Morgunblaðið - 20.12.1985, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. DESEMBER1985
Astarbrautin rósrauða
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Ingibjörg Siguröardóttir:
HOLL HAMINGJUNNAR
189 bls.
Bókaforlag Odds Björnssonar, Akur-
eyri, 1985.
Húsmóðirin á heimilinu fellur frá.
Vera Dögg er aðeins fjórtán ára.
Eigi að síður tekur hún umsjá
heimilisins á herðar sér. En heim-
ilisfólk er auk hennar: faðir og
yngri bræður tveir. Vera Dögg
rækir hlutverk sitt með prýði. Allt
gengur að óskum.
En svo gerist dálítið leiðinlegt.
Faðirinn, þrjóturinn sá arna nýbú-
inn að missa konuna, tekur að
skjóta sér í annarri — ungri
kennslukonu í þorpinu. Leikrit er
æft og sviðsett. Þar leika þau elsk-
endur, faðir hennar og kennslu-
konan. Vera Dögg fer að sjá leikinn
og ofbýður að sjá hvernig faðir
hennar lifir sig inn í hlutverkið! Út
yfir tekur þó þegar kennslukonan
kemur heim með föður hennar.
Og komið fram á nótt! Ungu stúlk-
unni er stórlega misboðið. Varla
er þakkarvert að ekki gerist annað
en það að þau drekka kaffi og faðir
hennar ekur kennslukonunni síðan
heim til sín.
Þetta leiðindavesin með karlinn
veldur því að Vera Dögg ákveður
að flytjast að heiman og koma sér
áfram á eigin spýtur. Hún gerist
fyrst kaupakona í sveit. Þar taka
á móti henni hjón, afskaplega góð,
og sonur, sem er ekki alveg eins
góður. Sem betur fer eiga hjónin
annan son sem neraur læknisfræði.
Og hann kemur bráðum heim! —
Það er svo lesandans að sjá greið-
ast úr flækju þeirri sem á eftir fer.
Ingibjörg Sigurðardóttir hefur
skrifað yfir tuttugu bækur. Fyrsta
skáldsaga hennar var Sýslu-
mannssonurinn. Síðan kom Systir
læknisins. Á áranna rás hefur allt
breyst — nema sögur Ingibjargar.
Sama forlag hefur gefið þær út,
flestar ef ekki allar. Svo væri ekki
ef þær hefðu ekki selst og verið
lesnar.
Seint úr þessu verður Ingibjörg
leidd inn í fínan selskap alvörurit-
höfunda sem buast mega við fálka-
orðu, efriflokki listamannalauna,
barnabókaverðlaunum og auglýs-
ingu í ríkisfjölmiðlum. Enda munu
lesendur hennar ekki gera kröfu
til þess. Ingibjörg stendur utan við
bókmenntaumræðuna.
Ekki verður þó framhjá því
gengið að hún setur saman bækur.
Meira að segja margar bækur. Og
bækur hennar eru lesnar af mörg-
um.
Það væri vel þess vert að íhuga
og jafnvel að rannsaka hvað það
er í sögum Ingibjargar sem höfðar
til iesenda. Er það einfaldleikinn
í sögum hennar, söguþráður sem
reynir ekki svo mjög á sálarþrek-
ið?
Benda má á nokkur einkenni: í
fyrsta lagi eru sögur Ingibjargar
afar saklausar. Lesandinn hnýtur
ekki um neitt sem veldur klígju.
Þar er ekkert sem hann hryllir
við. í öðru lagi eru manngerðirnar
í sögunum mjög afdráttarlausar.
Elskendurnir eru jafnan fyrir-
myndarfólk og mikillar ástar verð-
ir. Þeir eru góðir, umhyggjusamir,
tilfinninganæmir og hæverskir.
Sögulokin eru því dæmi sem geng-
ur upp. í þriðja lagi eru svo
spennuvaldarnir í sögunni —
Ingibjörg Sigurðardóttir
óglæsilegt fólk og frekt og leiðin-
legt — sem nauðsynlegir eru til
að lesandinn fái þó örlítinn snert
af taugahrolli og finni fyrir þess
háttar óvissu sem nauðsynleg er
til að sögulokin sýnist yfirhöfuð
skipta nokkru máli. Þessi tvísýna
barátta ástarinnar fyrir að ná rétti
sínum er þó aldrei látin ganga
lengra en svo sem hollt er að leggja
á lesandann ef vellíðan hans á að
haldast frá fyrstu blaðsíðu til
hinnar síðustu. Hvar sem er í lestr-
inum á maður að finna fyrir hand-
leiðslu höfundarins sem er styrk
og örugg, hún muni ekki leiða
mann í neinar ógöngur, því sé
óhætt að treysta.
Sumir telja að við lestur sagna
af þessu tagi lifi fólk í huganum
því lífi sem hann mundi helst óska
sér að lifa en fáum einum auðnast
í raunveruleikanum. Vera má að
eitthvað sé til í því. Ingibjörg fylgir
í stórum dráttum forskrift gamal-
dags ástarsagna. Og þess háttar
sögur hafa alltaf verið ofarlega á
blaði meðal afþreyingarbók-
mennta.
Pendúll tískunnar sveiflast
reglulega. Síðustu árin hefur
óhroði, hryllingur og ofbeldi verið
topptískan í skáldskap. Sú tíska
hefur stjakað skáldkonum eins og
Ingibjörgu ennþá lengra frá því
að vera móðins.
En minnumst eins: Án lesanda
— enginn rithöfundur. Ef enginn
fæst til að lesa skáldverk getur
höfundurinn allt eins fest blöð sín
upp á símastaur á Grænlandi. Þess
hefur Ingibjörg ekki þurft. Henni
hefur tekist að halda sínu þótt
ekki hlýði hún tímans kalli.
Lífsmyndir
frá Hrafnistu
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Þorsteinn Matthíasson:
HRAFNISTUMENN:
III:
Minningar og frásagnir vLstmanna á
Hrafnistu, dvalarheimilum aldraðra
sjómanna.
Sjómannadagsráð 1985.
HRAFNISTUMENN, tvö fyrstu
bindin, komu út hjá Ægisútgáf-
unni, en síðan tók Sjómannadags-
ráð að sér útgáfuna. Eins og Þor-
steinn Matthíasson getur um í sér-
stökum kafla sem helgaður er
minningu Guðmundar Jakobsson-
ar bókaútgefanda, var það Guð-
mundi hugleikið að koma á fram-
færi bókum með frásögnum af lífi
sjómanna og bænda. Þorsteinn
segir sjálfur um það vistfólk á
Hrafnistu sem hann ræddi við:
„Þegar í byrjun var ljóst að það
bjó yfir miklum fróðleik um lífs-
hætti liðins tíma og ef að þær lífs-
myndir hyrfu eða máðust af tjaldi
tímans yrði þjóðarsagan fábreytt-
ari og skorti fyllingu."
Þorsteinn Matthíasson hefur
með þriðja bindi Hrafnistumanna
í Kaupmannahöfn
FÆST
í BLAOASÖLUNNI
Á JÁRNBRAUTA-
STÖOINNI,
KASTRUPFLUGVELLI
OG Á RÁÐHÚSTORGI
skráð sögu fjölmargra karla og
kvenna, misjafnlega ítarlegar frá-
sagnir og vissulega að mörgu leyti
ólíkar. Allar eru þær með hefð-
bundnu sniði. Sagt er frá ævintýr-
um á sjó og landi, slysförum, bið
eftir ástvinum, þröngum kjörum,
draumum og veruleika. Þótt víða
hafi verið erfiðleikar á ferð og
lífsbaráttan hörð var líka rúm
fyrir gleði og skemmtun.
Þeir sem Þorsteinn Matthíasson
ræðir við eru Bjarni M. Jónsson
frá Hrauni í Sléttuhlíð, Sigríður
Eggertsdóttir frá Bíldsey, Eggert
Pétursson frá Rifgirðingum, Guð-
björg Jónsdóttir frá Grímsbæ á
Stokkseyri, Guðmundur Jónsson
sjómaður frá ísafirði, Guðmundur
Pétursson trésmiður frá Flateyri,
Guðmundur Vigfússon skipstjóri
frá Holti í Vestmannaeyjum,
Gunnar Breiðfjörð Þórarinsson
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Kinar Gestsson: HEIMA OG
HEIMAN. 172 bls. Steinþór Gests-
son bjó undir pr. 1985.
Gestur á Hæli var maður þjóð-
kunnur. Hann féll frá langt um
aldur fram. Eftir hans dag gerðu
synir hans garðinn frægan.
Steinþór Gestsson hefur nú ann-
ast útgáfu greina og ritgerða sem
Einar, bróðir hans lét eftir sig,
en hann lést á síðastliðnu ári.
í bók þessari eru annars vegar
þættir sem samdir voru að gefnu
tilefni og hins vegar efni sem
höfundur tók saman sér »til
gamans á þeim stundum sem
verða milli erils daglegra starfa
og nætursvefnsins,* eins og
Steinþór kemst að orði í formáls-
orðum.
Lengstir eru Þættir af Gísla í
Ásum. Gísli fæddist 1851 og varð
níræður. Gísli bjó á ýmsum stöð-
um og var mjög atorkusamur
bóndi, en nokkuð fyrir að breyta
til. Sögumaður var hann góður
og hefur höfundur margt eftir
honum sjálfum. Einnig segir
Einar frá ætt Gísla og uppruna
og rekur lífshlaup hans í stórum
dráttum.
Bestur er í bók þessari þáttur
Þorsteinn Matthíasson
skipstjóri frá Patreksfirði, Ing-
veldur Guðmundsdóttir frá Iðu í
Biskupstungum, Kristín Theódóra
Víglundsdóttir Níelsen frá Sléttu
I Mjóafirði, Magndís Anna Ara-
dóttir frá Drangsnesi í Stein-
grímsfirði, Ölafur Pálsson
múrarameistari frá Reykjavík,
Sesselja Konráðsdóttir frá Syðra-
sem Einar ritaði um móður sína
sem varð að taka á sig ðll forráð
heimilisins, ung húsfreyja á
Hæli, eftir lát manns síns, og
koma upp stórum hópi barna.
Hún var kona listelsk og listfeng
og hafði meðal annars lært að
leika á hljóðfæri sem þá var fá-
títt. Inn í þáttinn blandast æsku-
minningar höfundarins. Mikið
var sungið á Hæli. »Vel má vera
að bestu minningarnar frá æsku-
árunum séu frá því er börn og
heimilisfólk safnaðist að hljóð-
færinu,* segir Einar. Tveir bræð-
ur Einars voru meðal stofnenda
MA-kvartettsins sem vinsælast-
ur hefur orðið allra slíkra á landi
hér fyrr og síðar.
Fróðlegur er þátturinn Stóra-
Núpskirkja. Einar segir fyrst frá
því er kirkjan á Stóra-Núpi fauk
í ofviðri undir árslok 1908. Sveita-
kirkja hefur oft meira gildi fyrir
sóknarfólk en látið er uppi hvers-
dagslega. Af fátækt sinni réðust
Gnúpverjar í það strax á næsta
sumri að reisa nýja kirkju í stað
hinnar sem fokið hafði. Gestur á
Hæli hafði umsjón með verkinu
og réð Rögnvald Ólafsson húsa-
meistara til að teikna kirkjuna,
en Bjarna Jónsson frá Galtafelli
réð hann sem yfirsmið. Svo fékk
hann Ásgrím Jónsson til að velja
með sér liti, utan húss og innan.
Vatni í Skagafirði, kennari, Sigur-
lína Guðbjörg Valgeirsdóttir og
Þorvaldur Sigurgeirsson sjómaður
frá ísafirði.
Lífsmyndirnar eru sumar skýr-
ari en aðrar, þeim hættir mörgum
til að verða dauflegar vegna þess
hve margt smálegt flýtur með.
Sumt í þeim nær varla að höfða
til fleiri en nánustu ættmenna.
En á stöku stað kemur fram
ágætur þjóðlegur fróðleikur og
hann gefur bókinni lit og líf. Ég
nefni sem dæmi: (fleiri slík eru í
bókinni) Það er vindasamt á verald-
arhafinu, þar sem rætt er við
Bjarna M. Jónsson. Bjarni segir
vel frá, mál hans alþýðlegt, en um
leið tilkomumikið og fagurt: „Aft-
ur varð mamma að horfast í augu
við sortann. Tólf árum eftir hinn
mikla barnamissi verður hún fyrir
þeirri reynslu að sjá og heyra
bónda sinn drukkna í svo kölluðu
Sléttuhlíðarvatni sem rétt við tún-
fótinn skartaði sínu fegursta þetta
kvöld, dimmblátt og lognvært."
Sagan af Dísu er ósvikinn þjóð-
legur fróðlegur, átakanleg saga á
einföldu og myndríku máli.
En Bjarni M. Jónsson er ekki
einn um það að kunna að segja
Vönduðustu kirkjugripirnir voru
smíðaðir í Reykjavík og fluttir
austur á fjórhjóluðum vagni. Þá
var kirkjan »prýdd með talsverð-
um útskurði sem Stefán Eiríks-
son tréskurðarmaður hinn odd-
hagi gerði.« Ungmennafélagið í
sveitinni gaf svo forláta orgel til
kirkjunnar. Sóknarprestur var
séra Valdimar Briem sálmaskáld.
frá. Aftur á móti er viðtalið við
hann dæmi um það þegar Þorsteini
Matthíassyni tekst að koma merki-
legri sögu til skila.
Mér þótti um margt athyglisvert
að kynnast þessum viðtölum við
Hrafnistumenn. Einn þeirra, Þor-
valdur Sigurgeirsson, situr í góðu
yfirlæti á Hrafnistu, en talar
eflaust fyrir munn margra gam-
alla sjómanna þegar hann segir:
„Það er kannske önnur ævi að
sitja við hannyrðir hérna á Hrafn-
istu en berjast í stórhríð og vetr-
arsnjóum norður á Halamiðum, en
ég hygg þó að meðan ég var á létt-
asta skeiði hefði ég heldur kosið
Halann. Nú hef ég vanist föndrinu
og læt mér það vel líka.“
En það eru ekki bara karlar í
þessari bók. Eftirminnilegt er til
dæmis að lesa um óvissu sjó-
mannskvennanna sem vissu aldrei
hvenær þær voru að kveðja menn
sína í síðasta sinn þegar þeir lögðu
út á haf sem reis stundum hátt.
Meðal þeirra sem lýsa slíkri til-
finningu er Sigurlína Guðbjörg
Valgeirsdóttir: „Stundum var
maður kannske hræddastur þegar
engin ástæða var til en gerði sér
aftur minna um þegar verr horfði".
Allir voru eða urðu menn þessir
þjóðkunnir, hver með sínum
hætti. Þá er birt hér erindi um
Ásgrím Jónsson, »flutt við opnun
Ásgrímssýningar á Selfossi 15.
apríl 1976«. Einar segir frá því
að sumarið 1909 — en þá fluttist
Ásgrímur heim frá útlöndum —
hafi hann dvalist á Hæli í nokk-
urn tíma og málað. Meðal annars
málaði hann þar Heklumyndina
stóru sem flestir kannast við.
Einar skýrir frá þvi hvar Ás-
grímur stóð þegar hann málaði
myndina. Ásgrímur Jónsson var
maður nægjusamur og lítillátur
en gleymdist þó engum sem
honum kynntist. Varð hann höf-
undi minnisstæður því listamað-
urinn dvaldist oft á Hæli um
lengri eða skemmri tíma. »Á
heimili og sem gestur var hann
hógvær og hlédrægur, en þó létt-
ur í máli við hvern sem var, svo
að gamanyrði lágu honum oft á
tungu,« segir Einar.
Fleiri efni er í bók þessari svo
sem vísnaþáttur og ferðaþættir.
Einar Gestsson hefur verið
maður glöggur og minnugur.
Þættir hans bera líka vitni um
átthagatryggð og ræktarsemi við
heimahaga. Einar var bóndi á
föðurleifð og ól mestallan aldur
sinn á sama blettinum. Hann
mátti því manna gerst þekkja
sitt nánasta umhverfi. Allt þetta
gefur þáttum hans gildi. Hann
lýsir því sem hann þekkti best.
Og lýsir því vel.
Úr heimahögum