Morgunblaðið - 02.03.1986, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. MARS1986
Athugasemdir við máls vöm
eftirÞór Whitehead
í greininni „Málsvöm fyrir
mann“ (Morgunblaðið 9. febrúar
sl.) fjallaði Ari Trausti Guðmunds-
son um skipti föður síns, Guðmund-
ar Einarssonar frá Miðdal, við Þjóð-
veija á stjómartíma Hitlers. Ari vék
þar m.a. að bók minni, Stríði fyrir
ströndum og taldi, að í henni væri
ýmislegt missagt um föður sinn.
Þessum skrifum er ég knúinn til
að svara, þótt ég geti að öðm leyti
tekið undir margt í „málsvöminni".
Ari segir í grein sinni:
Væntanlega væri Guðmundur
[Einarsson] nú til dags kallaður
gamaldags íhaldsmaður ... en
sú skoðun dr. Þórs Whiteheads
að hann hafi verið hliðhollur
nasisma er röng.
í Stríði fyrir ströndum (bls. 112)
komst ég svo að orði um afstöðu
Guðmundar:
Úr þeim jarðvegi [rómantískri
þjóðemiskennd og hetjuanda]
hafði sprottið nasisminn, sem
Gerlach hafði síðar játast og
Guðmundur hafði samúð með.
Eitt er að játast stefnu annað
að hafa samúð með henni. Ari hefur
að óyfírveguðu ráði lesið annað úr
ummælum mínum, en efni stóð til.
Kjaminn í frásögn minni er ná-
kvæmlega hinn sami og í málsvöm
hans: Guðmundur frá Miðdal hreifst
eins og fjöldi mætra manna á hans
tíð af stjómarfari nasista í Þýska-
landi vegna fomra tengsla sinna
við Þjóðveija og þjóðemishyggju.
Hann beitti sér hins vegar aldrei
fyrir framgangi nasisma á Islandi
og gekk aldrei í flokk þeirra, sem
aðhylltust þjóðemissósíalisma hér á
landi.
Ari segir svo um samstarf Guð-
mundar frá Miðdal við Heinrich
Himmler, yfírmann SS og þýsku
lögreglunnar:
Þegar Guðmundur og fleiri
voru í Þýskalandi (Berlín) 1936
(m.a. á Ólympíuleikunum) var
honum og tveimur öðrum boðið
til opinberrar móttöku hjá
Himmler. Hér var í raun ekki
um neinn fund að ræða; margt
innlendra og erlendra manna
viðstatt og orðaskipti lítil. Ekkja
Guðmundar staðfestir að engin
önnur sammskipti, fundir eða
persónuleg bréf, hafi átt sér stað
milli Guðmundar og Himmlers.
Af bók dr. Þórs mál vel ráða
annað.
Þessar fullyrðingar fá ekki stað-
ist. Erindreki Himmlers, Paul Burk-
ert, kom á fundi með Guðmundi og
yfirboðara sínum í höfuðstöðvum
SS í Berlín 1936, eins og segir í
Stríði fyrir ströndum (bls. 26).
jSveinn heitinn Einarsson, bróðir
Guðmundar, sat þennan fund og
lýsti fyrir mér því, sem þar fór fram,
svo sem sjá má af tilvísunum í
heimildir bókarinnar. Að sögn
Sveins bauðst Himmler á þessum
fundi til að taka hann í iðnnám í
leirgerð SS og greindi þeim bræðr-
um frá starfsemi fyrirtækisins.
Sveinn taldi, eflaust með réttu, að
iðnnám sitt hefði verið liður í ráða-
gerðum SS um að taka þátt í leir-
gerð hér á landi.
Hafí Guðmundur Einarsson hitt
Himmler í „opinberri móttöku" á
þessum tíma hafa þeir að líkindum
hist tvisvar en ekki einu sinni.
í bókinni læt ég þess getið, að
Guðmundur hafi fengið bréf frá
Himmler haustið 1938. Heimildar-
maður minn, sem þá starfaði í list-
munagerð Guðmundar og tilgreind-
ur er í bókinni, segist hafa séð það
með eigin augum og lesið undir-
skrift Himmlers. Engin ástæða er
til að vefengja vitnisburð þessa
manns, sem minnist hins látna hús-
bónda síns með hlýhug og virðingu.
Haustið 1938 var Guðmundur að
fá frá Þýskalandi íslensk leirsýni,
sem þar höfðu verið brennd m.a.
vegna áforma um leirgerð í tengsl-
um við SS. Um þessar mundir hafði
helsti listráðgjafi Himmlers auk
þess við orð, að hann þyrfti senn
að fara til íslands til að undirbúa
leirgerð í landinu. Himmler hafði
því ærið tilefni til bréfaskrifta við
Guðmund.
Enn segir Ari Trausti:
Af bók Þórs má ráða að
Gerlach sendiherra [svo] Þjóð-
veija og Guðmundur hafi haft
með sér allnáið samband. Af
rituðum heimildum (bréfum
Gerlachs) er þó ekki unnt að
ráða að svo hafí verið; miklu
fremur að Gerlach hafí haft
gott álit á Guðmundi. Ekkja
Guðmundar segir það ijarri
sanni að þeir hafi hist utan
opinberra funda í sendiráðinu
[svo] og að Gerlach hafí aðeins
einu sinni komið á heimili þeirra
hjóna.. .
Hér verður að vísa í bréf frá
Gerlach ræðismanni til Himmlers
dagsett 3. desember 1939, en þar
segir:
Meðal þeirra íslendinga, sem
við umgöngumst [den wir zus-
ammenkommen], er Guðmund-
ur Einarsson listmálari fremstur
í flokki, og á virðingu skilið jafnt
fyrir manndóm sinn, skapgerð
og afstöðu til Þýskalands.
í bréfi, sem Gerlach ritaði sama
dag til Karls Wolffs, skrifstofu-
stjóra Himmlers, tók hann fram,
að hann blandaði aðeins geði við
„fáa Islendinga". Nafngreindi ræð-
ismaðurinn Guðmund einan úr þeim
hópi. Engar vísbendingar finnast
um það í gögnum Gerlachs, að hann
hafí breytt um skoðun á Guðmundi.
Ótvírætt er, að nokkur samgang-
ur var með Guðmundi og Gerlach,
eins og ræðismaðurinn gat um í
bréfum sínum. Þetta hafa staðfest
Ingeborg, dóttir Gerlachs, Steinunn
heitin Thorlacius, sem starfaði í
þýska ræðismannsbústaðnum
1939—40, og Ragnar Kjartansson
myndhöggvari, sem vann á list-
munaverkstæði Guðmundar.
Þess sjást merki, eins og Ari
Trausti hefur eftir mér í grein sinni,
að Guðmundur frá Miðdal hafí gerst
fráhverfur Þriðja ríkinu, þegar á
ófriðinn leið. Heimildir mínar benda
þótt til þess, að það hafi ekki gerst
fýrr en allnokkru eftir að Gerlach
ræðismaður var numinn á brott
héðan af Bretum 1940.
Dapurlegt er til að hugsa, að
Guðmundur skyldi verða fyrir rógi
og óþægindum vegna tengsla sinna
við Þjóðveija. Samband hans við
Himmler var undirrótin að þessu. í
Stríði fyrir ströndum reyndi ég að
skýra þetta samband þeirra eftir
þeim heimildum, sem nú liggja
fyrir, og kvað um leið niður nokkrar
Gróusögur um Guðmund. Markmið
mitt var það eitt að komast að hinu
sanna um samskipti Guðmundar við
Þjóðveija, þótt þar sé raunar ýms-
um spumingu enn ósvarað. Sumar
niðurstöður mínar um tímabilið
1935—39 virðast hafa komið illa
við aðstandendur Guðmundar. Það
harma ég, en staðreyndum sögunn-
ar get ég ekki breytt.
Höfundur er prófessor ísagn-
fræði við Háskóla fslands.
Leikstjórinn John Burgess og Sigurður Siguijónsson. Helgi Skúlason i hlutverki Rík-
arðsþriðja.
Ríkarður þriðji
í Þjóðleikhúsinu
LAUGARDAGINN 8. mars mun
Þjóðleikhúsið frumsýna leikritið
um Ríkarð þriðja eftir William
Shakespeare í þýðingu Helga
Hálfdanarsonar. Leikstjóri er
John Burgess frá breska þjóð-
leikhúsinu, tónlist er eftir Terry
Davies, leikmynd gerði Liz da
Costa og búningana Hilary Baxt-
er. Lýsingu hannaði Ben Orme-
rod. Þau koma öU frá Bretlandi.
í frétt frá Þjóðleikhúsinu segir,
að þetta sé frumflutningur verksins
hérlendis og jafnframt í fyrsta
skipti sem íslenskum leikhúsgestum
gefíst kostur á að sjá uppfærslu á
einum af konungaleikjum Shake-
speares.
Helgi Skúlason leikur titilhlut-
verkið, Ríkarð þriðja. í öðrum
veigamiklum hlutverkum eru Ró-
bert Amfínnsson, Rúrik Haralds-
son, Flosi Ólafsson, Margrét Guð-
mundsdóttir, Kristbjörg Kjeld,
Herdís Þorvaldsdóttir, Ragnheiður
Steindórsdóttir, Sigurður Skúlason
og Jón S. Gunnarsson. Þá rná geta
þess, að Valur Gíslason fer með
hlutverk í sýningunni, en hann lék
sitt fyrsta hlutverk í fyrstu Shake-
speare-sýningunni hér á landi, er
Leikfélag Reykjavíkur sýndi Þreut-
ándakvöld fyrir réttum sextíu árum.
Ríkarður þriðji hefur löngum
verið með vinsælustu leikritum
Shakespeares. Það segir frá kropp-
inbaknum kaldriíjaða Ríkarði af
Glostri, sem ríkti á Englandi
1483—1485 og myrðir sér leið- til
valda, eða eins og segir í fréttinni
frá Þjóðleikhúsinu: „ ... hann
myrðir bæði vini og fjendur af ein-
skærri kátínu". Leiknum lýkur á
því, er Hinrik af Ríkmond drepur
Ríkarð í orrustu og er krýndur
konungur, Hinrik sjötti.
í frétt Þjóðleikhússins segir, að
Ríkarður leikritsins sé hinn dæmi-
gerði einræðisherra og megi líta á
hann sem hliðstæðu slíkra manna
hvar og hvenær sem er.
Tónlistarfélagið:
Janos Starker selló-
leikari með tónleika
ÞRIÐJUDAGINN 4. mars kl.
20.30 munu Janos Starker og
Alain Planes píanóieikari halda
tónleika á vegum Tónlistarfé-
lagsins í Austurbæjarbiói.
Janos Starker er talinn með
fremstu sellóleikurum í heiminum í
dag. Hann hélt tónleika hérlendis í
október 1983 og var þá einn á ferð.
Á efnisskrá á þriðjudaginn eru
verk eftir Couperin, Boccherini,
Beethoven, Cassadó, Debussy og
Bartók.
Lausamiðar verða seldir ein-
göngu við innganginn.
(Fréttatilkynning)
Fijálsgreiðslu-
keppni á Broadway
TÍMARITIÐ Hár og fegurð og
Samband hárgreiðslu- og hár-
skerameistara gangast fyrir
keppni í svonefndri fijáls-
greiðslu á Broadway í dag,
sunnudag.
í fréttatilkynningu frá Hári og
fegurð segir, að keppni sem þessi
sé mjög vinsæl erlendis og til-
gangurinn með henni sé, að hver
einstaklingur geti komið hug-
myndum sínum á framfæri. Bæði
körlum og konum verður greitt.
í dómnefnd verða þrír faglærðir
og þrír ófaglærðir. Fimm verðlaun
verða veitt fyrir hvort tveggja
karla- og kvennagreiðslu.
Tískusýning verður á staðnum
og heimsmeistaramótið á Ítalíu
verður kynnt.
(FréttatUkynning)
Merki keppninnar
Janos Starker