Morgunblaðið - 13.11.1983, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1983
61
aska. Fyrsta árið eftir að gos
hætti gerðist ekkert. Haustið 1967
verða menn varir við að hiti er
kominn í hana. Var á við milt
jarðhitasvæði og þar boruðum við.
Aðfærsluæðar gíganna, sem
standa eftir sem berggangar, þær
hita upp ákveðið svæði. En það er
hitastigið í rakanum sem gildir.
Nægur raki berst að, sjór gufar
upp í gegn og úrkoma seitlar
niður. Haustið 1969 sást fyrsta
móbergið. Umfangið hefur verið
kortlagt árlega. Strax 1970 var
móbergssvæðið orðið allstórt á yf-
irborðinu norðan við gígana. Það
breiðist stöðugt út. Gekk hraðast
fyrstu árin. Nú hitnar þarna
minna svo að ekki er líklegt að það
breiðist mikið út úr þessu. En
óhörðnuð gjóska í kraganum í
kring er að blása burt og móberg
að koma í ljós. Nú vitum við hvaða
efni og hvaða hitastig myndar
þetta. Við 80—100 stig verður
gjóskan að móbergi á 1—2 árum.
Við minni hita gengur þetta hæg-
ar. Við venjulegan meðalárshita
tekur það þúsundir ára. En við 40
stiga hita allt að því áratug. En
þetta er í fyrsta skipti sem hægt
hefur verið að fylgjast svo ná-
kvæmlega með myndun móbergs í
veröldinni. Við höfum stöðugt far-
ið þarna út, mælt og skoðað og
borað á þessum stað.
— Við borunina í Surtsey 1979
kom í ljós að fyrri hugmyndir um
sökkul eyjarinnar voru rangar, að
því er Sveinn segir okkur. Talið
var að þar væri bólstraberg undir.
Boruð var 181 m djúp hola, næst-
um niður á gamla sjávarbotninn
en það reyndist ekki vera þar.
Botninn var ískaldur. Þessi bor-
kjarni er allur geymdur í Náttúru-
fræðistofnun og gaman að sjá all-
ar þær útfellingar sem í honum
eru og margs konar steintegundir
sem myndast hafa, svo sem geisla-
steina o.fl. Þar geta vísinda-
mennirnir fengið vitneskju um
myndun þess, hitastigið, aldur og
annað sem máli skiptir. Ekki und-
arlegt að Sveinn Jakobsson nefnir
Surtseyjagosið lærdómsríkasta
gosið á þessari öld frá bergfræði-
Aldrei fyrr hafa vísindamenn getað fylgst með því hvernig móberg myndast úr gosefnum fyrir áhrif hita og vatns. En
glerhart móbergið sem er að myndast norðan við gígana í eynni á eftir að verja hana. Hér má sjá heitar gufur við nýja
móbergsmyndun.

í borkjarnanum má sjá margar fallegar útfellingar og steintegundir sem þar hafa myndast, svo sem geislasteina
(zeolita) og sjaldgæfa steintegund sem nefnist Tabermerit. Hér má fá hugmynd um þessar myndanir, sem vísinda-
menn eru nú að skoða.
legu sjónarmiði. En stöðugar
rannsóknir voru einnig gerðar á
efni og bergtegundum meðan eyj-
an var að myndast. Og miklar
breytingar voru á kvikunni meðan
gos stóð. Einnig voru gerðar seg-
ulmælingar og jarðskjálfta-
mælingar og ýmiskonar kannanir
á hafsbotninum kring um eyna,
sem ekki verður farið út í hér.
Húsið í hættu
I upphafi var stofnað um rann-
sóknirnar Surtseyjarfélagið til að
samræma rannsóknir og útvega fé
til þeirra. En meirihluti þess hef-
ur verið erlent fé, sem félagið eða „
einstakir vísindamenn hafa útveg-
að. Borholan ein kostaði t.d. 120
þúsund dali eða 3,4 milljónir
króna, sem fengust erlendis frá.
Enda þykir erlendum vísinda-
mönnum ekki síður fengur að
borkjarnanum og þessum dýr-
mætu upplýsingum sem fást þar. í
upphafi lagði Bandaríkjamaður-
inn Poul S. Bauer fé til skálabygg-
ingar í eynni og húsið, sem er for-
senda þess að hægt sé að stunda
þar rannsóknir, því nefnt Páls-
bær. Þetta myndarlega hús er nú í
mikilli hættu og verður ónothæft
eftir nokkur ár, ef það verður ekki
flutt vegna stöðugra eðjustrauma
sem renna að því. Tók einn vís-
indamannahópinn 5 tíma að moka
sig inn í það. Húsið er á norður-
hluta eyjarinnar, þar sem sjávar-
rof er mikið. Ekkert hart móberg
er þar til varnar og er að myndast
geil inn í eyna í áttina að því.
Verður mjög erfitt að stunda
rannsóknir í eynni ef það hverfur.
Auk þess sem þetta er skipbrots-
mannaskýli.
Eyjan sjálf er friðuð og hefur
Surtseyjarfélagið umsjón með
friðlandinu. Félagið er nú að gera
langtímaáætlun um rannsóknir í
Surtsey. Þegar hafa verið gefnar
út 9 skýrslur með mörg hundruð
greinum um gosið og eyna eftir
goslok og hafa margir þekktustu
vísindamenn skrifað þær greinar.
En Surtsey hefur nú hlotið meiri
frægð í heimi vísinda en nokkur
annar staður á íslandi. — E.Pá.
drátt og mun hafa stafað af súr-
efniskorti í þessum skýjum. í
þessum vikurskýjum var undar-
lega iðandi hverfihreyfing sem
þyrlaði vikurkornunum sitt á
hvað. Sem betur fór voru stór-
sprengingar í Surti það strjálar,
að hverju vikurskýi feykti frá áð-
ur en næsta bombuhríð byrjaði og
þar að kom, eftir nær hálfs annars
tíma dvöl í eynni að svo dró úr
hryðjunum að við gátum haft
okkur út úr brimgarðinum og róið
út í Harald, ógleymanlegri reynslu
ríkari. En ekki var aftur freistað
landgöngu í Surtsey meðan
sprengigígur var þar í gangi.“
Gefur þessi lýsing góða hug-
mynd um hvernig umhorfs var í
Surtsey meðan þeytigosin stóðu.
Eftir að hraunrennsli hófst,
urðu ferðir tíðar í Surtsey og
ógleymanlegar þeim sem fengu
augum litið ólgandi hrauntjörn í
gígnum, sem sletti rauðgióandi
hrauni upp á barmana og hraun-
straumum niður hlíðar, sem
mynduðu er hraun kólnaði feg-
urstu skúlptúra. Útfellingar voru
miklar meðan hraun rann og
brugðu á hraunið fegurstu litum,
sem síðar veðruðust af. En víða
glytti í glóð í dökku hrauninu, sem
var einkum fallegt í myrkri.
Gos á 5 ára fresti
Eldstöðvarnar við Surtsey voru
á sömu sprungu og þeirri sem
Yestmannaeyjar hafa myndast úr.
Á sömu norðaustur-suðvestur-
línunni, sem nær öll eldgos á ís-
landi hafa orðið á. Þótt gosið í
Surtsey 1963 kæmi á óvart, var þó
með því aðeins náð á þessari öld
meðaltali gosa á íslandi, 5 á öld.
Þetta var 12. gosið á öldinni. En
enginn er farinn að spá um eldgos-
in í Heimaey, Heklu, Kröflu og
Vatnajökli, sem komið hafa síðan.
Surtseyjargosið minnti enn einu
sinni á að við búum í eldfjalla-
landi og eldgos eru þáttur tilveru
íslendinga. __ E.Pá.
Rofstallar eru nú Surtsey til nokk-
urrar hlífðar, en brimstallurinn fyrir
neðan tekur nokkuð af öldunni.
Margar fallegar hraunmyndanir eru
í nýja hrauninu í Surtsey. Má sjá
hvernig farið er að fjúka í hraunið.
Hraunelfur rennur úr gígunum niður yfir eyna. Kvikan var yfir 1100 stiga
heit og sést hvernig hún er að byrja að storkna á yfirborðinu á leiðinni.
Tveir Vestmanneyingar sitja í einum af hellunum í Surtsey.