Morgunblaðið - 16.12.1984, Blaðsíða 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. DESEMBER 1984
Gamlar
þjóðtífsmrndir
Síðasta vika jólaföst-
unnar eða aðventunn-
ar var hér áður nefnd
vitlausa vika. Nafnið
var dregið af miklum önnum,
flestir sátu og kepptust við að
ljúka verkum sínum svo sem
fata- og skósaum, því enginn
mátti fara í jólaköttinn og allt
varð að vera tilbúið á aðfanga-
dag. í komandi viku er einnig
stystur sólargangur, en hækk-
andi sól hefur gefið mönnum
tilefni til hátíðarhalda víða
um heim. Tveim til þrem
hundruðum árum fyrir Krists
burð var t.d. stysti dagur árs-
ins, sólhvarfadagur, gerður að
þjóðhátíðardegi í Rómaveldi,
kallaður fæðingardagur hinn-
ar ósigrandi sólar, eða svo seg-
ir í bók Árna Björnssonar í
jólaskapi. Einhverskonar sól-
hvarfahátíð hefur einnig verið
haldin hér á landi í heiðni,
enda eflaust full ástæða til að
gera sér dagamun í kulda og
myrkri. Jólin og sá tími sem í
hönd fer er framar öðru hátíð
ljóss og friðar og á þessum
árstíma er oft erfitt að skilja
hvernig forfeðurnir hafa getað
búið hér í moldarkofum og
myrkri. Frásagnir af daglegu
lífi almennings í landinu hér
áður fyrr er m.a. að finna í
íslenskum þjóðháttum Jónas-
ar Jónassonar frá Hrafnagili,
en nú er nýútkomin bók sem
bregður upp myndum af dag-
legu lífi íslendinga frá 1720 til
síðustu aldamóta. Halidór S.
Jónsson myndavörður á Þjóð-
minjasafninu valdi myndirnar
en texta við þær skrifaði Árni
Björnsson. I formála bókar-
innar segir Árni m.a.:
„í bók þessa völdum við
myndir frá tveim sjónarmið-
um öðrum fremur. í fyrsta
lagi skyldu þær sýna fólk við
nokkra iðju eða lýsa með ein-
hverju móti lifnaðarháttum
manna, kjörum og lífsskilyrð-
um á Islandi fyrir tæknibylt-
ingu 20. aldar. Landslag eða
nafnkunn persóna er því jafn-
an aukaatriði, þótt þess sé get-
ið ef fyrir kemur.
í öðru lagi eru engar Ijós-
myndir teknar með, heldur
einvörðungu teikningar og
grafískar myndir, svo sem
málmstungur, steinprent
o.s.frv. Þessi kostur var tekinn
til að meira samræmi yrði í
áferð myndanna, auk þess sem
það afmarkar nokkuð tíma-
skeið þeirra. Elsta teikningin
mun vera frá því um 1720, en
hin yngsta frá því laust eftir
síðustu aldamót.
Það má þvi ljóst vera, að
flestar þessara mynda eru eft-
ir útlenda ferðamenn og land-
könnuði, og það er því einkum
gestsaugað, sem skoðar,
skilgreinir og lýsir.“
Þeir Halldór og Árni sögðu
flestar myndanna teknar úr
ferðabókum, en margar mynd-
anna hafa ekki áður birst
nema á prenti sem teikningar
í erlendum dagblöðum. Eftir-
farandi myndir og texta er að
finna í áðurnefndri bók og
hafa fæstar þeirra áður komið
fyrir almenningssjónir hér á
landi.
M Y N D A
T E X
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
T A R
1Á þessari mynd frá 1878 er verið að
• skipa upp kolum. Hér ajást konur einar
við kolaburðinn, en karlmaður er þó tii að
lyfta pokunum upp úr bátnum á bryggjuna.
Þessi frumstæða aðferð við uppskipun á
kolum mun hafa tíðkast ailar gðtur fram til
1925, þegar ráðist var í að fá stórvirkt tæki.
Það var Kolakraninn svonefndi, sem iika var
kaliaður Hegrinn. Hann stóð við austurhöfn-
ina í nánd við nýja Seðlabankahúsið og setti
mikinn svip á umhverfið. Kringum hann
stóðu jafnan mikiir kolabingir, sem m.a.
voru notaðir fyrir ræðupalla á útifundum
verkamanna á kreppuárunum.
Eftir að hitaveitan tók til starfa árið 1943
og oiíukynding ruddi sér auk þess til rúms,
dró mjög úr notkun kola sem eldsneytis.
Loks var Kolakraninn rifinn upp úr 1970.
2Þessi mynd frá 1872 er sérstðk að því
m leyti, að hún sýnir bðrn að leik á bæj-
arhiaði. Erfitt er hinsvegar að giska á, hvaða
ieik drengirnir til vinstri eru að fremja, né
heldur hvað telpan fyrir miðju er með í
hendinni. Hundurinn er rammíslenskur eins
og algengast var um þetta leyti, en hundar á
myndum útlendinga frá íslandi verða oft
haria framandi að sjá.
Helstu leikfðng barna á fyrri tíð voru
horn, leggir, kjálkar og skeljar. Þau voru
venjuiega hðfð fyrir húsdýr, og krakkarnir
gerðu sér eigin bú upp við klett eða undir
hólbarði. Hornin af kindunum voru höfð
fyrir ær, hrúta, sauði og lömb eftir því sem
við átti. Fótleggir af kindum og stórgripum
voru hestar, en kjálkar táknuðu kýr og tenn-
urnar í þeim spenana. Af skeljum voru kú-
skeljar notaðar sem nautgripir, öðuskeljar
sem hross og gimburskeljar sem sauðkindur.
Þá voru braut af leirilátum og fleira rusl af
öskuhaugum notað fyrir ýmisskonar bús-
hluti.
Innflutt leikföng komu naumast til sög-
unnar úti í sveitum, fyrr en kom fram á 20.
öld. Hinsvegar var nokkuð um heimagerð
leikföngeins og fugla úrýsubeini, sauðarvöl-
ur, skopparakringlu, þeytispjald og sprett-
fisk, svo og ýmsar gestaþrautir og aðra
dægradvöl. Um þetta má m.a. lesa í bókinni
Islenskar skemmtanir eftir Ólaf Ðavíðsson.
3Næturvörður var einn af fyrstu lægri
• embættismönnum, sem skipaðir voru i
Reykjavikurkaupstað, þegar árið 1791. Hlut-
verk hans var m.a. að gæta þess, hvort nokk-
urs staðar væri eidur laus og hafa auga með
hugsanlegum ólátabeigjum. Því var hann
vopnaður eins konar gaddakylfu, sem kölluð
var „morgunstjarna". Þurfti næturvörðurinn
að hrópa upp með vissu millibili fyrir utan
hús, hvað timanum liði. Að þyí kom nálægt
miðri 19. öld, að næturverðir urðu tveir
vegna fjölgunar húsa og íbúa i bænum. 7.
febrúar árið 1848 festi Stefán Gunniaugsson
bæjarfógeti upp hina frægu auglýsingu:
Islensk tunga á best við í íslenskum kaup-
stað, hvað allir athugi!
Samtímis voru gefin út þau fyrirmæli, að
rtæturvöröur „skal hrópa á islenskri tungu
viðöll hús“.
Þessi mynd af næturverði í Reykjavík er
frá því um 1850 eftir hollenskan teiknara.
4Útlendar furðusögur frá Islandi voru
• flestar í þá veru, að hér væri að finna
yfirnáttúruiegar skepnur eins og sjóskrímsli
eða hverafugla með járngogga og járnklær,
auk þess sem sálir fordæmdra áttu að sjást i
eldslogum Heklu og annarra eldfjalla.
Ennfremur var sóðaskap, siðleysi og ömur-
legu lífi landsmanna einatt lýst á fráhrind-
andi og átakanlegan hátt.
Það er þvi heldur óvenjulegt að sjá mynd á
borð við þessa með ítölskum texta, þar sem
fslendingar virðast eiga heima á einhvers
konar paradísareyju með suðrænum trjám.
Karlmennirnir eru einna helst í rómversk-
um serkjum, en kvenbúningurinn líkist
talsvert þvi sem sést á myndum frá 18. öld og
fyrri hluta 19. aidar. Einkum má sjá Kkingu
með höfuðbúnaðinum, bæði faldinum og
skotthúfunni.
Ekki hefur tekist að komast að aldri eða
uppruna þessarar myndar, sem einungis hef-
ur fundist á lausu blaöi. Heist virðist hún þó
vera úr ítalskri ritröð um Ameríku.
Þessi mynd af hrörlegum burstabæ er
• úr Seyöisfirði árið 1882. Við kofavegg-
ina má greina tunnur, staura og leifar af
einhverjum áhöldum. Til hægri virðast
menn vera að búa sig til fcrðar á hestum.
Að kvöldi 9. ágúst héldu bæjarbúar
• konungi dansleik í hátiðasal Lærða
skólans í Reykjavík sem á teikningunni
minnir helst á salarkynni í Versalahöll. Á
myndinni sést, að komið h.efur verið fyrir
hljómsveitarstúku ( öðrum enda salarins, en
hljóðfæraleikarar munu hafa verið úr fylgd-
arliði konungs. Konungurinn, sem sjálfur
þótti mikill dansherra, dáðist að dansfimi og
kunnáttu Reykvíkinga í þessari íþrótt. En sú
kunnusta kom ekki af sjálfu sér.
í nokkra mánuði fyrir þjóðhátíðina voru
hafðar stöðugar dansæfingar fyrir væntan-
lega gesti á konungsdansleiknum, en það
voru helstu embættismenn og kaupmenn og
aðrir mikils metnir borgarar ásamt konum
sínum og uppvöxnum dætrum. Danskennar-
inn var Magnús Stephensen yfirdómari í
landsyfirréttinum og síðar landshöfðingi,
Hann var þá nýkominn til landsins og hafði
lært og iðkað alla nýtísku dansa erlendis.
Aðaláherslan var lögð á að kenna Lanciers
og Francaise, og voru þeir dansaðir í fyrsta
sinn opinberlega hér á tandi á konungsdans-
leiknum í liærða skólanum.