Morgunblaðið - 03.02.1984, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. FEBRÚAR 1984
Mælt mál er undir-
staða ritaðs máls
— eftir Ævar R.
Kvaran
Þegar þess er gætt sem felst í
fyrirsögn þessarar greinar gegnir
furðu hve lítið hefur verið skrifað
um mælt mál, þegar um móður-
málið hefur verið að ræða. Maður
sem vildi kynna sér það sem skrif-
að hefur verið um íslenzku hér á
landi, myndi sennilega komast að
þeirri niðurstöðu, að það fjaliaði
svo að segja allt um ritað mál.
Þannig beinist öll kennsla móð-
urmálsins að rituðu máli, en ekk-
ert skeytt um framburð þess, eins
og það skipti engu máli. Unnið er
þakkarvert og mikilsvert starf í
þágu varðveizlu íslenzkrar tungu
með útgáfu íslenzkra orðabóka,
nýyrðasköpun og leiðbeiningum
lærðra manna um íslenzkunotkun
í blöðum og útvarpi. Þetta er allt
saman mjög lofsvert og sýnir, að
við viljum alls ekki að móðurmálið
dragnist niður með því að gleypa
orð beint úr öðrum tungumálum,
eins og til dæmis Danir hafa látið
viðgangast. Þegar þess er því gætt
hve íslendingar, jafnt leikir sem
lærðir, unna móðurmáli sínu, þá
hlýtur það jafnframt að vekja
furðu, ef þjóðin lætur sig engu
skipta um mælt mál, sem þó er
undirstaða ritaðs máls.
Öll kennsla í íslenzku, sem fram
fer í skólum landsins, fjallar um
ritmálið. Er þetta ekki lifandi mál
á vörum þjóðarinnar? Hvernig er
hægt að unna móðurmálinu og
fagna öllu sem fyrir það er gert,
en láta sig engu skipta hvernig
það er talað? Það má líka spyrja,
hvernig er hægt að kenna tungu-
mál, sem ekkert samkomulag er
um hvernig eigi að bera fram?
Því lengur sem ég hugsaði um
þetta, því furðulegra þótti mér
það. Einhver hlaut ástæðan að
vera. Hvað var breytt frá því sem
áður var? Lærðir menn í íslenzku
höfðu ekki alltaf verið svona sof-
andi í afstöðu sinni til mælts
máls.
Það munu reyndar vera liðin
rúm 20 ár síðan ég tók að skrifa
um mælt mál í Morgunblaðið og
benda á þetta furðulega ástand í
framburðarmálum móðurmálsins.
Einkum vildi ég heyra um þetta
eitthvað frá þeim mönnum, sem
sérstaklega hafa menntað sig til
þess að kenna okkur hinum móð-
urmálið. En hver voru viðbrögð
þessara manna? Algjör þögn. Og
ekki bara við einni grein um þessi
mál, heldur fjölda greina árum
saman. Og ég fjallaði ekki ein-
göngu um framburð, heldur lestur
upphátt yfirleitt, sem ég hafði
rannsakað sérstaklega, sökum
þess að fslendingar lesa allt öðru-
vísi en þeir tala, vegna alrangrar
lestrarkennslu. Já, ég gekk jafnvel
svo langt að hafa þessa fyrirsögn
að einni grein: Islendingar eru
ólæsir. En engar greinar komu
þessu til leiðréttingar frá hinum
lærðu íslenzkufræðingum. Þeir
töldu mig víst ekki svaraverðan.
En þá gerðist annað. Ég var
kvaddur á fund fræðslumála-
stjóra, sem sennilega hefur verið
farið að blöskra skrif mín, þótt
hann svaraði mér ekki á prenti.
Enda færði ég full rök fyrir þess-
ari skelfilegu skoðun. Honum hef-
ur vafalaust þótt heppilegast að
láta kennarana sjálfa reka þetta
niður í mig, því hann spurði mig,
hvort ég væri reiðubúinn að kenna
kennurum lestur, úr því ég teldi
þá ólæsa. Ég tók því tveim hönd-
um. (Ætli ég verði ekki sakaður
um handapat af Gísla Jónssyni
fyrir að komast svo að orði!)
Ég benti að vísu fræðslumála-
stjóra á það, að ég væri fastráðinn
leikari við Þjóðleikhúsið og mér
því ætlað að mæta þar daglega til
æfinga kl. 10 f.h. Hann leysti þann
vanda með því að bjóða mér tím-
ann kl. 8—10 f.h. Hann sagði mér
að til stæði í Kennaraskólanum
haustnámskeið á næstunni og
myndu taka þátt í því 60 kennar-
ar. Hvort ég væri reiðubúinn að
kenna þeim harðan framburð og
hv-framburð og sýna þeim framá
að þeir kynnu ekki að lesa upphátt
og kenna þeim hvernig þeir ættu
að breyta því. En böggull fylgdi
skammrifi: ég átti aðeins að fá til
þess 10 daga. Jæja, það voru þó 20
klukkustundir, þótt hópurinn væri
vissulega stór (60 manns). Ég tók
þessu. Þetta var í september 1965.
Mér verður lengi minnisstæður
fyrsti kennslumorgunninn minn i
stóra salnum í Kennaraskólanum.
Þarna sátu fyrir framan mig sex-
tíu manns, konur og karlar. Iþess-
um hópi voru þjóðkunnir rithöf-
undar og skáld. Hvernig átti ég nú
að ávarpa þetta ágætisfólk. Ég var
vissulega búinn að taka mikið
uppí mig. Ég hafði lýst því yfir
opinberlega, að íslendingar kynnu
ekki að lesa upphátt sitt eigið
móðurmál, þarámeðal þessi hópur
vitanlega. Og ég hafði fært rök
fyrir því, að það stafaði fyrst og
fremst af alröngum aðferðum í
lestrarkennslu. Og meðal virðu-
legra áheyrenda minna voru menn
og konur, sem höfðu kennt lestur í
áratugi. Ég ákvað að taka strax í
hornin á bola. Ég ávarpaði kenn-
arana með þessum orðum: „Ég
ætla að hefja mál mitt á því að
sanna ykkur að þið eruð öll ólæs!“
Þetta vakti almennan hlátur í
salnum. Ég sá að sumir hvísluðust
á og gat nokkurn veginn ímyndað
mér hvað þeim fór á milli. „Á
þetta að vera skemmtiþáttur, eða
hvað?“ „Það hlýtur að vera úr því
þeir fara að senda á okkur leikara
úr Þjóðleikhúsinu," o.s.frv. En ég
lét fyrstu orð mín standa um
stund, því ég vissi að þeir myndu
hneykslast, enda ætlaðist ég til
þess. Ég vildi vekja athygli þeirra
strax í byrjun.
Það næsta sem ég sagði þeim
var, að með þessum harða dómi
ætti ég ekki við ólæsi í venjulegum
víðtækasta skilningi, heldur
myndi ég sýna þeim framá, að þeir
læsu allt öðruvísi upphátt en þeir
töluðu og sá lestur hefði í för með
sér urmul af röngum áherzlum, en
ég myndi sýna þeim í hverju slíkt
rangt lestrarlag lægi og hvernig
mætti breyta því til eðlilegs máls.
Síðan hóf ég kennsluna. Ég tók
það fram strax í upphafi, að ég
óskaði eftir hvers konar athuga-
semdum um það sem ég héldi
fram, því ég teldi mig geta rök-
stutt allt sem ég kenndi. Það fór
lítið fyrir því. Þessi sextíu manna
hópur verður mér lengi minnis-
stæður, því það fór ekki milli mála
að þarna hafði ég fyrir framan
mig ágætlega vel gefið fólk, sem
reyndist frábærir nemendur.
Fljótir að skilja og breyta lestri
sínum og framburði. Ég taldi mig
því ná fullkomnum árangri á þess-
um tíu dögum sem mér voru
skammtaðir til þessarar kennslu.
Og hver voru viðbrögð þessara
nemenda?
Þegar ég þakkaði þeim frábær-
an árangur að lokinni kennslu tí-
unda daginn og þessar skemmti-
legu samvinnustundir og ætlaði að
fara leiðar minnar, þá var ég
stöðvaður af einum kennaranum
og beðinn að hinkra við andartak.
Því næst kom kona nokkur úr sæti
sínu í salnum, gekk til mín og rétti
mér stóra svarta bók, sem hún bað
mig þiggja frá kennurunum í
þakklætisskyni. Ég varð orðlaus
af undrun, tók við bókinni, sem
reyndist vera skrautútgáfa af
Passíusálmum Hallgríms Péturs-
sonar. Þegar ég opnaði bókina
blasti við mér á fremstu síðu
skrautritað:
Ævar R. Kvaran
Þátttakendur í íslenzkunám-
skeiði höldnu í sept. ’65 í Kennara-
skóla íslands þakka frábæra til-
sögn í frarnsögn.
Undir þessa yfirlýsingu eru svo
Ævar R. Kvaran
„Öll kennsla í íslenzku,
sem fram fer í skólum
landsins, fjallar um rit-
málið. Er þetta ekki lif-
andi mál á vörum þjóðar-
innar? Hvernig er hægt að
unna móðurmálinu og
fagna öllu sem fyrir það er
gert, en láta sig engu
skipta hvernig það er tal-
að?“
eiginhandarundirritanir allra
kennaranna á námskeiðinu.
Ég varð svo snortinn af þessari
góðvild, að ég varð orðlaus um
stund, þangað til mér tókst að
þakka fyrir með nokkrum fátæk-
legum orðum.
En þótt undarlegt megi virðast,
þá var þessu enn ekki lokið. Þegar
kennarar sem ekki voru á þessu
námskeiði fréttu af því, þá vildu
þeir endilega fá sams konar nám-
skeið og báðu mig um það. Þar
sem hér var aðallega um að ræða
kennara af Suðurnesjum, hélt ég
því sérstakt námskeið fyrir þá
með sama árangri í Hafnarfirði.
í sex vetur hef ég kennt þetta
sama í Fjölbrautaskólanum í
Breiðholti fyrir tilmæli hins víð-
sýna skólameistara Guðmundar
Sveinssonar. Nemendur hafa tekið
þessari kennslu mjög vel og hef ég
ekki átt í neinum vandræðum með
að kenna þeim harðan framburð
og hv-framburð, auk þess sem þeir
hafa orðið betur læsir en flestir
aðrir. Öldungadeild starfar nú
einnig við þennan skóla. Á síðast-
liðinni haustönn óskuðu 76 nem-
endur úr þeirri deild eftir kennslu
minni. Þeir luku prófum hjá mér
með sóma fyrir jól, enda þótt þeim
hafi verið ætlaður helmingi
skemmri tími til síns náms hjá
mér en dagskólanemendum. Þá
hefur fjöldi annarra, sem ekki eru
í þessum eina skóla landsins, sem
kennir þetta, einnig eindregið
óskað eftir þessari kennslu.
Þetta er einnig farið að vekja
athygli í öðrum skólum, því það
gerist æ tíðara að ég sé beðinn að
koma þangað og flytja fyrirlestra
um mælt mál.
í baráttu minni til þess að rjúfa
þögnina um mælt mál hef ég
a.m.k. þrisvar gengið á fund
menntamálaráðherra og afhent
honum greinargerð um þessi mál.
Ég hygg að þessir ráðherrar hafi
allir afgreitt málið með sama
hætti. Þeir sendu það til umsagn-
ar til heimspekideildar Háskólans.
En þaðan bárust aldrei svör. Einn
þessara ráðherra virtist þó verða
persónulega hrifinn af hugmynd-
um mínum í framburðarmálum og
tillögum. Hann ráðlagði mér að
segja upp störfum sem fastráðinn
leikari við Þjóðleikhúsið, svo ég
gæti snúið mér að fullu að þessum
málum, kennt og jafnvel ferðast
um landið í því skyni.
Mér var vitanlega ljóst, að Is-
land á nóg af góðum leikurum og
þar kæmi fljótlega maður í manns
stað. En hins vegar vissi ég ekki
um neinn, sem hefði sérstakan
áhuga á mæltu máli móðurmáls-
ins. Ég gekk því á fund Þjóðleik-
hússstjóra og sagði upp samningi
mínum eftir að hafa greint honum
frá ástæðum. Hann féllst á það.
En næst þegar ég gekk á fund
menntamálaráðherra varð hann
mjög vandræðalegur, þegar ég
sagðist hafa farið að ráðum hans
og sagt upp starfi mínu við Þjóð-
leikhúsið. Honum hafði nefnilega
algjörlega snúist hugur. Bað hann
, mig nú fyrir alla muni að hverfa
aftur til starfa í Þjóðleikhúsinu og
grunar mig að það hafi stafað af
einhverju öðru en áhuga á velferð
leikhússins. Hann gaf enga skýr-
ingu á þessum hughvörfum sínum,
enda sennilega erfiðara að vera
valdamaður í pólitík en ég hafði
hugmynd um. Mér var vel tekið í
Þjóðleikhúsinu og starfaði þar í
þrjátíu ár. Ég hélt þó áfram að
skrifa um þetta áhugamál mitt
eftir sem áður. En svarað með
þögn.
Mér tókst þó að lokum að rjúfa
þennan þagnarmúr árið 1983. Og
síðan hef ég staðið í blaðadeilum
við þrjá eða fjóra lærða íslenzku-
fræðara og hef því nóg að gera.
Því miður hef ég orðið að eyða
allmiklu rúmi í þessari grein til
þess að segja frá persónulegri
reynzlu minni í kennslu á mæltu
máli. Ég er til þess neyddur, þegar
vísvitandi er verið að hræða fólk
frá slíkri kennslu með því að bera
á borð í greinum hér í blaðinu
hvers konar hrognamál, sem á að
vera afleiðing af slíkri kennslu,
t.d. í hv-framburði. Ég hygg að
það sé sameiginlegt þeim, er svo
hafa skrifað,' að þeir hafi aldrei
kennt slíkan framburð og sé því
ekki fullljóst hvað þeir eru að tala
um. Þess vegna hef ég talið nauð-
synlegt að önnur ólík sjónarmið
komi fram um það.
En snúum okkur nú fyrst að
blaðaumræðum sem mig varða í
þessum málum. Þá er þess fyrst að
geta, að þ. 12. jan. sl. birtist grein
hér í Mbl. eftir móðurmálskenn-
ara blaðsins, Gísla Jónsson, sem
ber nafnið Þreföld bænaskrá.
Fyrsta lið þessarar þreföldu
bænaskrár er beint til mín. Ekki
er nú beinlínis farinn neinn bón-
arvegur til mín í upphafi, heldur
er ég þar heldur hressilega tekinn
til bæna fyrir ummæli mín um
Sverri Pál Erlendsson, sem Gísli
segir að sé vinur sinn og starfs-
bróðir og þar að auki deildarstjóri
íslenzkukennslunnar í Mennta-
skólanum á Akureyri. Gísli vitnar
í eftirfarandi orð mín: „Þessi lé-
legi árangur stafar einfaldlega af
því, að Sverrir Páll kann ekki að
lesa sjálfur, svo hvernig á hann að
geta kennt það?“
Fer Gísli hörðum orðum um
þessi ummæli mín og önnur um
lestur Sverris Páls. Tek ég með
ánægju við þeim skömmum Gísla,
því ég á þær fyllilega skilið. Ég
iðrast þessara orða minna um
Sverri Pál og bið hann að reyna að
fyrirgefa mér þau, því þau voru
ómakleg með öllu. Ég ætla ekki að
fara að afsaka mig fyrir þessa
meinlegu villu, en vil aðeins geta
þess, að ég dró þessa ályktun af
þessum orðum Sverris Páís um til-
raunir sínar til kennslu í lestri og
framsögn „... en hitt er verst við-
ureignar að þegar nemendur koma
til okkar að grunnskóla loknum
eru þeir langflestir kolfastir í
„lestrartóninum" svonefnda og
hafa einungis lært að lesa orð“.
Af þessu dró ég þá ályktun að
það gæti ekki verið að Sverrir
kynni að lesa rétt sjálfur. Til þess
hafði ég alls ekki heimild. Því játa
ég fúslega sök mína. Hér hefði ég
átt að minnast þess, að annað er
að kunna en kenna. Grunur Gísla
um að ég hafi ekki heyrt Sverri
lesa, er líka öldungis réttur, því
hefði ég gert það, hefði ég aldrei
látið slíkt útúr mér. Ég hef nú
bætt úr því og uppgötvað að dóm-
ur minn um lestur Sverris var
vægast sagt óheppilegur. Ég fékk
að heyra hjá hljóðbókasafni
blindra hluta af lestri Sverris Páls
á útvarpssögunni Kæri herra guð,
þetta er hún Anna, sem Gísli
minntist á i grein sinni. Og lestur
Sverris er svo frábærlega góður,
að ég skammaðist mín niður fyrir
allar hellur. Hvorki í formála né
lestri sögunnar sjálfrar heyrist
minnsti vottur af lestrartón. öll
frásögnin hljómar eins og hann sé
að segja okkur frá, en ekki að lesa
fyrir okkur. Sverrir les eins og ég
kenni að lesa. Hann sleppir ævin-
lega h-um í áherzlulausum orðum,
sem byrja á þessum staf og mýkir
þ-in í áherzlulausum orðum sem
byrja á þeim staf, eins og við ger-
um jafnan í mæltu máli.
Ég hef skrifað grein með fyrir-
sögninni: íslendingar eru ólæsir og
á þá vitanlega við lestur upphátt.
En svo þarf ég endilega að verða
til þess að bera það uppá fluglæs-
an frábæran upplesara, að hann sé
ekki læs! Það er svo sjaldgæft að
heyra virkilega góðan upplestur í
útvarp, að það kemur manni bók-
staflega á óvart. Kæri Sverrir!
Lestu sem oftast upp í útvarp og
annars staðar og reyndu að fyrir-
gefa mér!
Þá kem ég aftur að bæna-
skránni hans Gísla. Þar talar
hann til mín í föðurlegum tón og
telur víst ekki af veita:
„Bón mín til Ævars Kvarans er
svo sú, að hann haldi áfram að
skrifa um íslenskan framburð og
geri það málefnalega, og haldi líka
áfram að kenna þann framburð,
sem hann veit réttastan, en eyði
ekki orku sinni í skrif af því tagi,
sem ég vitnaði til. Jafnframt vil ég
biðja hann að vanda vel ritmál sitt
ekki síður. Hann segir í grein
sinni, og eru leturbreytingar hans:
„Betur að hún hefði heitið Mál
er að láta hendur standa fram úr
crmum í framburðarmálum og að
hugur hefði fylgt máli.“
Þetta líkingamál, að láta hend-
ur standa fram úr ermum í mál-
um, ég tala nú ekki um framburð-
armálum, þetta tal held ég að
Ólafi Þórðarsyni hvítaskáldi og
Snorra föðurbróður hans hefði
þótt nykrað. Nema Ævar ætli sér
að tala fingramál eða tjá sig með
handapati, en þá er komið of langt
frá framburði íslenskrar tungu.“
Hér þykir mér Gísli íslenzku-
kennari vera orðinn nokkuð
þröngsýnn og bundnari við orð
fremur en merkingu, þegar hann
telur það jafngilda fingramáli eða
að tjá sig með handapati að nota
orðtakið „að standa fram úr erm-
um“ í þeirri merkingu sem ég nota
það hér að framan. I nýju íslenzku
orðabókinni er þetta að finna efst
á bls. 953: láta hendur standa fram
úr ermum — vinna af kappi. Er
ekki annað að sjá en orðtak þetta
megi nota um hvað sem er, sem
unnið er af kappi. En á Gísla er
helzt að skilja, að ekki megi nota
þetta orðalag nema unnið sé að
einhverju líkamlegu verki. Hins
vegar hef ég leyft mér að líta svo
á, að úr því „að láta hendur standa
fram úr ermum“ þýðir, að vinna af
kappi, þá sé leyfilegt að skilja það
svo, að nota megi það um hvað-
eina, sem unnið er af kappi. Mér
þykir fyrir því ef ég með þessu
orðalagi hef hneykslað vini Gísla
þá ólaf Þórðarson hvítaskáld og
föðurbróður hans Snorra. En ég er
hræddur um að þeim myndi alls
ekki lítast á islenzku orðabókina,
því þar er vafalaust ýmislegt að
finna sem kæmi þeim skringilega
fyrir sjónir.
Ærar R. Kraran er framsagnar-
kennari.
Sjálfkjörið
hjá Þrótti
SJÁLFKJÖRIÐ var í stjórn og trún-
aðarmannaráð vörubílstjórafélags-
ins Þróttar. Framboðsfrestur rann út
30. janúar og barst aðeins listi
stjórnar og trúnaðarmannaráðs.
Formaður Þróttar næsta starfs-
ár er Guðmundur Magnússon,
Leirvogstungu í Mosfellssveit.
Varaformaður er Brynjólfur
Gíslason, Reykjavík. Aðrir
stjórnarmenn eru Trausti Guð-
mundsson, Reykjavík, Magnús
Emilsson, Kópavogi, Sæmundur
Gunnólfsson, Reykjavík.