.
Helstu breytingar í stjórnarskrárfrumvarpinu eru þær, að þingsæti verða 63 í stað 60, og fellt er niður svokallaö
kjördæmakjör og landskjör. Kjördæmin eru jafnmörg og óbreytt frá því sem verið hefur. Gert er ráð fyrir að bundin verði
í stjórnarskrá lágmarkstala þingsæta í hverju kjördæmi en kosningalög kveði á um um skiptingu þingsæta milli kjördæma
að öðru leyti.
Þá er kosningaaldur lækkaður úr 20 árum í 18, miðað við aldur á kjördegi. Nú er ekki krafizt óflekkaðs mannorðs til
kosningaréttar, en sú krafa verður áfram kjörgengisskilyrði. Rýmkað er um búsetuskilyrði kosningaréttar. Þeir mega
kjósa, skv. frumvarpinu, sem átt hafa lögheimili hérlendis einhvern tíma á 4 síðustu árum fyrir kosningar.
Mismunur í vægi atkvæða, sem var mestur 1:4,11 1979 hefði orðið mestur það ár, skv. hinni nýju skipan 1:2,56, og er þá
réttur hlutur Reykjavíkur- og Reykjaneskjördæma sem því nemur, og raunar einnig frá því sem var eftir kjördæmisbreyt-
inguna 1959, en þá var munurinn mestur 1:3,22.
Þá fylgja drög að frumvarpi til laga um breytingar á lögum um kosningar til Alþingis. Greinargerð með þeim drögum fer
hér á eftir:
Inngangur
Með frv. til stjórnarskipunarlaga
um breytingu á þeim ákvæðum
stjórnarskrár, sem fjalla um kosn-
ingar til Alþingis, svo og frv. til
breytinga á kosningalögum er stefnt
að verulegri jöfnun atkvæðavægis
eftir búsetu. Verður misvægi eftir
búsetu heldur minna en það var fyrst
eftir breytingarnar á kosningaregl-
unum 1959. Jafnframt er það mark-
mið með frumvörpunum að tryggja
sem fyllst samræmi milli þingfylgis
og atkvæðastyrks þingflokka. Er þá
ekki einungis haft í huga samræmi
miðað við heildarskiptingu atkvæða
heldur er einnig leitast við að ná
samræmi innan kjördæma. Þá er það
tilgangur breytinganna á kosninga-
lögum, að kjósendur geti haft meiri
áhrif á röð frambjóðenda á fram-
boðslistum en nú er. Enn fremur er
lagt til að aldursmark kosningaréttar
lækki úr 20 árum í 18 ár.
Meginþættir breytingatillagnanna
eru þessir:
1. Þingsæti verði 63 í stað 60 eins og
nú er, en skipting landsins í kjör-
dæmi verði óbreytt. Skipting þing-
sæta á kjördæmi verði endurskoð-
uð fyrir hverjar kosningar með
hliðsjón af breytingum á tölu kjós-
enda. Þó verði lágmarkstala úr
hverju kjördæmi bundin í stjórn-
arskrá. Samkvæmt núgildandi
stjórnarskrárákvæðum er tala
þingsæta bundin og er frá 5 til 12 í
hverju kjördæmi. Auk þess er 11
uppbótarþingsætum úthlutað til
jöfnunar milli þingflokka. Af tölu
þingflokka og atkvæðastyrk ræðst
hve mörg þessara sæta koma í hlut
hvers kjördæmis. í reynd hafa
0—4 uppbótarsæti komið í hlut
einstakra kjördæma. Samkvæmt
hinni nýju tillögu hefur jöfnunin
ekki áhrif á tölu þingsæta hvers
kjördæmis. Einu þingsæti er þó
eigi ráðstafað til kjördæmis fyrir
fram heldur ræðst af kosninga-
úrslitum hvaða kjördæmi hlýtur
sætið.
2. Aðferð við úthlutun þingsæta á
grundvelli kosningaúrslita er
breytt verulega. Samkvæmt nú-
gildandi lögum er sætum þeim,
sem mörkuð eru kjördæmum, út-
hlutað með svonefndri „reglu
hæsta meðaltals", sem einnig er
kennd við d’Hondt. Þykir örðugt
að ná fullum jöfnuði milli lista
þegar henni er beitt við úthlutun
jafnfárra sæta og hér um ræðir,
þ.e. 5. Ráðstöfun uppbótarsæta
hefur dregið nokkuð úr þessu mis-
ræmi en á fremur tilviljunar-
kenndan hátt. Lagt er til í frv. að
sætum sé í megindráttum úthlutað
með aðferð sem í grannlöndum
okkar er nefnd „regla stærstu
brota", en er hér til styttingar
nefnd „meðaltalsaðferð".
3. Tekin er upp ný jöfnunaraðferð til
að stuðla að samræmi milli at-
kvæðatölu þingflokka og þing-
styrks. Eins og áður segir eru nú
11 þingsæti, uppbótarsætin, notuð
í þessu skyni. Að lokinni úthlutun
49 kjördæmasæta er uppbótarsæt-
unum 11 skipt milli þingflokka á
grundvelli heilarfylgis á landinu
öllu. Fer sú skipting fram eftir
reglu d’Hondts. I þeim kosningum,
sem farið hafa fram á gildistíma
núverandi ákvæða, hefur þó skort
allnokkuð á jöfnuð milli flokka.
Hefði þurft 2—6 uppbótarsæti til
viðbótar til þess að fullur jöfnuður
næðist. Þá er það annmarki á nú-
verandi fyrirkomulagi að úthlutun
uppbótarsætanna er ekki í beinum
tengslum við úthlutun sæta í kjör-
dæmum. Getur því uppbótarsæti
lent hjá framboðslista án veru-
legra tengsla við atkvæðafylgi
hans í kjördæmi, enda eru uppbót-
arþingmenn ekki bundnir við kjör-
dæmi sín heldur nefndir lands-
kjörnir þingmenn. Með breyt-
ingartillögunum er leitast við að
koma á jöfnun milli flokka með
úthlutun innan kjördæmanna.
Kosningaúrslit á landinu öllu hafa
þá nokkur áhrif í kjördæmunum.
Þess er þó gætt að þau áhrif verði
lítil í fámennustu kjördæmunum.
Er allt að fjórðungur þingsæta
hvers kjördæmis háður jöfnunar-
ákvæðum. Jöfnunarsæti er því 1 í
hverju kjördæmi utan Suðvestur-
lands, en 2—3 í Reykjaneskjör-
dæmi og 3—4 í Reykjavík eða alls
um 13. Auk þess er eitt sæti
óbundið kjördæmum eins og áður
segir. Jöfnunarsætum þessum er
skipt á milli þingflokka á sama
hátt og nú er.
4. I frv. eru rýmkaðir möguleikar
kjósenda til áhrifa á það hverjir
frambjóðendur ná kosningu af
hverjum lista.
5. Þá eru í frv. gerðar breytingar á
skilyrðum kosningarréttar til
samræmis við breytingar á 33. gr.
stjórnarskrárinnar. Meðal annars
er aldursmark iækkað úr 20 árum
í 18 ár.
6. Meðal annarra nýmæla í frv. má
nefna að framboðsfrestur er stytt-
ur um eina viku. Þá er verksvið
landskjörstjórnar vikkað en dregið
úr hlutverki yfirkjörstjórna að
sama skapi. Vísast um þessi ný-
mæli til athugasemda við einstak-
ar greinar.
1., 2. og 3. þætti verða gerð ræki-
legri skil hér á eftir. Einstakra
greina frv. verður getið eins og
ástæða þykir til. Þá er fylgiskjal er
sýnir hvert skref i úthlutun þingsæta
samkvæmt ákvæðum þessa frv. á
grundvelli úrslita í alþingiskosning-
um-1979.
1. Skipting þingsæta
á kjördæmi
Skv. 5.-6. gr. frv. þessa og í sam-
ræmi við 1. gr. frv. um stjórnarskip-
unarlög er ráðgert að þingmenn verði
63 en kjördæmi hin sömu og nú eða 8
talsins. I stjórnarskrá verið tilgreind
lágmarkstala þingsæta í hverju kjör-
dæmi. Samtals verði 54 þingsætum
ráðstafað á þann hátt. Af þeim hljóti
Reykjavík 14 þingsæti, Reykjanes 8,
Norðurland eystra og Suðurland 6
hvort og önnur kjördæmi 5 þingsæti
hvert. I frv. þessu um breytingu á
kosningalögum er fjallað um ráðstöf-
un þeirra 9 sæta sem þá eru eftir.
Eitt þessara sæta er óbundið kjör-
dæmum, en ætlunin er að hinum 8 sé
skipt fyrir hverjar kosningar milli
kjördæmanna til að jafna vægi at-
kvæða. Við þá skiptingu er lögð til
grundvallar tala kjósenda á kjörskrá
í hverju kjördæmi í næstu kosningum
á undan. Er því ávallt vitnað í upp-
hafi hvers kjörtímabils hver muni
verða skipting þingsæta í næstu
kosningum til Alþingis.
Reikniaðferðinni, sem beitt er við
framangreinda skiptingu, svipar til
þeirrar aðferðar sem notuð er við
skiptingu uppbótarsæta milli þing-
flokka í giídandi kosningalögum.
Tölu kjósenda í hverju kjördæmi er
deilt með sérstökum deilitölum og
sætum síðan raðað á kjördæmin eftir
lækkandi útkomutölum. Væri farið
eins að og við skiptingu uppbótar-
sæta ættu deilitölurnar í kjördæmi
sem þegar hefur hlotið 5 þingsæti, að
vera 6, 7, 8, 9 o.s.frv. Nú eru þingsæt-
in 8 á hinn bóginn ekki nægilega
mörg til þess að unnt sé að jafna vægi
atkvæða til fulls. Þykir því eðlilegt að
þannig sé skipt að vægi atkvæða
minnki eftir því sem kjördæmi hafi
fleiri kjósendur. Þessu er náð fram
með deilitölum sem taka stærri skref
en þær fyrrgreindu, þ.e. töiunum 11,
15, 19, 23 o.s.frv.
I töflu I á fylgiskjali með frv. þessu
kemur fram hvernig þessari skipti-
reglu hefði verið beitt fyrir kosn-
ingarnar 1979 (og þá á grundvelli
kjósendatölu frá kosningunum 1978).
Verði frv. þetta að lögum má ætla
að í fyrsta sinn, sem reynir á ákvæði
þess í kosningum, verði skipting
þingsæta miðuð við tölu kjósenda í
apríl 1983. Þær kjósendatölur eru
ekki tiltækar nú, en t.ala kjósenda i
bæjar- og sveitarstjórnarkosningum
1982 ætti að gefa góða vísbendingu.
Miðað við tölur úr þeim kosningum
yrði skipting þingsæta þessi: