Morgunblaðið - 03.12.1985, Side 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. DESEMBER1985
fHtvgttiiMfifctfe
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
StyrmirGunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
MagnúsFinnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágústlngi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 450 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 40 kr. eintakiö.
Erlend máláhrif
á fslandi
Eitt land, ein þjóð og ein
tunga. Þessi þríeina stað-
reynd, sem fullveldi okkar er
reist á, kom skýrt fram í máli
manna á ráðstefnu um verndun
og eflingu íslenzkrar tungu, sem
Sverrir Hermannsson mennta-
málaráðherra efndi til á fullveld-
isdaginn, fyrsta desember síðast-
liðinn. Erlend máláhrif fara
vaxandi hér á landi, ekki sízt
með nýrri fjölmiðlatækni, það er
erlendu útvarps-, sjónvarps- og
myndbandaefni, sem flæðir inn
í íslenzkt samfélag. Gervihnettir,
sem færa heimsbyggðina senn
saman í eina fjölmiðlafjölskyldu,
samskiptaþjóðfélag í stað
neyzluþjóðfélags eins og á var
bent á ráðstefnunni, auka enn á
ásókn og áhrif stærri og sterkari
menningarsvæða að sérkennum
og menningarlegu sjálfstæði
hinna smærri. Það er því meir
en tímabært að efla þjóðtungu
okkar, sem geymir dýrmætan
menningararf og er hornsteinn
fullveldisokkar.
Við höfum hinsvegar gnótt
vopna í varnarbaráttu okkar.
Engin Evrópuþjóð stendur betur
að vígi en við að því leyti til, að
hér talar þjóðin öll eitt og sama
tungumálið. Hér er ekkert
minnihlutamál, sem hefur í för
með sér ærinn samskiptavanda
víða. Engin þjóð önnur er al-
mennt læs á fornar bókmenntir
sínar eins og þær vóru skráðar
á skinn í upphafi ritaldar í
landinu. Vitundin og vissan um,
að mál þjóðarinnar og menning
eru hornsteinar fullveldis okkar,
er mikilvægur þáttur daglegs lífs
okkar og eiga til að mynda
frændur okkar á Norðurlöndum
erfitt með að skilja málsmenn-
ingaráhuga okkar. En þeir öf-
unda okkur af honum. Við gerum
okkur glögga grein fyrir því að
menningarlegt og stjórnarfars-
legt sjálfstæði íslenzkrar þjóðar
eru tvær hliðar á sama fyrir-
bærinu. Sú staðreynd er og hvetj-
andi, að þjóðtunga okkar stóð af
sér sex alda utanaðkomandi
stjórnsýslu.
íslenzk einangrun er hinsveg-
ar sízt keppikefli. Við höfum
allar götur frá landnámi haft
menningarsamskipti við um-
heiminn. íslenzk menning er
grein á meiði evrópskrar menn-
ingar. Svo verður áfram. Hins-
vegar þarf að virkja heimili,
skóla, fjölmiðla og almennan
áhuga fólks I landinu til varð-
veizlu og eflingar móðurmálinu
á tímum vaxandi erlendra mál-
áhrifa, ekki sízt engilsaxneskra,
sem nú fara í vöxt. Hluti af
varnarstarfinu er að standa trú-
an vörð um bókina, höfuðtákn
menningar okkar, skáld okkar
og rithöfunda. Síðast en ekki sízt
verðum við að leggja áherzlu á
mælt mál, framburð þess og
skýrleika. Það þarf að verða eft-
irsóknarvert og dæmigert fyrir
góða menntun hvers konar að
vera mæltur vel á móðurmálið.
Þrjár ályktanir vóru gerðar á
ráðstefnu þeirri um varðveizlu
og eflingu íslenzkrar tungu, sem
menntamálaráðherra boðaði til:
• í fyrsta iagi um málblöndun,
sem þegar hefur átt sér stað
vegna nýrrar tækni og nýrra
tækja á vinnustöðum. Ráðstefn-
an beindi þeim tilmælum til
forystumanna vinnumarkaðar-
ins, einstakra vinnusvæða og
fólks almennt, að beita sér fyrir
kosningu málnefnda, hvert á sínu
sviði, sem freisti þess að finna
íslenzk orð yfir tæki og verkheiti,
sem eru ný af nálinni eða koma
til sögu í framtíðinrti. Málnefnd-
um af þessu tagi hefur þegar
verið komið á fót á einstökum
starfssviðum og gefið góða raun.
Stjórnarráðið mætti að ósekju
efna til einnar slíkrar vegna títt
um talaðrar „stofnana-íslenzku".
• í annan stað taldi ráðstefnan
nauðsynlegt að hefja kennslu í
upplestri, það er framburði, á
efri skólastigum. „Með skýrum
og fallegum framburði tungunn-
ar,“ segir í ályktun ráðstefnunn-
ar, „næst fram sú undirstaða,
sem gæti snúið okkur frá því
undanhaldi, sem almælt er að
nú ríki. Mjög mikilvægt er og að
gera kennarastörf eftirsóknar-
verð og lífvænleg á nýjan leik.“
• í þriðja lagi var ályktað um
nauðsyn þess „að þýða á íslenzku
allan texta, utan sönglaga-, sem
dreift er með sjónvarpsmyndum
á almennan vettvang."
Það var tímabært að efna til
ráðstefnu af þessu tagi. Húsfyllir
í Þjóðleikhúsinu talaði sínu máli
um almennan áhuga. Eftirleikur-
inn hlýtur síðan að verða sá að
fylgja málinu fast eftir. Mennta-
málaráðuneytið og stofnanir á
þess vegum, skólar og ríkisfjöl-
miðlar, hafa þar forystuhlut-
verki að gegna.. Sverrir Her-
mannson menntamálaráðherra
komst svo að orði í ávarpi sem
hann flutti á ráðstefnunni:
„íslenzk tunga á í vök að verj-
ast. Enn mun að henni sótt af
auknu afli þegar grúi vígahnatta
tekur að sveima yfir höfðum
okkar og spú yfir okkur lág-
menningu ómældri á erlendum
tungum. En - það hefur áður
verið sótt að íslenzkri tungu. Það
er með ólíkindum að hún skyldi
standast raun sex alda erlendrar
yfirdrottnunar og embættis-
mannaskara. Kannski gerði hún
enn betur. Kannski reis íslenzk
tunga upp undan þeirri ásókn
auðugri og fegurri en nokkru
sinni. Svo mun enn verða ef við
viljurn."
Svo mun enn verða ef við vilj-
um og erum reiðubúin til að
leggja fram þá fjármuni og þá
fyrirhöfn sem til þarf. Og engin
fjárfesting mun arðgæfari ís-
lenzkri þjóð.
ICELAND 66°
Bókmenntir
Gylfi Þ. Gíslason
Pamela Sanders & Roloff Beny
ICELAND
66°North
Formáli eftir John Julius Norwich
Bókaútgáfan Örn og Örlygur hf.
Reykjavík 1985
I.
Hvað sá og heyrði útlendingur,
sem kom til Islands aldamótaárið
1900?
Reykjavík var þá lágreist þorp
með nokkrum þúsundum íbúa.
Torfkofar settu svip á bæinn.
Eflaust væri of djúpt tekið í árinni,
að segja bæjarbraginn hafa verið
hálfdanskan, en alíslenzkur var
hann ekki. Varla gat heitið, að um
götur væri að ræða. Og höfn var
auðvitað engin. Um þetta leyti
erjuðu íslendingar jörðinaogsóttu
sjóinn með svipuðum aðferðum og
þeir höfðu gert á söguöld. Orf og
ljár voru aðalvinnutæki land-
búnaðarins. Sjórinn var sóttur á
opnum bátum og nokkrum segl-
skútum. Enginn iðnaður var
stundaður. í landinu var engin
verksmiðja. Líklega er óhætt að
segja, að þar hafi ekki verið til vél.
A fyrstu áratugum þessarar
aldar varð hins vegar gerbreyting
á atvinnuháttum og fjármálum
íslendinga. Á einum mannsaldri
var lagður grundvöllur að nútíma-
iðnríki á þessu afskekkta eylandi,
norður undir heimsskautsbaug, og
það fékk á sig svipmót norræns
velferðarríkis. Þjóðin svo að segja
stökk í einu stökki úr miðöldum
inn í nútímann. Hvernig mátti
þetta gerast?
Það er í rauninni furðuleg tilvilj-
un, að skömmu eftir aldamót skuli
þrennt hafa gerzt samtímis á ís-
landi: Landið fékk heimastjórn og
þar með raunverulegt siálfstæði.
Iðnbyltingin barst til Islands, í
mynd botnvörpunga, vélbáta og
síðar fiskvinnslustöðva í landi, 150
árum síðar en hún hafði umbylt
efnahag Vestur-Evrópu og Norð-
ur-Ameríku. Og íslendingar eign-
uðust seðlabanka, sem gaf út gull-
tryggða seðla, og þar með eigið
peningakerfi. Þetta þrennt varð
grundvöllur þeirra miklu fram-
fara, sem átt hafa sér stað á þess-
ari öld.
Það má hins vegar teljast tor-
ráðin gáta, hvernig það gat gerzt,
að bláfátæk þjóð skuli á örskömm-
um tíma hafa komizt til þeirra
bjargálna, sem raun varð á.
í mínum augum er meginskýr-
ingin sú, að íslendingar voru um
aldamótin, þrátt fyrir fátækt sína,
menntuð þjóð. Þeir höfðu haldið
tryggð við tungu sína og menn-
ingu. Og menning þeirra var, eins
og hún hafði alltaf verið, alþýðu-
menning, ekki menning fámennrar
yfirstéttar. Þess vegna reyndist
fátækum bónda auðvelt að læra
ný störf um borð í botnvörpungi,
sjómaðurinn af árabátnum varð
góður starfsmaður í verksmiðju.
Saga íslendinga á fyrstu áratugum
þessarar aldar er skýrt dæmi þess,
að menntun hefur ekki aðeins gildi
í sjálfri sér. Hún hefur einnig
hagnýta þýðingu.
En nú eru vandamál íslendinga
sem þjóðar önnur en þau voru á
fyrri hluta þessarar aldar. Það,
sem þá reið á, var annars vegar
að festa fengið sjálfstæði í sessi
og treysta undirstöður nútímaat-
vinnulífs á íslandi. Hvort tveggja
tókst. En heimurinn er orðinn
allur annar en hann var, ekki
aðeins á sviði hermála og efna-
hagsmála, heldur einnig á sviði
menningarmála. Veröldin er að
verða ein heild. Einhvers konar
alþjóðamenning sækir að öllum
þjóðlegum verðmætum. Auðvitað
hefur það kosti frá sumum sjónar-
miðum — eða getur a.m.k. haft
það. En er það til góðs, að einstak-
ar þjóðir taki í sívaxandi mæli að
draga dám hver af annarri? Eigum
við þegjandi og aðgerðarlaus að
sjá á bak þeim sérkennum, sem
við erfðum frá forfeðrum okkar?
Þau hafa ekki sömu þýðingu og
áður, þegar þau voru rök fyrir rétti
til sjálfstæðis, eða auðvelduðu tök
á nýrri verkmenningu. En hafa
þau ekki samt sem áður ómetan-
legt gildi? Er ekki meginvandi
smáþjóða eins og íslendinga nú á
tímum einmitt fólginn í því, að það
kann að reynast torvelt að vilja
varðveita meira en þúsund ára
gamla menningu í nútímaiðnríki?
Það, sem í raun og veru er sér-
kennilegast við íslendinga og ís-
lenzkt þjóðfélag nú, á síðustu ára-
tugum tuttugustu aldar, er að hér
er einmitt vilji til þess að varðveita
ævaforna menningu jafnframt því
sem nútímaiðnríki er eflt og nán-
um tengslum haldið uppi við ná-
lægar þjóðir, bæði á sviði sam-
gangna, landvarna og menningar.
Þetta er í raun og veru djörf til-
raun. Auðvitað eru fslendingar
ekki eina smáþjóðin í þessum
heimshluta. Næstminnsta algjör-
lega fullvalda ríki í Evrópu er
Lúxembúrg. Það er merkilegt ríki.
En það er ekki þjóðríki í sama
skilningi og ísland. Lúxemborgar-
menn eiga sér ekki þjóðtungu sem
ritmál. Þeir starfrækja ekki há-
skóla, þjóðleikhús né sinfóníu-
hljómsveit. Og jafnvel gjaldmiðill
þeirra er nátengdur öðrum, erlend-
um gjaldmiðli. Samt eru þeir
auðvitað sjálfstætt ríki. En væri
okkur fselndingum, með þúsund
ára sérkenni okkar að baki, nóg
að halda slíku sjálfstæði? Það er
þessarar spurningar, sem við þurf-
um að spyrja okkur. Og svara
neitandi.
Gylfi Þ. Gíslason
II.
Ég er ekki nógu sannfærður um,
að nógu margir íslendingar geri
sér ljóst, hvers vegna það er lífs-
nauðsyn, að við öll, bæði almenn-
ingur og áhrifamenn á öllum svið-
um þjóðlífsins, svörum slíkri
spurningu neitandi. Þeim mun
ánægjulegra er það, þegar í ljós
kemur, að menntaðir útlendingar,
sem verið hafa gestir í landi okkar,
hafa séð og skilið, hvað það er, sem
í raun og veru hefur gert okkur
að íslendingum, hvað er sérkenni-
legt við það og hvers vegna það
má ekki fara forgörðum. Nýlega
hefur Bókaútgáfan Örn og Örlygur
gefið út mikið rit á ensku eftir
Pamelu Sanders, konu Marshall
Brements, sem var í fjögur ár
sendiherra Bandaríkjanna á fs-
landi, og er það prýtt fjölda
mynda, sem nær allar eru teknar
Ein myndanna í bókinni: Reynisdrangar, eða reiðmennirnir fjórir í Vík.
—
—