Morgunblaðið - 13.11.1983, Blaðsíða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1983
Utflutningur
íslenskra barna tiIEnglands
á 15. og 16. öid
borginni flyttu börn frá Islandi og seldu
þau á ómannúðlegan hátt sem fanga. Út-
lendingur einn lýsti því þá að hann hefði
flutt pilt og stúlku frá íslandi og lofaði að
endurflytja þau næsta ár. íslandskaup-
maður nokkur vottaði að félagar sínir og
starfsbræður hefðu á sínum vegum ellefu
íslensk ungmenni (börn) en við eftir-
grennslan reyndust þau vera átta, að því
er virðist, 5 piltar og 3 stúlkur, og var lofað
að skila þeim, eða a.m.k. 5 þeirra.
Árið 1445 var duggari einn og félagar
hans tveir, en þeir voru báðir og e.t.v. allir
úr biskupsdæmi Lynnar, kærðir fyrir að
hafa tekið pilt á íslandi og haft til að
þjóna sér. Björn Þorsteinsson prófessor
hefur í riti sínu Enskar heimildir um sögu
íslendinga á 15. og 16. öld (1969) dregið
fram kvær kærur af sama eða svipuðum
toga.“
Bendir eitthvað til þess að börnum hafi
verið rænt?
„Það kemur ekki skýrt fram. I Löngu-
réttarbót er talað um að útlendingum séu
gefin eða seld börn, en ekki er þar beinlínis
getið um barnarán. Ætlast er til að gef-
andi eða seljandi barns sé dæmdur sam-
kvæmt Jónsbók, líklega með því að „binda
síðan á bak honum barn og láta sjálfan
bera brott...““
Hvað var gert við
íslensku börnin?
Hver getur verið skýringin á því að
Englendingar sóttust eftir íslenskum
börnum? Var ekki nægjanlegt að fá full-
vaxið fólk?
„Ég held að e.t.v. veiti heimild frá árinu
1536 nokkra vísbendingu um þetta atriði.
Maður nokkur í Yarmouth fór þess á leit
að verða forsjármaður 11 ára íslensks pilts
og meistari hans í sjómennsku næstu 13
árin. Sagt er að alsiða hafi verið á Eng-
landi og víðar fyrir iðnbyltingu að börn
færu að heiman sjö til átta ára gömul og
þjónuðu öðrum fjölskyldum og var mjög
haldið til vinnu. Um 13 ára aldur voru þau
svo stundum send til nýrrar fjölskyldu og
tekin þar í læri með formlegum hætti.
Eftir Svarta dauða um 1350 var vinnu-
aflsskortur í enskum sveitum og var þá
brugðið á það ráð, árið 1388, að banna 12
ára börnum og eldri í sveitum að fara í
læri í bæjum. Árið 1406 var skipað svo
fyrir að enginn mætti senda barn í læri
eða í annað starf í bæ eða borg nema hann
ætti 20 skildinga land. Þessu var fylgt vel
eftir og voru borgirnar Lynn og Yarmouth
t.d. ekki þegnar undan þeirri kvöð fyrr en
árið 1523. Hins vegar gátu börn sjálf gert
samninga án samþykkis eða vitundar for-
eldra og mátti ekki rifta slíkum samningi
nema meistari leyfði. Allir námssamn-
ingar urðu að fá staðfestingu bæjaryfir-
valda og lærlingarnir skyldu skráðir í bæj-
arbækur, en á það vildi verða misbresta-
samt.
Maðurinn í Yarmouth, sem sótti um
leyfi til að verða forsjármaður íslenska
piftsins 11 ára og meistari hans í 13 ár,
hefur þá e.t.v. verið að leita opinberrar
staðfestingar. Námstíminn, 13 ár, virðist
langur, en margar hliðstæður voru til og
var jafnvel reynt að koma á sem reglu að
menn hættu ekki námi fyrr en þeir væru
orðnir 24 ára.
Ég er með öðrum orðum að segja að hið
sérkennilega enska námskerfi og vinnu-
aflsskortur á Englandi á 15. öld gætu e.t.v.
að einhverju leyti skýrt eftirsókn Englend-
inga eftir íslenskum börnum."
Dýrir hundar,
en börn í kaupbæti
En var ekki líka skortur á vinnuafli í
íslenskum sveitum í kjölfar Svarta dauða
hér á landi? Hverjir gáfu eða seldu börn
sín helst?
„Á frægu hnattlíkani Behaims frá 1492
stendur m.a. um íslendinga: „Hjá þeim er
siður að seija hunda dýrt en börn sín gefa
menn kaupmönnum og fela guði á vald svo
að þeir fái brauð handa þeim sem eftir
eru.“ Það eru hinir fátæku sem gefa börn
sín samkvæmt þessu. Ferðabókahöfund-
arnir Peerse, sem mun hafa verið á íslandi
um 1555, og Blefken, sem kom víst árið
1564, segja sömu sögu um hunda og börn,
en geta ekki um neyð gefenda. Þrástagast
var á því í fTeiri erlendum ritum að á Is-
landi væru hundar seldir en börn gefin.
Það er heldur líklegt að Engiendingar
hafi verið hættir að greiða fyrir börn þeg-
ar kom fram um 1500 og eitthvað hefur
sennilega dofnað yfir útflutningi barna til
Lynn og Yarmouth eftir 1523 þegar til-
skipunin frá 1406 gilti ekki lengur. Því
kann vel að vera rétt hjá þeim Behaim,
Peerse og Blefken að börn væru aðeins
gefin en hvorki seld né þeim rænt. Og
hundarnir voru vissulega eftirsóttir."
Þú hefur dregið fram atriði í íslandslýs-
ingu Odds Einarssonar frá 1589 sem menn
hafa ekki veitt mikla athygli fyrr, og fjall-
ar einmitt um þessi barnamál.
„Já, Oddur er þarna að svara Peerse og
öðrum útlendingum um hundasölu og
barnagjafir. Hann segir að leiguliðar séu
oft sárfátækir og bætir við: „Vegna slíkra
vanefna hins vesæla almúga tíðkast það á
þessu eylandi að börnum fátækra manna
er stundum komið burt í búsældarlegri
héruð ... greiða foreldrar eða ættingjar
fóstrum þeirra eða væntanlegum verndur-
um eins mikla þóknun og þeir geta og biðja
þá og sárbæna með mörgum fögrum orð-
um að fyrir guðs skuld sé höfð örugg um-
hyggja með sonunum, að þeir megi alast
upp við heiðarleik og venjast við einhverja
iðju sem að gagni má koma í lífinu."
Ennfremur ritar Oddur að útlendingar
taki börnin „aldrei með sér nema annað
hvort foreldrarnir sjálfir eða aðrir góðir
Ljósmynd: Friöþjotur.
Helgi Þorláksson sagnfræðingur.
menn fyrir þeirra hönd greiði þeim ákveð-
ið gjald".
Árngrímur lærði hefur í einu rita sinna
svipaða sögu að segja um ómegð og neyð
til skýringar á því að kaupmenn flytji börn
eða unglinga brott af landinu. Hann herm-
ir að Danakonungur hafi sent hingað Axel
Juul árið 1552 (það var raunar 1551) og sá
hafi haft á brott með sér 15 íslenska
sveina, fátæka, og komið þeim til manns.
Ég held þó að dæmi Arngríms kunni að
tengjast siðbreytingunni 1550 og hæpið sé
að leggja að jöfnu framtak Juuls og barna-
útflutning kaupmanna."
Algengt að senda
börn í fóstur
Er það ekki rétt að fóstur hafi verið
algengt fyrr á öldum?
„Jú, svo virðist vera. I Grágás er gert
ráð fyrir lögfóstri frá því barnið var átta
ára eða yngra og þar til það yrði 16 ára.
Einnig er gert ráð fyrir fósturlaunum.
Fóstur virðist hafa verið títt á Islandi á 13.
öld eins og íslendingasögur benda til, en
þær fá stuðning af Sturlungu. Börn voru
ósjaldan fengin í hendur fóstrum á heimil-
um kynforeldra og hlutu venjulega mikið
ástríki og umönnun. Mörg alkunn dæmi
eru um að börn hafi verið send að heiman
til fósturs. I svipinn koma mér í hug nöfn
Ólafs pá, Halldórs ólafssonar, Þórhalls
Ásgrímssonar, Snorra Sturlusonar og
Tuma Sighvatssonar. Auðugir bændur
tóku syni höfðingja stundum til fósturs og
ætluðust til verndar í staðinn og vafalaust
var fóstri oft ætlað að treysta bönd milli
foreldra og fósturforeldra og fjölskyldna
þeirra. Allt gildir þetta um mektarbændur
og höfðingja en frá hinum segir fátt. Þó er
í Njálssögu getið um tvo „veislusveina" á
bæ mektarbónda eins í Borgarfirði. Þetta
skýrir Einar ól. Sveinsson svo að svein-
arnir hafi verið af fátæku foreldri og
bóndinn alið önn fyrir þeim.“
Skortur ástríkis?
Það hlýtur að hafa verið erfitt fyrir for-
eldra að sjá með þessum hætti á bak börn-
um sínum?
„Enginn þarf að efast um að tilfinn-
ingabönd hafi verið sterk milli foreldra og
barna á miðöldum sem á okkar tíð. Hinn
enski siður að senda börn bráðung að
heiman verður ekki skýrður með skorti á
ástríki, og varla eingöngu með fjárskorti
eða fátækt, því að hann tíðkaðist meðal
hinna efnuðu líka. Sú skýring var gefin á
Englandi að foreldrar vildu komast hjá að
spilla börnum sínum með eftirlæti eða
hlífa sér við að tyfta eigin börn eða hvort
tveggja. Hér gætu átt við hin kunnu upp-
hafsorð Brekkukotsannáls Halldórs Lax-
ness: „Vitur maður hefur sagt að næst því
að missa móður sína sé fátt hollara ungum
börnum en missa föður sinn.“
Eitthvað hefur e.t.v. dregið úr fóstri
meðal hinna best settu á Islandi á 14. öld,
og á 17. öld Iögðu forkólfar Lútherstrúar
áherslu á strangt og umhyggjusamlegt
uppeldi af hálfu kynforeldra. Þetta skýrir
kannski að einhverju leyti að ekki skuli
getið um flutninga barna með enskum
duggum á 17. öld. Meginskýringin ætti þó
líklega að vera að eftirspurn af hálfu
Englendinga hafi minnkað að mun.“
Hvað um ástæður íslenskra foreldra?
„Ég hygg að von um betra líf sé megin-
skýring þess að börn voru flutt frá Islandi
til Englands. Fyrir 1450 greiddu Englend-
ingar fyrir börn og bendir það til mikils
áhuga þeirra á að fá þau og hefur átt að
bæta úr skorti á vinnuafli á Englandi, láti
að líkum. Á 16. öld voru börn á Islandi
gefin Islendingum og útlendingum til fóst-
urs og jafnvel greitt með þeim. Ekki er
ótrúlegt að foreldrar þessara íslensku
barna hafi beinlínis samið um að börn
þeirra væru tekin í nám hjá meisturum á
Englandi, en allt er það enn ókannað."
Ný rannsóknarefni
I viðræðu okkar Helga Þorlákssonar lét
ég í ljós undrun á því að enginn íslenskur
sagnfræðingur hefði áður fjallað sérstak-
lega um útflutning íslenskra barna á 14. og
15. öld. Svo virðist sem þeir hafi leitt þetta
efni hjá sér vitandi vits eða ekki tekið
nægilegt mark á heimildunum, sem þó
virðast óyggjandi. „Ein skýringin," segir
Helgi, „gæti verið sú, að sögur um útflutn-
ing barna er m.a. að finna í ferðabókum
um Island sem öldum saman hafa verið
litnar hornauga hér á landi. Á dögum
sjálfstæðisbaráttunnar virðast íslenskir
sagnfræðingar hafa neitað að leggja trún-
að á þessar sögur, eins og raunar margt
annað sem miður fór. En kannski er meiri
sannleikur í ferðabókunum en menn hefur
grunað. Ég er sjálfur að gefa út nú fyrir
jólin ferðasögu Daniels Vetter á vegum
Sögufélagsins. Vetter kom hingað 1613, en
íslenskir fræðimenn, þ.á m. Jón Sigurðs-
son forseti, töldu frásögn hans örgustu
vitleysu. Það kemur á daginn að hann fer
sannarlega ekki með fleipur í lýsingu sinni
á landi og þjóð.
Já, ég býst við því að það sé rétt hjá þér
að rannsóknir af þessu tagi, útflutningur
íslenskra barna, hefðu ekki hvarflað að
íslenskum sagnfræðingum fyrir nokkrum
áratugum. En viðhorf manna hafa breyst,
og fjölbreytni einkennir nú, að mér finnst,
rannsóknarverkefni íslenskra sagnfræð-
inga,“ sagði Helgi Þorláksson.
Lonaon
Helgar- og vikuferöir
Brottfarir alla föstud. og midvikud.
Verd frá kr. 8.288 pr.m. (2 í herb.)
FERÐASKRIFSTOFA, I&naöarhúsinu Hallveigarstígl.Símar 28388 og28580