Morgunblaðið - 13.11.1983, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1983
Landnám
blómstrar
í Surtsey
viðtal við
dr. Sturiu Friðriksson, erfðafræðing
upphafi goss fór dr. Sturla Friðriksson út í Surtsey tii að gera skemmtilega tilraun í sambandi við kenningu um
frumlífið á jörðinni. Gekk tilraunin út á að búa til frumamínósýrur, sem eggjahvítuefni er byggt upp úr. Hugmyndin
gengur út á það að þessi þáttur lífsins hafi ekki eingöngu orðið í upphafi, heldur ætti myndun frumlífs sér alltaf stað
ef aðstæður leyfa. En í Surtsey voru þær aðstæður sem kenningin gengur út á og er Sturla þarna að taka glóandi
hraunleðju, sem látin var í eimað vatn og send utan til efnagreiningar. Tilraunin var svo aldrei endurtekin.
í Surtsey hefur í fyrsta sinn gefist tækifæri til að fylgjast með
landnámi lífs á alauðri eyju, nýrisinni úr sæ. Og það tækifæri hefur
verið nýtt af vísindamönnum í ýmsum greinum. Augljóst er að *
einhvern veginn hefur líf borist til eyja, sem finna má um öll höf, og
hefur löngum verið fjallað um slíkt landnám m.a. af Darwin. En
aldrei hafa vísindamenn fengið svo splunkunýtt land og ósnortið við
bæjardyrnar hjá sér og getað byrjað rannsóknir sínar á upphafinu.
Orðið vitni að því er bakteríur komu þar strax á fyrsta sumri og
fyrsta æðri plantan á öðru sumri, eins og dr. Sturla Friðriksson,
erfðafræðingur, hefur gert. Því leituðum við nú til hans til að fá
fregnir af því sem þar er af lífi á 20 ára afmæli eyjarinnar,
möguleikum þess og leiðum til landnáms. Og ekki síst hvernig
landnemum reiðir af.
Kópur var þegar kominn í Surtsey sumarið 1964. Nú er þar orðið selalátur.
Ljósm. ÞV
Fyrsta vorið , þegar öruggt
var að eyjan mundi
standa, fór ég í land og
setti upp æti fyrir bakterí-
ur, handa þeim sem fyrstar kynnu
að bera að garði, sagði Sturla að
bragði. Og strax á þessu fyrsta
sumri fundum við fræ, sem hafði
rekið á fjöru. Það reyndist halda
spírunarhæfni og þar með vissum
við að ef fræ bærist að slíkri ey
gæti það lifað. Jafnframt safnaði
ég fræi af ýmsum tegundum úr
landi og geymdi það í sjó, til að
athuga hve lengi fræ gæti haldið
spírunarhæfni þar. Tegundirnar
reyndust misþolnar. Strandplönt-
urnar saltþolnastar. Á öðru ári ,
sumarið 1965, finnst svo fyrsta
æðri plantan, fjörukál. Árið eftir
kemur melgresið og síðan koll af
kolli. Sl. 20 ár hafa 20 tegundir
æðri plantna fundist í vexti í Surts-
ey. Að meðaltali ein ný planta á
ári. En þótt 20 hafi fundist þar, er
ekki þar með sagt að þær séu þar
allar í dag.
Sjófuglarnir tóku strax að verma fætur sína á Surtsey þegar lát varð á gosi og vcrpa þar nú nokkrar tegundir, þar á
meðal ritan. Hér er hópur af ritum á strönd Surtseyjar.
Svartbaksungar í fjöruarfaþúfu í
Surtsey. Ljósm.: SF
Skarfakálsplanta í Surtsey.
Fjöruarfinn er að vinna á í landnáminu í Surtsey. Hér er fjöruarfaþúfa í
vikrinum. Ljósm.: SF
— Ekki var síður leitað að flutn-
ingaleiðum fyrir lífverurnar til
slíkrar eyjar. Ein hugsanleg leið
var flutningur á yfirborði sjávar,
önnur að fræ bærust með einhverj-
um reka, sú þriðja að þau gætu
borist með vindi í lofti og einnig
eru lífverur sem geta komist fyrir
eigin afli, eins og fuglar og sum
skordýr. Surtsey var einstakur til-
raunastaður til að kanna slíkt.
Fyrsta lífið barst með fræi af sjó
og seinna komu jafnvel sömu leið
renglur, t.d. melgresisþvaga. Bakt-
eríur og ýmis gró hafa borist með
vindinum. Mosagróin eru létt og
berast þannig. Við höfum fundið
fífufræ og fræ af krossgrasi, sem
sennilega hefur komið þannig frá
meginlandinu. Náttúran hefur ráð
undir rifi hverju. Nokkur péturs-
skip, sem er egghylki skötunnar,
höfðu borist upp í fjöru og á þeim
hékk fjöldi grasfræja. Það sýnir að
egghylki fiska geta, ef þau berast
af grónu landi og þeim skolar aftur
út á flóðinu, verið þáttur í að dreifa
fræjum sem á þeim festast. Fræin
eru þá eins og farþegar sem hafa
tekið sér far út til Surtseyjar. Þá
gátu fuglar verið flytjendur fræja.
Við reyndum að kanna það með því
að skjóta farfugla á leið til lands-
ins og skoða fiðurfætur og innyfli.
Á flestum fannst ekkert, en fræ
fannst þó í fóarni grænlenskra
snjótittlinga, sem hafa vetursetu í
Skotlandi og tylla sér á þessa
syðstu ey íslands á leið sinni norð-
ur. Og steinasalli sýndi að þetta
lifandi fræ var tínt upp á skosku
heiðunum. Hann var þeirra skoska
vegabréf. Þannig geta fræ borist
með fuglum. Skarfakálið hafa máv-
ar sennilega borið frá nærliggjandi
ey, því skarfakál hefur í Surtsey
vaxið upp af spýju frá mávi. Þeir fá
sér svolítið grænmeti með fiskinum
og æla stundum út úr sér beinasall-
anum og þá geta fræ komið með.
Erfiður beður,
piontum og ayrum
í samtalinu við Sturlu kom fram
að fuglar voru raunar fyrstu lífver-
urnar sem tylltu sér á Surtsey til
að hita sér á fótunum þegar lát var
á gosinu. Surtsey er á góðum fiski-
miðum og í kring um hana mikið af
fugli sem notar Surtsey óspart sem
bækistöð. Enda urðu sjófuglar
fyrstir til að verpa á nýju eynni.
Fýll og rita eru í bjarginu sem
myndast hefur sunnan og suðvest-
an á eynni. Teistur verpa á stangli
í glufum. Og svartbakur hefur
orpið uppi á hrauninu. Aðrir fuglar
hafa komið og flækingar og far-
fuglar nota eyna sem áningarstað.
Oft er þar mikið af kríu og óðins-
hönum og einu sinni hefur fundist
þar kríuegg. Þar má fylgjast með
samspili fugla og plantna. Auk þess
sem fuglarnir geta borið með sér
fræ, þá auka þeir stundum frjósemi
gróðursins með því að nota plöntur
sem hreiðurstæði. Svartbakur hef-
ur t.d. orpið í fjöruarfaþúfum, drit-
ar þar og jurtirnar vaxa þá hraðar.
Þegar fuglar bera æti til unga
sinna, verða fiskbein og úrgangur
að áburði fyrir plönturnar. Svart-
baksungar hafa líka skriðið í skjól í
melgresishól, sem fær með þeim
áburð. Þannig eru mörg dæmi um
sambýli fugla og plantna í Surtsey.
En svartbakurinn getur líka stund-
um verið ágengur og rótað upp
plöntunum við hreiðurgerðina.
Hann er að vissu leyti skaðvaldur
gróðrinum, en getur bætt það upp á
annan hátt.
Skordýr hafa líka borist til
Surtseyjar á vængjum. Jafnvel
fiðrildi. Ófleyg óæðri dýr hafa
einnig fundist. Steinamaur hefur
t.d. sést berast á trédrumbi, sem
kom í land í Surtsey og er þar.
Kóngulær hafa látið sig svífa þang-
að á þráðum og finnast í eynni.
Það virðist sem sagt vera tölu-
vert líf í Surtsey ef vel er að gáð.
En ekki er allt fengið með því að ná
þar landi, eins og Sturla bendir á.
Þetta landgöngulið er ekki allt jafn
fært til að lifa af þetta erfiða land-
nám á sandi, gjallhraukum og beru
hrauni. Lítið er um ferskt vatn á
eynni. Eyjan er því erfiður beður
fyrir plöntur og dýr. Fyrir dýr er
raunar nær ekkert til að lifa á. Því
eru það ekki nema þeir allra harð-
1
»■