Morgunblaðið - 16.12.1984, Blaðsíða 30

30n C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. DESEMBER 1984
„Á íslandi og Vestur-
Indíum er holdsveikin og
þrífst óáreitt. Það er smán-
arblettur á þjóðum þeim, er
hlut eiga að máli, og skal
og verður að þvo hann burtu
fyrir árið 2000.“ Þannig
kemst norski læknirinn Edv.
Ehlers að orði í riti sínu um
„Holdsveikimálið“ á ís-
landi, sem út kom í Kaup-
mannahöfn árið 1895, eftir
að hann hafði ferðast hér
um landið og kynnt sér sér-
staklega fjölda og aðbúnað
holdsveikisjúklinga. Eftir
tillögu hans var byggður
spítali fyrir holdsveika í
Laugarnesi í Reykjavík og
smátt og smátt fækkaði
holdsveikum þar til svo var
komiö á áttunda áratugnum
aö einungis tvær konur báru
sjúkdóminn. Um sumarið
1979 lést svo síðasti holds-
veikisjúklingurinn á íslandi
i hárri elli og þar með var
lokið aldagamalli sögu
holdsveikinnar í landinu.
Krafa dr. Ehlers um að
sjúkdómurinn yrði að yfir-
vinnast fyrir árið 2000
hafði orðið að veru-
leika.
Holdsveikraspítalinn í Laugarnesi sem brann árið 1943.
„Drottins vesalingar“
Ágrip af sögu holdsveikinnar á íslandi. Eftir að
spítali fyrir holdsveika var tekinn í gagnið í Reykja-
vík á síðasta áratug 19. aldar, fækkaði holdsveikum
mjög, en síðasti holdsveikisjúklingurinn hér á landi
lést fyrir um fimm árum
Upphaf holdsveiki
á Islandi
„Að öllum líkindum hefur
holdsveikin flutzt til íslands frá
Noregi," segir dr. Ehlers í bók
sinni og þykir honum líklegt að
hún hafi komið hingað í lok 12.
aldar, einmitt eftir að fyrstu
krossferðunum var lokið, en hann
telur að Norðmenn hafi fengið
veikina í Austurlöndum á kross-
ferðum og í Væringjasveitum. I
Ólafs sögu Tryggvasonar, sem ger-
ist fyrir árið 1000 er sagt frá
Þórhalli nokkrum Knapp frá
Knappstöðum í Fljótum, er „var
maðr siðlátr, en þó heiðinn —
mjök tekinn ok þýngdr af líkþrá".
Ennfremur er minnst á sjúkdóm-
inn í Ljósvetninga sögu (frá seinni
hluta 12. aldar) og í Sturlaugs
sögu starfsama (13.—14. öld),
einnig í Konungsskuggsjá og í
Gulaþingslögum hinum eldri er
kveðið á um að holdsveikir séu
lausir undan herskyldu.
Um miðja 16. öld virðist sjúk-
dómurinn hafa verið orðinn mjög
skæður hér á landi og er sagt að
menn hafi ekki þorað að nefna
holdsveikina á nafn nema þeir
segðu í leiðinni: „Guð sé oss næst-
ur.“ Um miðja sautjándu öld voru
fjórir spítalar, einn í hverjum
landsfjórðungi, settir á fót fyrir
holdsveika í þeim tilgangi að veita
þeim athvarf og reyna að draga úr
veikinni. Bólusóttin mikla, sem
hér geysaði 1707, drap um þriðj-
ung landsmanna og gerði útaf við
meginþorra holdsveikisjúkl-
inganna. Árið 1776 var þeim bann-
að að giftast og árið 1848 „gjörðu
menn það stóra glappaskot að
taka af holdsveikispítalana. Síðan
hefur tala þeirra aukizt svo mjög,
að á rannsóknarferð minni varð ég
þess vís, að þeir voru að minnsta
kosti orðnir 146 að tölu,“ skrifar
dr. Ehlers í bók sinni.
„Frá byrjun 19. aldarinnar
gleymdist holdsveikin að mestu,“
segir dr. Ehlers. Holdsveikisjúkl-
ingarnir voru orðnir svo sjaldséð-
ir, að fæstir af læknum Norðurálf-
unnar sáu þá nokkurn tíma. Menn
voru orðnir vanir að að telja
holdsveikina nokkurs konar for-
tíðarsjúkdóm, og að hún væri í
rénun meðal allra menntaðra
þjóða. Á síðari hluta 19. ald-
arinnar voru menn farnir að trúa
því að holdsveikin væri orðin mjög
lítil hér á landi og að engin sérleg
hætta væri á ferðum í sambandi
við hana. En um 1890 og þar á
eftir fóru að heyrast sögur um að
veikin væri allútbreidd í sumum
sýslum t.a.m. Rangárvallasýslu.
Menn rak þó fyrst í rogastans þeg-
ar það varð heyrumkunnugt eftir
rannsóknir dr. Ehlers, að hann
hafði séð eða fengið fregnir af 146
holdsveikum og gerði ráð fyrir að
þeir væru talsvert fleiri.
Sjúkdómseinkennin
„Einn af íslenzku sjúklingunum
mínum hefur lifað í 45 ár sem lif-
andi lík,“ skrifaði dr. Ehlers í bók
sína. „Fyrstu sjúkdómseinkennin,"
skrifaði hann, „eru almennir kvill-
ar: almenn ónotaköst, höfuðverk-
ur, blóðnasir, nasaþurrkur, svima-
köst, sársauki og verkir í útlimun-
um, sem manni verður auðveld-
lega á að skoða sem gigt. Holds-
veikin er bakteríusjúkdómur, sem
einkum og sérílagi étur sig ann-
aðhvort í húðinni eða í taugunum
og er eftir því greindur í tvær að-
altegundir, þá hnyklóttu og þá
sléttu.
Einkenni hnyklóttu tegundar-
innar eru smáþrimlar eða hnútar í
húðinni og undir henni, venjulega
fyrst í augnabrúnunum, og losna
þá brúnahárin, þá í kringum úln-
liðina og ökklaliðina, seinna hvar-
vetna í kroppnum. En einkum og
sérílagi verður andlitið illa útleik-
ið, afmyndað og óþekkjanlegt, al-
þakið þrimlum. Þegar sjúkdómur-
inn er orðinn svæsinn, fær andlit-
ið einkennilegt snið á sig og hafa
menn nefnt það „ljónssnjáldur"
(facies leonia). Einkum fá nasirn-
ar að kenna á sjúkdómnum. Þær
stíflast af þrimlum og sárum. Því
næst er það kokið og barkakýlið,
sem smámsaman fyllist af hnykl-
um, svo að röddin verður hás og
hljómlaus. Af sömu ástæðu verður
sjúklingurinn andfúll. Oft fer
sjúkdómurinn þegar fyrstu árin í
augun og blindar sjúklinginn. Af
þrimlunum geta annaðhvort
myndazt stór sár, eða þeir hverfa
aftur. En nýir þrimlar koma aftur
fram með vissu millibili, og eftir
nokkurra ára sífelldar þjáningar,
sem stöðugt fara i vöxt, deyr
sjúklingurinn sökum þrimlanna,
sem hvarvetna myndast og að öll-
um líkindum geta ónýtt lungun, og
verður það þá dauðameinið.
í sléttu holdsveikitegundinni
myndast þrimlarnir í taugastofn-
unum án þess, að á þeim beri.
Þrimlavöxturinn veldur voða-
legum verkjum og gerir taugarnar
óhæfar til þess að vinna hlutverk
sitt. Fyrst og fremst hverfur þá
tilfinningin, og þannig koma stór-
ir tilfinningalausir blettir, þá
hreyfanleikinn, en þar af stafar
vöðvarýrnun og máttleysi. Fyrstu
sjúkdómseinkennin eru því oft til-
finningalausir blettir, sem sjúkl-
ingurinn af eintómri tilviljun
finnur. Þegar ekki er hægt að
hreyfa vöðvana framar, rýrna þeir
og verða að engu. Þegar tilfinning-
in er horfin verður sjúklingurinn
fyrir allskonar meiðslum, án þess
hann verði nokkurs var; einkum
hættir honum við að brenna sig og
stinga sig á skaðvænum og
oddhvössum hlutum, svo sem ryð-
guðum nöglum, fiskbeinum og
þesskonar. Sökum þess, að horn-
himnan verður tilfinningalaus,
sezt ryk og óhreinindi á hana án
Grímur Magnússon læknir
Morgunblaðiö/Július.
þess, að sjúklingurinn verði þess
var, að nokkuð hafi farið upp i
augað. Af þessu kemur svo bólga í
augað, sem eyðileggur sjónina
þegar á fyrstu sjúkdómsárum.
Þessar tvær sjúkdómstegundir
eru mjög mismunandi langvinnar.
Sjúklingar, sem hafa hnyklóttu
tegundina, deyja oftast í seinasta
lagi eftir 10 ár. En slétta sjúk-
dómstegundin getur staðið yfir í
20 ár.“ — Þannig er í grófum
dráttum lýsing dr. Ehlers á þess-
um tveimur tegundum holdsveik-
innar.
Spítali byggður
Dr. Ehlers kom með tillögu um
að byggður yrði einn spítali til
einangrunar holdsveikisjúklingum
svipað og gert hafði verið í Noregi.
Hann var þó ekki fyrstur manna
til að stinga uppá einum spítala,
því á seinnihluta 18. aldar hafði
Bjarni Pálsson landlæknir Iagt til
að hinum fornu holdsveikraspítöl-
um landsfjórðunganna yrði steypt
saman í eitt sjúkrahús fyrir allt
landið. Reifaði hann þessa hug-
mynd sína við Landsnefndina
fyrri en tillaga hans var að engu
höfð.
Gestur Þorgrímsson listamadur.
MorgunblaftiJ/FriSþjófur.
Það var því ekki fyrr en rúmum
hundrað árum seinna, sem skriður
komst á málið fyrir tilstilli dr.
Ehlers. Jón Sveinsson prestur
(Nonni) hóf fjársöfnun fyrir
holdsveikraspítala meðal trú-
bræðra sinna í Belgíu, Danmörku,
Frakklandi og Þýskalandi og varð
vel ágengt og einnig bauðst jóskur
auðmaður til þess að gefa hús, sem
flutt yrði til íslands og gert að
holdsveikraspítala. En á hvorugu
var þörf vegna þess að danskir
Oddfellowar tóku sér fyrir hendur
að gefa holdsveikraspítala með
öllum búnaði. Reistu þeir hús fyrir
spítalann í Laugarnesi í Reykjavík
og var byggingarframkvæmdum
að mestu lokið um sumarið 1895,
en 1. okt. 1898 var spítalinn tekinn
til afnota.
Sjúklingum fækkar
verulega
Upphaflega var spítalinn ætlað-
ur 60 sjúklingum en fyrsta áratug-
inn fór meðaltal sjúklinga á ári
oftar en hitt fram úr sex tugum.
Árin 1926—1928 voru sjúkrarúmin
skráð 60 og 50 næstu tvö ár en árið
1931 voru þau færð niður í 25 og
það tekið fram að svo hefði fyrr