Morgunblaðið - 13.11.1983, Blaðsíða 6

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1983
Islandssaga er ekki lengur
sjálfstæð námsgrein í
grunnskólum. Hún hefur,
ásamt fleiri svokölluðum
„iesgreinum", verið felld inn
í námsgrein sem nefnd er samfél-
aysfræöi, en um hana er ýtarlega
fjallað í viðtali við Erlu Krist-
jánsdóttur námsstjóra hér til hlið-
ar. Þessi breyting þýðir ekki að
hætt sé að kenna sögu íslendinga í
skólum, enda eru skýr fyrirmæli
um slíka fræðslu í d-lið 42. gr. laga
um grunnskóla fá 1974, en náms-
efni og tilhögun námsins hefur
breyst verulega. Enn fremur er
ljóst að innlimun íslandssögu í
samfélagsfræði hefur leitt til þess
að eiginleg fræðsla um sögu þjóð-
arinnar hefur dregist mikið sam-
an.
Gamla námsefniö
Um áratugaskeið hafa þrjár
kennslubækur einkum verið not-
aðar við kennslu í íslandssögu á
Þessi opna úr nýjustu sögu-
kennslubók skólarannsóknadeildar,
Landnámi íslands, gefur nokkra
hugmynd um hin breyttu efnistök.
Hér er verið aö fjalla um daglegt líf
landnámsmanna, og mismunandi
störf eftir árstíðum.
13—15 ára) er gert ráð fyrir
fræðslu um þjóðfélag og lífshætti
á fyrri öldum og þróun fram á 20.
öld, og enn fremur um sjálfstæðis-
baráttuna á 19. öld. Við þessa
kennslu eru notuð þrjú rit sem
skólarannsóknadeild hefur látið
semja: Kjör fólks á fyrri öldum
eftir Hauk Sigurðsson, Jón Stein-
yrímsson og Móduharðindin eftir
Aðalstein Eiíksson og Jón Sig-
urðsson og sjálfstæðisbaráttan eft-
ir Lýð Björnsson. Öllum þessum
bókum fylgja kennsluleiðbein-
ingar, ýtarefni og ýmisleg náms-
gögn. Þær eru mjög vandaðar í út-
liti og frágangi, með stóru og
„l»að hefur farið næsta hljótt ... að nú er verið að vinna að því að endurnýja námsefni í sögu
handa barnaskólum landsins. Furðu hljótt má segja, því að þetta er líklega róttækasta
endurnýjun námsefnis í þjóðarsögu okkar síðan á fyrsta áratug aldarinnar. Og væntanlega
eru barnaskólabækurnar víðlesnustu sagnfræðirit okkar ... og þau sem mest áhrif hafa á
sögulega sjálfsmynd þjóðarinnar.“
I>etta eru upphafsorð ritdóms sem dr. Gunnar Karlsson, prófessor í íslandssögu, skrifar í
nýjasta hefti Tímarits Máls og menningar. Sú endurnýjun námsefnis í sögu sem hann á við er
unnin á vegum skólarannsóknadeildar menntamálaráðuneytisins, eða nánar tiltekið starfs-
hóps deildarinnar í samfélagsfræði. í stað hefðbundinna lesbóka sem miðað hafa að yfirlits-
fróðleik um atburði allrar íslandssögunnar, koma bækur og fjölbreytileg námsgögn þar sem
fjallað er um fá, afmörkuð tímabil sögunnar, og mest áhersla lögð á lífskjör fólks og
samfélagsskipun á fyrri öldum.
skyldunámsstigi: íslands saga
1—11 eftir Jónas Jónsson frá
Hriflu (fyrsta útg. 1915—16, síð-
asta útg. 1966) Islandssaga I—II
eftir Þórleif Bjarnason (1966) og
íslandssaga 1871,—19JU eftir
Þorstein M. Jónsson (fyrsta útg.
1958, síðasta útg. 1966). Bækur
Jónasar og Þórleifs taka yfir allar
aldir sögunnar, frá landnámi til
sjálfstæðisbaráttu, en bók Þor-
steins er bundin við tímabilið frá
því að íslendingar fengu stjórn-
arskrá og þar til þeir lýstu yfir
stofnun sjálfstæðs ríkis.
Námsefnið nær
yfir 120 árafllOO
ára Islandssögu
Bók Jónasar hefur mest verið
notuð af þessum þremur. Frásögn
hans þykir fjörleg og spennandi,
og hann fer ekki í launkofa með
viðhorf sín til sögulegra atburða,
og aðdáun sína eða andúð á til-
teknum einstaklingum og stofnun-
um. Rík þjóðernishyggja einkenn-
ir bókina, svo og það sjónarmið að
einstaklingar ráði mestu um
framvindu sögunnar.
I bók Þórleifs Bjarnasonar eru
efnistök mjög svipuð og hjá Jón-
asi, em hann er varfærnari í orða-
lagi og treystir ekki eins heimild-
um, s.s. íslendingasögum, sem
Jónas virðist hafa tekið trúanleg-
ar án fyrirvara. í bók Þorsteins M.
Jónssonar, sem tekur við í tíma
þar sem frásögn Jónasar og Þór-
leifs lýkur, er hin ríka andúð á
Ilönum, sem einkennir bók Jónas-
ar, en síður bók Þórleifs, horfin,
enda sjálfstæði fengið þegar hún
var rituð. Áhersla hans er öll á
framtak einstaklinga, og drjúgur
partur bókarinnar er heldur þurr
upptalning á merkum staðreynd-
um úr stjórnmálasögu.
Úrelt námsefni?
Á síðari árum hafa fyrrnefndar
sögubækur orðið fyrir margvís-
legri gagnrýni, einkum af hálfu
kennara og sagnfræðinga. í því
viðfangi má benda á grein Gunn-
ars Karlssonar prófessors
„Markmið sögukennslu" í tímarit-
inu Sögu 1982. Efnistök Jónasar
þykja hlutdræg og einsýn, og fara
á skjön við ný og yfirvegaðri við-
horf sagnfræðinga til ýmissa at-
burða Islandssögunnar, og nýja
vitneskju um ýmis söguleg efni.
Islandssaga Þórleifs „er víðast
eins og bragðdauf uppsuða af bók
Jónasar", segir Gunnar Karlsson í
áðurnefndri ritgerð.
Tvö önnur gagnrýnisatriði eru
oft nefnd þegar sögubækurnar
þrjár ber á góma. í fyrsta lagi þyk-
ir það aðfinnsluvert að þær segja
að drýgstum hluta atburðasögu,
þar sem stjórnmálaviðburðir og
einstaklingar er þá bera uppi sitja
í öndvegi. Meiri ástæða sé til að
kenna samfélagssögu, þ.e. sögu at-
vinnuvega, lífskjara og þjóðhátta,
því viðfangsefni hennar tengist
„mun betur lífi og reynslu nem-
enda en viðfangsefni sem taka til
einstakra atburða eða persóna"
eins og Erla Kristjánsdóttir
námsstjóri kemst að orði í um-
ræðu um sögukennslu í nýjasta
hefti Sai/na, tímarits sagnfræði-
nema við Háskóla Islands.
í öðru lagi þykja bækurnar um
of nota hugtök sem nemendur átta
sig ekki á, m.a. af því þau eru
partur af veröld sem var og orða-
lag sem þeim er framandi. Barna-
kennari á Akranesi segir t.d. í
fyrrnefndu tímariti: „Þar sem ég
þekki til er notast við íslands sögu
Jónasar frá Hriflu í 4., 5. og 6.
bekk. Nú er svo komið að mikill
tími kennarans fer í að „þýða“
textann yfir á skiljanlegt mál
fyrir nemendurna, þar sem þeir
flestir virðast ekki geta lesið text-
ann sér til skilnings."
Nám og námsefni
— ný viðhorf
Fyrstu drög að þeim breyting-
um á sögukennslu, sem nú eru ým-
ist orðnar eða eru að verða, voru
lögð í upphafi síðasta áratugar.
Árið 1971 gerði nefnd á vegum
skólarannsóknadeildar mennta-
málaráðuneytisins tillögu um að
námsgreinarnar mannkynssaga,
íslandssaga, landafræði, félags-
fræði og átthagafræði yrðu sam-
einaðar (eða „samþættar" eins og
það var orðað) í eina grein, þannig
„að leitast verði við að tengja tíma
við rúm (sögu við landafræði) og
liðinn tíma við líðandi stund (sögu
við þjóðfélagsfræði)". Rök fyrir
þessari tillögu er að finna í viðtali
við námsstjórann í samfélags-
fræði hér til hliðar.
Menntamálaráðuneytið féllst á
tillöguna og hún hefur smám sam-
an verið að komast í framkvæmd.
Sannarlega er ekki um nafnbreyt-
ingu eina að ræða, því stefnt er að
því að endurnýja allt það náms-
efni sem áður var notað. Að leið-
' arljósi eru hafðar kenningar í
uppeldis- og kennslufræði, svo og
þroskasálarfræði. Allt námsefni
er samið með það í huga að það
hafi ákveðin áhrif á nemendur.
Gengið er út frá ákveðnum lykil-
hugtökum: umhverfi, margbreyti-
leiki, breytingar á umhverfi, þarf-
ir, gildismat, hefð o.s.frv. Þessi
hugtök eru ekki hluti af námsefni
barna, en á þeim eru meginhug-
myndir námsins byggðar, t.d.:
Margvíslegar ástæður geta valdið
því að menn flytjast búferlum.
Þekking manna á umhverfinu og
tæknikunnátta þeirra takmarka
mögulegar lausnir. Námsefni er
síðan sniðið að því að láta nem-
endur finna þessar meginhug-
myndir sjálfa í vinnu sinni. Fram-
angreind meginhugmynd er t.d.
kennd á 4. námsári með því að
athuga landnám íslands. Námið er
jafnframt skilgreint eftir mark-
miðum, sem skipt er í þrjá megin-
flokka: 1. Kunnáttu- og skiln-
ingsmarkmið; 2. Viðhorfamark-
mið; 3. Leiknimarkmið. Meðal
kunnáttu- og skilningsmarkmiða
er að mynda og nota hugtök, að
setja fram tilgátur og greina or-
sakasamhengi. í sögukennslu er
sérstaklega við það miðað að
skilningur á sögu leysi af hólmi
staðreyndalærdóm.
Öðruvísi íslandssaga
Námsskrá í samfélagsfræði ger-
ir ekki ráð fyrir því að í neðri
bekkjum grunnskóla (þar sem
nemendur eru á aldrinum 7—12
ára) verði fjallað um aðra þætti
íslandssögu en landnámið og þjóð-
félag og lífskjör landnámsmanna.
Hefur nýlega verið samin
kennslubók um það efni Landnám
íslands (höfundar eru Ingvar Sig-
urgeirsson, Ólafur H. Jóhannes-
son, Ragnar Gíslason, Sigþór
Magnússon og Guðmundur Ingi
Leifsson), en henni fylgja kennslu-
leiðbeiningar, ýtarefni og margs
konar námsgögn, þ.á m. námsspil.
í efri bekkjum grunnskóla (þar
sem nemendur eru á aldrinum
skýru letri, mörgum ljósmyndum
og teikningum. Má ætla að kostn-
aður við gerð þeirra hafi verið
mikill, og margfalt meiri en gömlu
bókanna, og væri forvitnilegt að fá
upplýsingar um það atriði, en
þeirra var ekki leitað þegar þessi
grein var tekin saman.
í bók Hauks Sigurðssonar er
sögusviðið íslensk sveit um og upp
úr aldamótunum 1700. Lýst er
samskiptum landeigenda og leigu-
liða. Tekið er dæmi af viðskiptum
Ekki stefnt að því
að nemendur öðl-
ist yfirsýn yfir
alla Islandssöguna
almúgamanns við yfirvöld. Nokk-
uð er sagt frá verkum fólks til
lands og sjávar í gamla sveita-
samfélaginu. í síðari hluta bókar-
innar er fjallað um húsakynni og
samgöngur, og eru þá raktir þræð-
ir til nútímans. í bók Aðalsteins
Eiríkssonar er saga og landafræði
fléttaðar saman. Rakinn er ævi-
ferill „eldklerksins" séra Jóns
Steingrímssonar, lýst er náttúru í
Vestur-Skaftafellssýslu, greint frá
gosinu 1783, eldmessu séra Jóns og
fjallað almennt um Móðuharðind-
in. í bók Lýðs Björnssonar er í
upphafi fjallað stuttlega um
frjálshyggju og þjóðernisstefnu,
og áhrif þeirra á stjórnmál í
Danmörku. Síðan er Jón Sigurðs-
son kynntur til sögu og stjórn-
málalíf íslendinga rakið með hann
í miðdepli allt til stjórnarskrár og
þjóðhátíðar 1874. Einnig er fjallað
um einkahagi Jóns og Ingibjargar
konu hans.
Hvað hefur breyst?
Þegar nýja námsefnið í sögu er
borið saman við bækur þeirra Jón-
asar, Þórleifs og Þorsteins verður
að hafa í huga að hér er aðeins um
hluta þess námsefnis að ræða sem
fyrirhugað er að gefa út. Fram
kemur í viðauka námsskrár í sam-
félagsfræði að í bígerð er að semja
margvíslegt efni um íslandssögu
Hljótt hefur farið að skó/arannsóknadeild menntamála-
ráðuneytisins er að vinna að róttœkri endurnýjun á námsefni í sögu Islands
handa grunnskó/um. Samfélagssaga kemur að miklu leyti í stað hefðbundinnar atburðasögu.
Eykur þessi breyting skilning nemenda á sögunni, eins og œt/ast er til, eða gerir
þá háskalega fáfróða um sögu þjóðarinnar?