Morgunblaðið - 16.12.1984, Blaðsíða 31

MO^pyNBLADlD, gUNNUDAGUR ,15-, DESEMBER ,19g4
átt að vera, „með því að sjúkra-
húsið hefur alllengi aðeins verið
notað að hálfu miðað við það sem
áður var“. Á tæplega 25 ára tíma-
bili, frá 1896 til 1920, eftir að spít-
alinn hafði verið tekinn í notkun,
fækkaði holdsveikisjúklingum úr
237 í 67. Eftir 1915 komu ekki
nema einn og tveir holdsveiki-
sjúklingar á spítalann árlega og á
árunum 1927—1932 bættist eng-
inn við. Árið 1933 komu tveir
sjúklingar og þrír ári seinna. Einn
sjúklingur kom árið 1937 og annar
árið 1947, gamall sjúklingur, sem
sendur hafði verið heim árið 1929.
Síðasti nýi holdsveikisjúklingur-
inn fannst árið 1957.
Holdsveikraspítalinn var her-
numinn af breska setuliðinu á
miðju ári 1940, en þá voru sjúkl-
ingarnir, 17 að tölu, fluttir á
Kópavogshæli. I höndum setuliðs
Bandaríkjamanna brann spítalinn
til ösku árið 1943. Frá 1. júlí 1940
var því Kópavogshæli skráð sem
um sár. Þeir lágu umhirðulausir í
rúmbælunum ef þeir gátu ekki
staðið á fótunum. En þeir sem
rólfærir voru fóru allra sinna
ferða og skildu vilsuna úr opnum
sárunum, hvar sem að kom. Fram-
an af voru sumir þeirra sjúklinga,
sem til Laugarness komu, þannig
útlítandi, að „auðséð var á þeim,
að þeir áttu ekki annað eftir en að
deyja“, segir Sæmundur í fyrstu
skýrslu sinni um heilbrigðis-
ástandið á holdsveikraspítalanum
í Laugarnesi (1900).“
Margir þeir sjúklingar, sem
komu á spítaiann náðu hárri elli
við þolanlega heilsu. Þannig er til
saga af einum, sem kom á spítal-
ann árið 1900, 41 árs gamall, og
var þá talinn hafa verið með veik-
ina í 30 ár (síðan 1870). Þessi
sjúklingur var á spítalanum það
sem eftir var ævinnar. Hann dó
árið 1945, 86 ára gamall, og hafði
þá verið holdsveikur í 75 ár. Hann
taldi það lán sitt að hafa komist á
Laugarnes.
holdsveikraspítali og lengst af
með 24 sjúkrarúm og var þá miðað
við það húsrými er leyfði rúma-
fjöldann en ekki fjölda sjúklinga. 1
heilbrigðisskýrslum 1963 er þetta
fært til sanns vegar og sjúkra-
rúmin talin fjögur.
Heimilissjúkdómur
Sæmundur Bjarnhéðinsson,
fyrsti læknir á holdsveikraspítal-
ánum, skrifaði um útbreiðslu velk-
innar hér á landi í Læknablaðið (8.
árg., 1922) en þar sagði hann m.a.:
„Holdsveikin er heimilissjúk-
dómur fyrst og fremst, breiðist út
í fjölskyldunni, einkum frá for-
eldrum til barna og svo koll af
kolli. Hér á spítalann hafa komið
fjölskyldur, ekki svo fáar, frá ein-
um stað móðir, 3 synir og sonar-
dóttir, frá öðrum stað móðir, dótt-
ir og dóttursonur, frá þriðja
staðnum 4 systkini en faðir og ein
systir dóu úr holdsveikinni
heima... “
Sæmundur Bjarnhéðinsson
gerði holdsveikirannsóknir og
holdsveikilækningar að ævistarfi
sínu og varð hinn mætasti sér-
fræðingur í þeirri grein, skrifar
Björgúlfur Ólafsson læknir í
Læknablaðið (1948), en hann
stundaði holdsveikisjúklingana
eftir að þeir voru fluttir á Kópa-
vogshælið. Og hann heldur áfram:
„Það má gera ráð fyrir að það hafi
ekki verið skemmtilegt verk, sem
læknirinn tók að sér. Aðeins einn
sjúkdómur við að fást, og hann
þar á ofan ólæknandi. Margir eða
flestir sjúklinganna komu úr ör-
birgð og volæði og algeru hirðu-
leysi, enda almennt litið svo á, að
sama væri hvernig með þá aum-
ingja væri farið; þeir væru drott-
ins vesalingar og mættu þakka
fyrir að fá að fara sem fyrst.
Hjúkrun var engin, varla bundið
HOLDSVEIKIN
Heimsókn á spítalann
Reykvíkingar, sem komnir eru á
efri ár, ættu vel að muna eftir
holdsveikraspítalanum í Laugar-
nesi. Einn viðmælandi Morgun-
blaðsins, Sigrún G. Fjeldsted,
sagði frá því, þegar hún var 12 ára
og fór með frænku sinni í heim-
sókn í spítalann. Það var árið
1933. „Það var mikil reynsla og ég
man hana enn eins og ég hefði far-
ið þangað í gær. Það fyrsta sem
við sáum var lítill maður og bros-
lyndur, sem var að fara með mjólk
út að hliðinu og það var opinn á
honum barkinn og einhvers konar
pípa sat í honum. Hann bauð
okkur góðan daginn, en það korr-
aði svo í honum að ég skildi hann
ekki. Frænka mín skildi hann
enda hafði hún oft farið í heim-
sókn á spítalann.“
Og hún hélt áfram: „Þetta var á
sunnudegi og við vorum við-
staddar messu í spítalanum. Ég
man það svo vel að það var Friðrik
Hallgrimsson, sem messaði. Við
sátum til hliðar við sjúklingana og
mér fannst vera margt fólk þarna
inni og ekki allt endilega svo gam-
alt. Mamma, sem var andskoti illa
við að ég færi þarna, hafði sagt
mér að ég mætti ekki fyrir nokk-
urn mun vera að káfa á neinu i
spítalanum og ekki að heilsa með
handabandi, enda rétti enginn út
höndina. En það var ákaflega
hreinlegt innandyra. Þetta var
ekkert svo líkt sjúkrahúsi nema
hvað gangarnir voru breiðir og
stórir. Samt var einhver ónota-
blær yfir staðnum, dapurlegur
blær. Það voru ekki allir við
messu. Frænka mín sagði að það
væru fleiri í herbergjunum sínum,
sem kæmu ekki fram.
Eftir messuna fylgdi ég frænku
minni í eitt herbergi gamallar
konu, sem hún þekkti. Það var
frekar stórt og í því voru persónu-
legir munir hennar, borð og stólar
og það var líkara stofu en sjúkra-
herbergi. Ég vissi að menn unnu
þarna fyrir sér við smíðar og þessi
kona hafði inni hjá sér afskaplega
fallega handavinnu. Ég sá ekki
fleira fólk en okkur í heimsókn,
enda gæti ég trúað að megnið af
sjúklingunum hafi verið utan af
landi og þess vegna hafi kannski
verið erfitt að heimsækja þá. En
frænka mín fór þarna eins oft og
henni sýndist ög hún heilsaði
mönnum með nafni. Mig langaði
þessi lifandi býsn að fara þarna
með henni einu sinni. En ekki
oftar.
Ég held að fólk hafi yfirleitt
verið hrætt við þennan sjúkdóm.
Margir bönnuðu börnunum sínum
að leika sér nálægt spítalanum.
Til þess að hræða krakkana frá
staðnum var þeim sagt að rotturn-
ar í grennd við spitalann væru
holdsveikar. Sjálfri var mér sagt
að ég mætti ekki vera að þvælast
þarna. Annars held ég að fólk hafi
lítið talað um þennan spítala.
Þessir sjúklingar áttu bágt. Ann-
að var ekki hægt að segja um þá
og þótt fólk hafi örugglega verið
hrætt við sjúklingana leit það
ábyggilega ekki niður á þá. Spít-
alahúsið var afskaplega fallegt og
sómdi sér svo vel þarna úti á tang-
anum.'Það var synd að það skyldi
brenna."
í nágrenni spítalans
Gestur Þorgrímsson listamaður
er fæddur og uppalinn á Laugar-
nesbúi en þegar spítalinn var
reistur var sneið af túni Laugar-
ness tekin undir hann. „Þegar ég
man fyrst eftir spitalanum
skömmu eftir 1920, var Markús
Einarsson spítalaráðsmaður og
hann bjó í vesturíbúðinni á loft-
inu, sem séra Haraldur Níelsson
flutti inní síðar. Þá var það eina
íbúðin i spítalahúsinu, sem ætluð
var utanaðkomandi mönnum.
Það voru engin vandkvæði þvi
fylgjandi að búa í næsta nágrenni
við spítalann. Sæmundur Bjarn-
héðinsson læknir hafði það fyrir
fasta reglu að koma til okkar á
Laugarnes eftir vinnutimann og
fá sér kaffi og hann útskýrði fyrir
okkur krökkunum hvað um væri
að vera og lagði áherslu á að við
mættum ekki snerta sjúklingana
og gæta hreinlætis.
Fólk óttaðist holdsveikina, jú
mikil ósköp, og margir tóku á sig
stóran sveig til að þurfa ekki að
fara hjá spítalanum. En þeir sem
bjuggu þarna í kring voru orðnir
vanir þessu og vissu að þetta var
ekki eins slæmt og margir héldu.
Ég mátti aldrei fara inn á sjúkra-
stofurnar en ég talaði oft við
sjúklinga í gegnum glugga. í álmu
norðan f spítalanum var kyndi-
herbergi og smíðastofa þar sem ég
hélt mig oft en sjúklingarnir
smíðuðu ýmislegt smádót eins og
_____________________C 31 .
leikföng. Það kom fyrir á sumrin
að sjúklingarnir komu í heyskap
til okkar á Laugarnes að raka og
jafnvel slá. Ég fór nokkrum sinn-
um með sjúklingum á sjó en þeir
áttu bát, sem þeir höfðu sjálfir
smíðað, sem lá í vör skammt und-
an spítalanum, í svokallaðri Suð-
urvör. Þeir lögðu grásleppunet og
dorguðu þyrskling og stundum
fengum við krakkarnir að fara
með.
Holdsveikraspítalinn var eitt
glæsilegasta hús á íslandi, alltaf
vel viðhaldið og snyrtilegt í kring-
um það. Strax í kringum 1930 fór
ég að vera daglegur gestur þarna
niðurfrá og með tímanum þekkti
maður þetta fólk allt saman.
Þarna var strákur á okkar aldri,
sem lék svolítið með okkur. Ég
man að hann hafði sérstaklega
fallega söngrödd. Hann var eitt- -
hvað 14 ára þegar hann kom á
spítalann.
Ætlrfrægasti sjúklingur spítal-
ans hafi ekki verið Sigurður
Kristófer Pétursson, höfundur
bókarinnar „Hrynjandi íslenzkrar
tungu“. Hjúkrunarkonan, fröken
Kær, kenndi honum að lesa á
dönsku og uppúr þeim danska
lestri hafði hann fljótlega komist i
kynni við hrynjandi íslenskrar
tungu. Hann var haldinn lima-
fallssýki. Hann var mjög gáfaður
maður og spilaði á orgel spitalans,
þó að það væri farið að týnast
framan af fingrunum á honum. Ég
man eiginlega bara eftir honum
sitjandi við orgelið.
Ég held að það hafi verið móðir
mín, sem sagði mér frá því að
sumir holdsveikrasjúklingarnir
hafi á sínum tíma verið sendir á
spítalann í hálfgerðum kössum,
sem slegnir voru utan um þá. Það
var ægilegt hvernig litið var á
þetta fólk. En menn voru svo
hræddir við að smitast þegar það
spurðist út að veikin væri eins út-
breidd og raun var á,“ sagði Gest-
ur í lokin.
Síðustu árin
Grímur Magnússon tauga- og
geðlæknir stundaði holdsveiki-
sjúklingana á Kópavogshæli frá
því fyrir 1969 en þá tók hann við
af Björgúlfi Ölafssyni. Eftir 1969
voru sjúklingarnir ekki nema þrír.
„Það var aldrei ætlunin að ég tæki
þetta að mér en Georg Lúðvíksson
framkvæmdastjóri Ríkisspítal-
anna bað mig um að vera þarna til
bráðabirgða," sagði Grímur í sam-
tali við Morgunblaðið. „Ég hef
aldrei haft áhuga á holdsveiki, en
það varð úr að ég var alltaf beðinn
um að koma þegar hjúkrunarkon-
an kallaði og þannig fór að ég kom
á hælið einu sinni eða tvisvar í
viku af sjálfsdáðum. Starf mitt
var aðallega fólgið í því að sinna
sjúklingunum manneskjulega.
Holdsveikin var búin að vinna sitt
á þeim og mitt hlutverk var því að
sinna líkamlegum kvillum þeirra.
Ég man mest eftir þremur kon-
um, sem lifðu lengst. Þær voru
ekki smitberar og á þeim sáust
engin veruleg örkuml svo óvanur
maður hefði ekki tekið eftir neinu
óeðlilegu. Síðustu tvö eða þrjú ár-
in var aðeins einn sjúklingur eftir.
Það var kona og hún var talsvert
bitur, vægast sagt. Hún var utan
af landi en sem stelpa hafði hún
umgengist holdsveikan mann og
sýkst af honum, en sjúkdómurinn
er mjög seinsmitandi. Hún var
mjög ung þegar hún var allt í einu
tekin og henni skellt inn á hæli.
Henni var illa við að vera hneppt í
einskonar fangelsi. Þegar ég kom
til sögunnar voru til súlfalyf, sem
gáfust sæmilega en aukaverkan-
irnar þoldi fólk illa og þessar
þrjár konur neituðu að taka lyf.
Kópavogshælið var afskaplega
vel búið fyrir þessa sjúklinga. Það
voru setustofur og orgel og haldn-
ar voru messur og hver hafði sína
stofu fyrir sig. Allt var gert til að
hafa þetta eins og huggulegt
heimili. Sjúklingarnir máttu fara
allra sinna ferða en allt sem fór af
spítalanum var sótthreinsað. í
Laugarnesi var allt miklu strang-
ara. Á endanum var síðasti sjúkl-
ingurinn fluttur inn á öldrunar-
deild Landspítalans í Hátúni og
þar lést hann fyrir fimm árum.“
— ai