Morgunblaðið - 26.02.1983, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. FEBRÚAR 1983
29
eru ófærir til átaka af heilsufars-
ástæðum eða vegna þess, að þeir
hafa verið teknir til fanga. Þessir
menn skulu njóta verndar og þeim
skal hjálpað án tillits til kynþátt-
ar, trúarskoðana eða þjóðfélags-
stöðu þeirra.
Meginatriðið er, að öryggi og
velferð þessara manna séu tryggð
eins og verða má og eins og sam-
rýmzt getur almannareglu og
brýnustu hernaðarþörfum, og að
engum sé a.m.k. valdið meiri þján-
ingum en hernaðarþarfirnar
krefjast. Mannhelgi þessara
manna skal ætíð virt, þ.e. þeir eiga
a.m.k. rétt á að halda lífi, limum
og æru, en jafnframt er þó mælt
fyrir um ýmis frekari réttindi
þeirra. Grundvallarreglna um
jafnrétti þegnanna gagnvart lög-
um og valdhöfum skal gætt. Fjöl-
skyldubönd skulu virt og mönnum
skal ekki mismunað vegna sann-
færingar þeirra eða venjubund-
inna hátta. Þjáðum mönnum skal
veitt sú aðhlynning, sem nauð-
synleg er og aðstæður leyfa. Eng-
inn skal sviptur eignum með
ólögmætum hætti. Engan má láta
svara til saka fyrir verknað, sem
hann hefur eigi framið, og enginn
verður fundinn sekur nema á
grundvelli laga. Hjálp við
nauðstadda menn, sem sáttmál-
arnir taka til, verður aldrei talin
til ófriðaraðgerða. Þau yfirvöld,
sem hafa tekið menn til fanga eða
sem hafa menn á valdi sínu með
sambærilegum hætti, eru skuld-
bundin til að vernda þá og skulu
Páll Sigurðsson
auk þess leitast við að tryggja, að
þeir geti lifað lífinu á eins eðli-
legan hátt og aðstæður frekast
leyfa.
Að lokum skal á það bent, að
þau grundvallarréttindi, sem leit-
azt er við að tryggja í sáttmálun-
um, eru ekki háð kröfu eða vilja
viðkomandi einstaklinga, sem
verndar eiga að njóta, og að þeir
mega yfirleitt alls ekki afsala sér
þessum réttindum. Má reyndar
fullyrða, að án þessa skilyrðis
væru ákvæðin harla lítils virði í
reynd."
Guðmundur Gíslason, þjóðrétt-
arfræðingur, sagði m.a.:
„Mannréttindayfirlýsing Sam-
einuðu þjóðanna var samþykkt á
fundi allsherjarþingsins 10. des-
ember 1948. Þá voru 58 ríki aðilar
að Sameinuðu þjóðunum og
greiddu 48 þeirra atkvæði með,
ekkert á móti, en 8 sátu hjá
(Saudi-Arabía, Suður-Afríka og
sex Austur-Evrópuríki).
í fyrstu grein yfirlýsingarinnar
er vitnað í einkunnarorð frönsku
byltingarinnar: Frelsi, jafnrétti og
bræðralag. í 2. gr. segir að hver
maður skuli eiga kröfu á réttind-
um þeim og því frjálsræði sem
fólgið er í yfirlýsingunni og skal
þar engan greinarmun gera vegna
kynþáttar, litarháttar, kynferðis,
tungu, trúar, stjórnmálaskoðana
eða annarra skoðana, þjóðernis,
uppruna eigna, ætternis eða ann-
arra aðstæðna.
í 2.—18. gr. er fjallað um per-
sónufrelsi. Meðal annars er gert
ráð fyrir rétti manna til lífs, frels-
is og mannhelgi. Þrælahald skal
bannað. Enginn skal sæta pyndin-
gum. Allir skulu jafnir fyrir lö-
gum og allir eiga rétt til eigna. í
19.—21. gr. er fjallað um stjórn-
málaleg réttindi. Þar er gert ráð
fyrir skoðanafrelsi, félagafrelsi,
almennum kosningarétti og kjör-
gengi.
22.-27. gr. varða félagsleg,
efnahagsleg og menningarleg rétt-
indi og er þar eðli samkvæmt ekki
tekið jafn ákveðið til orða. Fjallað
er um rétt til félagslegs öryggis,
atvinnufrelsis og viðunandi vinnu-
skilyrða. Þar segir t.d. að hverjum
manni beri sama greiðsla fyrir
sama verk. Allir skulu eiga rétt til
menntunar og til þess að taka þátt
í menningarlífi þjóðfélagsins.
Eins og sjá má af þessari upp-
talningu er hér gert ráð fyrir all-
Olafur Mixa
víðtækum réttindum. En ekki var
ætlunin að yfirlýsingin yrði bind-
andi heldur átti hún að verða
stefna ríkisstjórna þeirra sem að
henni stóðu og vera sameiginlegt
markmið allra þjóða og ríkja.“
Guðmundur sagði einnig:
„Við setningu yfirstandandi
fundar mannréttindanefndarinn-
ar taldi aðstoðaraðalfram-
kvæmdastjóri Sameinuðu þjóð-
anna upp fjölmörg dæmi um
mannréttindabrot víða um heim.
Hann lauk máli sínu með því að
lýsa ástandinu sem „hræðilegu".
Ekki virðist það góður vitnisburð-
ur um árangur af starfi Samein-
uðu þjóðanna. Það væri þó fróð-
legt að bera ástandið nú saman við
ástandið fyrir 35 árum þegar þetta
starf hófst. Það þyrfti jafnframt
að íhuga hvernig ástandið væri
hefði þessi málaflokkur ekki verið
tekinn sérstaklega fyrir á vett-
vangi Sameinuðu þjóðanna.
Er ástandið verra nú? Það er
staðreynd að við vitum meira en
áður um aðstæður í öðrum heims-
hlutum og látum okkur þær meira
varða. Óhætt er að fullyrða að við
gerum meiri kröfur nú. Mæli-
kvarðinn sem við notum til að
meta ástandið í mannréttindamál-
um er sá sem mótaður hefur verið
með starfi Sameinuðu þjóðanna
og er það þetta viðmið sem er
helsti árangur af því starfi."
Réttaröryggi aukið
í ræðu sinni fjallaði dr. Gunnar
G. Schram prófessor um þau nýju
mannréttindi, sem stjórnarskrár-
nefnd leggur til að verði fest í
stjórnarskrá. Þar kvað hann um
mörg merk nýmæli að ræða, sem
myndu stuðla mjög að því að
tryggja réttaröryggi borgaranna.
Þar væri fjallað um ný svið
mannréttinda, sem af eðlilegum
ástæðum voru ekki höfð með þeg-
ar stjórnarskráin var samin fyrir
109 árum.
Fyrsta nýmælið sem dr. Gunnar
gat um er að allir landsmenn skuli
njóta frelsis, mannhelgi og jafn-
réttis að lögum. í stjórnarskránni
í dag kvað hann ekkert jafnréttis-
ákvæði. Það hefði verið talið að
jafnréttið væri óskráð regla, en
tvímælalaus nauðsyn væri á því að
hún kæmi skýrt fram í stjórn-
arskrá. í öðru lagi væri einnig það
annað nýmæli, að mannréttinda
skyldu menn njóta án nokkurs
manngreinarálits, hvort sem það
væri vegna kynferðis, trúar-
bragða, skoðana, þjóðernis eða lit-
arháttar. Hér væri um nánari út-
færslu að ræða og þetta væri einn-
ig nýmæli, í anda og samræmi við
þá grundvallarlífsskoðun íslend-
inga, að gera ekki greinarmun á
mönnum eftir þessum áðurnefndu
atriðum. í þriðja lagi eru sett mun
ítarlegri og skýrari ákvæði í þetta
uppkast stjórnarskrárinnar um
takmarkanir á gerðir yfirvalda að
því er varðar frelsissviptingu
manna. Fram er tekið að hún
verði því aðeins framkvæmd að
hún styðjist við sérstaka laga-
heimild, en frelsissvipting getur
verið í ýmissi mynd, m.a. nauð-
ungarvist á hælum burtséð frá
handtöku löggæzlumanna. Fram
er sérstaklega tekið, að sá sem
hefur þurft að þola frelsissvipt-
ingu af hálfu stjórnvalda skuli
hafa rétt til að bera málið upp við
dómara og hljóta úrlausn hans án
ástæðulauss dráttar. Annað ný-
mæli er þar einnig, að hver sá sem
tekinn er höndum skuli án tafar fá
vitneskju um ástæðu fyrir hand-
tökunni. Þetta kvað dr. Gunnar
vera sjálfsagða grundvailarreglu,
sem nú væri ekki í lögum.
Þá gat Gunnar um að sérstak-
lega væri fram tekið mikilvægt
réttaröryggisatriði, að hver sá
sem sakaður er um refsiverða
háttsemi skuli talinn saklaus unz
sekt hans hafi verið sönnuð lögum
samkvæmt. Það verður jafnan að
hvíla sú skylda á ákæruvaldinu, að
sanna sekt manna. Menn eiga ekki
sjálfir að þurfa að sanna sakleysi
sitt. Þá eru einnig nýmæli að eng-
an er unnt að finna sekan um
refsivert athæfi, nema brot hans
varði refsingu að lögum á þeim
tíma, þegar það var framið. Þá er
heldur ekki hægt að dæma i
þyngri refsingu en gilti, þegar
refsiverða verkið var unnið. Þessi
regla hefur tíðkazt á vettvangi
hegningarlaga, en hér er hún út-
færð á víðara samhengi.
Ákvæði um friðhelgi heimilisins
eru gerð mun strangari en við er
bætt að það er bannað að rjúfa
símleynd, nema með sérstökum
úrskurði og lagaheimild. Þar er
einnig merkt ákvæði um að setja
skuli vernd um einkahagsmuni
manna í lög. Þar er vitnað til
tölvuvæðingar í þjóðfélaginu og
þeirra persónuupplýsinga, sem
unnt er að framkvæma á grund-
velli tölvuupplýsinga og kvað
Gunnar sérstaka ástæðu til að
skipa svo fyrir til að vernda frið-
helgi borgaranna og einkalífs
þeirra. Þá hefur prentfrelsis-
ákvæðið verið gert mun víðtæk-
ara, rætt er um skoðanafrelsi og
nær það til tjáningar í hvaða
mynd, sem hún birtist. Á mönnum
að vera tryggt mjög almennt skoð-
ana- og tjáningarfrelsi. Þá eru ít-
arlegri ákvæði um félagslega að-
stoð vegna sjúkleika, örorku, elli
og annarra ástæðna, jafnframt
sem tryggt er að allir skuli eiga
rétt til þess að njóta menntunar
og fræðslu, en þar má segja að um
sé að ræða grundvöll velferðar-
þjóðfélagsins. Þessi ákvæði í nú-
verandi stjórnarskrá eru með yfir-
bragði horfinnar aldar, en eru nú
gerð skýrari og nákvæmari. Þá má
einnig nefna rétt manna til vinnu
og orlofs. Skuli þessu skipað með
lögum.
Þá má ennig minna á að aftur-
virkni skatta er bönnuð sam-
kvæmt uppkasti að nýrri stjórn-
arskrá. Hún hefur tiðkazt á ís-
landi og verið harðlega gagnrýnd.
Nú er hins vegar tekið af skarið og
afturvirkni skatta bönnuð. Kvað
Gunnar það mikilvægt mannrétt-
indamál. Þá er talað um náttúru-
vernd og fyrirmæli sett um það að
varðveita skuli landið og auðlindir
þess, svo að ekki spillist líf eða
land að nauðsynjalausu. Annað
ákvæði þessu skylt er, að fram er
sérstaklega tekið, að náttúruauð-
lindir landsins skuli vera ævar-
andi eign íslendinga. Að lokum
sagði dr. Gunnar að í uppkastinu
að stjórnarskránni væri farið víða
inn á nýjar og merkar brautir og
kvað hann ekki vafa á því að þess-
ar tillögur, ef næðu samþykki á
Alþingi, yrðu til mikilla hagsbóta
á flestum sviðum mannréttinda,
ekki sízt er varðar réttarvernd
borgaranna og vörn þeirra gegn
rangsleitni yfirvaldá, sem birzt
getur í margs konar mynd.
Er „löglegt“ ad drepa
andstæðing í stríði?
í ræðu sinni sagði Ólafur Mixa
læknir m.a.:
„Það var ekki, og er raunar enn
ekki, „ólöglegt“ í styrjöld að drepa
hermann úr óvinasveit. Vandinn
hefur bara verið á öllum tímum
sá, að sumir hermenn eru aðeins
hálfdrepnir. Fáir þeirra hafa verið
þeirrar gæfu aðnjótandi að vera
dregnir í sjúkraskýli eigin her-
búða eða þá lifa af slíka flutninga. -
Allir hinir hafa dáið drottni sín-
um á vígvöllum sögunnar, og þá
var yfirleitt ekki í tízku að hlúa að
hermönnum frá ókunnum löndum,
hvað þá frá óvinalöndum. Athygli
heimsins hafði tæpum áratug
fyrir orustuna við Solferino beinzt
að aðbúð þeirra hermanna, sem þó
höfðu náð til eigin herspítala og
nutu þar líknarstarfa Florence
Nightingale og hennar starfsfólks
í Krím-stríðinu. „Einungis" fyrir
bætta almenna aðbúð og hollustu-
hætti í Skutari lækkaði dánartal-
an úr 45% í rúmlega 2%. Má af
þeim tölum draga nokkrar álykt-
anir um það hversu margir illa
særðir hermenn hljóti að hafa
orðið eftir á vígvellinum. Líklegt
má einnig telja að fréttir af þeim
atburðum hafi einmitt átt þátt í
því að „undirbúa“ huga Dunants
fyrir heljarslóð.
En hvað var þá svo afgerandi
við það verk sem þar var unnið?
Rétt er að huga að því hvernig
orustur voru háðar í þann tíð. Þar
voru til staðar þrír aðilar. Tveir
voru hinir stríðandi herir, sem
runnu saman til orustunnar, ein-
kennisklæddir, þ.e. merktir, við al-
væpni, þriðji aðilinn voru áhorf-
endur, sem virtu fyrir sér atburð-
ina frá nærliggjandi stöðum. Dun-
ant var vitni að Heljarslóðaror-
ustu í bókstaflegri merkingu. Og
þótt óbeint sé viðurkennt, að stríð
sé í eðli sínu þannig að „löglegt" sé
að drepa hermann úr fjandliði, þá
þýddi það jafnvel ekki á þessum
tímum, að leyfilegt hafi verið að
drepa hvern sem var þótt styrjöld
geysaði, þó að auðvitað hafi það
sjónarmið verið í mismunandi
miklum hávegum haft allt fram á
þennan dag eins og allir vita. Það
er einmitt þessi sundurgreining
milli þeirra sem eiga virka aðild
að striðsátökum og þeirra sem
óvirkir eru, sem er kjarni þeirrar
mannúðarlöggjafar sem hér er til
umræðu. Og það sem Dunant og
félagar hans fengu viðurkennt í
fyrsta Genfarsáttmálanum var, að
særðir hermenn skyldu heyra til
þess hóps sem ekki teldust lengur
virkir þátttakendur og auk þess
njóta sérstakrar verndar af mann-
úðarástæðum sem ættu rætur að
rekja í þeim siðfræðilegum og trú-
arlegum hefðum sem giltu um alla
aðra sjúka og særða og við höfum
verið að drepa á hér að framan.
Þvi var það að særðir hermenn
fengu nú ákveðinn rétt sem bund-
inn var í alþjóðasáttmála og
byggðist þar með á víðtækari og
ákveðnari mannúðarskilningi en
fyrri siðahefðir höfðu almennt
tekið tillit til. Er um að ræða vi-
rðingu á grundvallarmannréttind-
um til handa þeim sem liggja eftir
særðir á vígvelli.
Málverkasýning Steingríms
Ásmundarsal
v/Freyjugötu
Engin sýning í dag laugardag vegna fundarhalda arkitekta.
Opiö sunnudag kl. 2—11, mánudag kl. 2—22.
SYNINGUNNI LÝKUR MEÐ 2 UPPÁKOMUM (HAPPENINGS)
Á ÞRIÐJUDAGSKVÖLD KL. 11.30.