Morgunblaðið - 17.10.1986, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. OKTÓBER 1986
Stefnuræða forsætisráðherra:
Fremur langtíma farsæld
en skammtíma gróða
Hlúa verður að batasprotum
Hér fer á eftir í heild stefnuræða Steingríms Hermannssonar,
forsætisráðherra, sem flutt var á Alþingi í gær. Umræðu um stefnu-
mörkun ríkisstjórnarinnar var bæði útvarpað og sjónvarpað. Kafla-
fyrirsagnir eru Morgunblaðsins.
Herra forseti, góðir íslendingar.
Sú ríkisstjóm sem nú situr var
mynduð til þess að forða þjóðinni
frá afleiðingum óðaverðbólgu og
koma jafnvægi á efnahagsmálin.
Nú eru horfur á að hvort tveggja
muni takast.
Jafnvægi í efna-
hagsbúskapnum
Óðaverðbólgan sem geisaði fyrri
hluta ársins 1983 fór ört vaxandi.
Hún hefði eflaust leitt til stöðvunar
fjölmargra atvinnufyrirtælqa og
mikils atvinnuleysis. Efnahagslegu
sjálfstæði þjóðarinnar var áreiðan-
lega teflt í tvísýnu.
Komið var í veg fyrir þetta með
hörðum, lögbundnum aðgerðum.
Stjómarandstæðingar nefndu þær
gerræðislegar og árásir á kjör fólks-
ins í landinu. Þeir spáðu því jafn-
framt að árangur yrði enginn. Sem
betur fer fór það á annan veg, enda
hvort tveggja fjarri lagi. Verðbólg-
an lækkaði úr um 130 í 20 af
hundraði á árinu 1983. Atvinnu og
kjörum fólks var bjargað frá hruni.
Þetta tókst, ekki síst vegna víðtæks
skilnings almennings. Fólkið í
landinu gerði sér grein fyrir því,
að ekki yrði lengur búið við vax-
andi óðaverðbólgu og erlendar
skuldir. Án slíks skilnings almenn-
ings hefðu þessar markvissu
aðgerðir að sjálfsögðu mistekist.
Það jafnvægi, sem nú má ætla
að geti orðið í efnahagsmálum þjóð-
arinnar, má fyrst og fremst þakka
því víðtæka samkomulagi, sem náð-
ist um kaup og kjör og efnahagsað-
gerðir í febrúar sl. á milli
atvinnurekenda, verkalýðshreyfmg-
ar og launþega og ríkisvalds. Þetta
samkomulag reyndist kleift annars
vegar vegna batnandi ytri að-
stæðna, vaxandi fiskafla, lækkandi
olíuverðs og hækkunar á fiskverði
erlendis og hins vegar vegna þeirr-
ar festu í efnahagslífínu, sem
sköpuð hefur verið með aðhalds-
samri gengis- og peningamála-
stefnu ríkisstjómarinnar.
Slíkur árangur í efnahagsmálum
virtist ekki líklegur, þegar ég flutti
stefnuræðu ríkisstjómarinnar fyrir
einu ári. Ytri aðstæður breyttust
hins vegar skyndilega til hins betra
í janúarmánuði sl. Eg taldi þá rétt
að hvetja aðila vinnumarkaðarins
opinberlega til þess að taka höndum
saman við ríkisvaldið og nýta bat-
ann til að ná jafnvægi í eftiahags-
málum þjóðarinnar með því að
koma verðbólgu niður fyrir 10 af
hundraði og draga úr viðskipta-
halla, en tryggja jafnframt aukn-
ingu kaupmáttar með hóflegum
kjarasamningum. Þetta var af
mörgum talin óraunhæf bjartsýni
og ýmsir stjómarandstæðingar
hvöttu til mikilla launahækkana.
Sem betur fer svöruðu ábyrgir for-
ystumenn verkalýðshreyfíngar og
atvinnurekenda ekki slíkum kröf-
um. Þeim er að sjálfsögðu ljóst, að
minni verðbólga og viðskiptahalli
er ekki síst umbjóðendum þeirra til
hagsbóta.
Því minni ég á þetta, að einstöku
stjómarandstæðingar halda því enn
fram, að ríkisstjómin hafi verið
neydd til þeirra samninga, sem
' gerðir voru í febrúar. Það er að
sjálfsögðu hin mesta fírra. Þeir tók-
ust vegna náins samráðs allra aðila
og vegna þess að niðurrifsöflunum
var haldið utangarðs.
Kjarasamningamir voru ábyrgir
og raunhæfír. Ríkisstjómin gerði
kleift að gera þá samninga með
þátttöku ríkissjóðs, sem nam 1.800
milljónum króna. Því fjármagni var
vel varið. Tollar og gjaldskrár opin-
berra fyrirtækja voru lækkaðir,
niðurgreiðslur á landbúnaðarafurð-
um auknar og launaskattur og
jöfnunargjald á raforku fellt niður.
Einnig beitti ríkisstjómin sér fyrir
því, að nafnvextir voru lækkaðir
án tafar í kjölfar samninganna.
Slíkt hefur engin ríkisstjóm áður
gert. Verðlagseftirlit var hert og
upplýsingamiðlun um verðlag bætt
mjög. Ég er sannfærður um, að
þessar aðgerðir hafa haft ómæld
áhrif, bæði til þess að halda verð-
lagi í skeíjum og til þess að draga
úr fjármagnskostnaði atvinnuveg-
anna. Einnig þykir mér rétt að
minna á þá staðreynd, að vilyrði
um stórfellda breytingu á hús-
næðislánakerfínu em að koma til
framkvæmda. Það mun reynast
húsbyggjendum og kaupendum til
mikilla hagsbóta þegar fram í sæk-
ir.
Mesti kaupmáttur
okkar
í endurskoðaðri þjóðhagsspá,
sem nýlega hefur verið kynnt, kem-
ur fram að þau markmið, sem sett
voru við gerð kjarasamninganna,
munu nást, og í ýmsum tilfellum
gott betur.
Kaupmáttur tekna heimilanna
mun aukast töluvert umfram það,
sem gert var ráð fyrir. Verður hann
á þessu ári sá mesti, sem hann
hefur verið í sögu þjóðarinnar.
Ætla mætti, að þetta leiddi til
aukins viðskiptahalla. Svo hefur þó
ekki orðið. Þvert á móti er talið,
að viðskiptahallinn verði um kr.
1.300 millj. minni en áður var áætl-
að, og aðeins 1,5 af hundraði
þjóðarframleiðslu.
Vöruskiptajöfnuður mun verða
vel jákvæður. Það eru fyrst og
fremst vextir af erlendum skuldum,
sem valda halla á viðskiptajöfnuði.
Að vísu hefur innflutningur auk-
ist á árinu, en útflutningur hefur
vaxið enn og meira, og það sem
er jafnvel enn mikilvægara, pen-
ingalegur sparnaður hefur aukist
verulega umfram áætlun. Þótt háir
raunvextir íþyngi atvinnuvegunum,
eiga þeir, ásamt hækkandi tekjum,
vafalaust stóran þátt í auknum
spamaði. í þessum efnum þarf að
rata hinn gullna meðalveg.
Erlendar skuldir hafa sem hlut-
fall af landsframleiðslu lækkað úr
55 af hundraði 1985 í 51*/2 af
hundraði 1986, og stefnt er að
lækkun í 49 af hundraði á næsta
ári. Greiðslubyrði af erlendum
skuldum sem hlutfall af útflutnings-
tekjum fer einnig lækkandi. Þótt
þetta stefni í rétta átt, eru erlendar
skuldir þó of miklar og varasamar
fyrir þjóðarbúið. Því er það
tvímælalaust eitt mikilvægasta
verkefnið nú að þjóðarútgjöld vaxi
sem minnst, svo að svigrúm skapist
til að draga úr erlendum skuldum
þjóðarinnar.
Við kjarasamningana í febrúar
var að því stefnt að ná verðbólgu
undir 19 af hundraði á þessu ári.
Flest bendir til þess, að það muni
takast þrátt fyrir að krónan hafí
verið látin síga um ríflega 2 af
hundraði gagnvart meðalgengi frá
því að samningarnir voru gerðir.
Það reyndist nauðsynlegt vegna
þess tekjutaps, sem fall dollarans
hefur valdið fiskvinnslu lands-
manna.
Staða atvinnuveganna
Um stöðu atvinnuveganna má
segja, að hún sé afar breytileg.
Ýmis fyrirtæki eiga í erfíðleikum
vegna skulda frá verðbólguárunum.
Önnur hafa notið batnandi ástands
í ríkum mæli.
Með lækkuðu olíuverði og þeim
samningum um fískverð, sem gerð-
ir hafa verið á árinu, er afkoma
útgerðarinnar betri en verið hefur
um langan aldur. Er nú talið að
hún sé rekin með u.þ.b. 7 af hundr-
aði hagnaði. I fiskvinnslunni er
afkoman hins vegar mjög breytileg.
Með lækkun á fjármagnskostnaði
hefur staðan víða batnað. Hjá u.þ.b.
20 frystihúsum er afkoman þó erf-
ið. Sameiginlegt virðist þeim
húsum, að skuldir eru mjög miklar
og ijármagnskostnaður nánast
óviðráðanlegur, þótt rekstraraf-
koma sé viðunandi hjá sumum
þeirra.
Ríkisstjómin hefur gert sérstak-
ar ráðstafanir til þess að rétta hlut
þeirra fyrirtækja, sem bjarga má
með fjárhagslegri endurskipulagn-
ingu. Að því er unnið með skuld-
breytingum í viðskiptabönkum og
sjóðum og lánum frá Byggðastofn-
un.
í landbúnaði eru miklir erfíðleik-
ar. Óhjákvæmilegur samdráttur
hinnar hefðbundnu framleiðslu er
vandasamur í framkvæmd og veld-
ur bændum miklum búsifjum. Ofan
á það bætist, að loðdýraræktin, sem
mjög hefur verið á treyst til þess
að koma í stað kjöt- og mjólkur-
framleiðslu, á við mikið verðfall að
stríða á erlendum mörkuðum. Það
er væntanlega tímabundið en gerist
þegar verst kemur bændum. Þá
hefur minni neysla landbúnaðaraf-
urða innanlands aukið á vandann.
í iðnaði hefur afkoman verið
nokkuð breytileg eftir greinum og
ekki síst eftir fyrirtækjum. M.a.
hefur ullariðnaðurinn átt og á í erf-
iðleikum, þótt horfur hafi heldur
batnað. Unnið er að fjárhagslegri
endurskipulagningu ullariðnaðarins
og nauðsynlegri tækniþróun.
Nýsköpun í atvinnulífínu hefur
verið umtalsverð. Hefur fjármagn
það, sem Rannsóknaráð ríkisins
hefur fengið til úthlutunar, reynst
mjög mikilvægt í þessu sambandi.
Aftur á móti hafa viðskiptabank-
amir reynst tregir til þess að veita
fyrirtækum á nýjum sviðum eðli-
Iega fyrirgreiðslu. Hefur það valdið
verulegum erfíðleikum, sem stóm-
völd geta orðið að hafa afskipti af.
Að öllum líkindum ber fískeldið
hæst hinna nýju greina. Þar hafa
fjölmargir aðilar hafíð framkvæmd-
ir og framleiðslu, sumir í mjög
stórum stíl.
Ferðamannaþjónusta hefur vaxið
hröðum skrefum. Mikilvægi þeirrar
atvinnugreinar eykst stöðugt.
Þegar á heildina er litið, virðist
árið 1986 munu verða íslensku þjóð-
arbúi hagstætt. Viðskiptakjör hafa
batnað, aukinn afli, hlýnandi sjór
og markviss stjómun hafa leitt til
betri afkomu. Mjög ólíklegt er að
bati á árinu 1987 verði nokkuð í
líkingu við það sem nú hefur orðið.
Reyndar virðist sjór hafa kólnað á
ný á þessu ári. Það getur, ef lang-
varandi verður, boðað nýja erfíð-
leika í sjávarútvegi.
Fremur virðist hætta á, að olíu-
verð muni fara hækkandi á næstu
misserum og gengi dollarans gæti
enn fallið. Hins vegar gæti orðið
verðhækkun á íslenskum afurðum
og vextir gætu enn lækkað. Þegar
á heildina er litið, virðist því óhætt
að gera ráð fyrir, að viðskiptakjör
verði á árinu 1987 svipuð og þau
eru nú. í því sambandi er þó vert
að minna á óvenju mikla óvissu í
alþjóðlegum efnahagsmálum, eink-
um vegna þeirrar spennu, sem
stórfelldur hallabúskapur í Banda-
ríkjunum veldur, og þá staðreynd,
að hægt hefur á hagvexti í heimin-
um á þessu ári, þvert á vonir sl. vor.
Vegna batnandi ástands sjávar
undanfarin 2 ár og því góðs ástands
mikilvægustu fískstofna, má gera
ráð fyrir að botnfískafli geti aukist
nokkuð, e.t.v. um 4—5 af hundraði
á næsta ári. Aftur á móti em mark-
aðir fyrir loðnu- og síldarafurðir
ekki álitlegir og getur því bmgðið
til beggja vona um afrakstur af
þeim, þótt stofnamir séu sterkir.
Þegar á heildina er litið, er talið
að landsframleiðsla geti aukist um
2 af hundraði á árinu 1987.
Efnahagsstefnan 1987
Á gmndvelli þess bata, sem orð-
ið hefur á þessu ári, og þeim
horfum, sem ég hef lauslega lýst,
er þjóðhagsáætlun ríkisstjómarinn-
ar byggð.
Með efnahagsstefnunni 1987
hyggst ríkisstjómin ná eftirgreind-
um fjómm markmiðum:
• Verðhækkanir frá upphafí til
loka árs 1987 verði ekki meiri en
4-5 af hundraði.
• Atvinna verði næg, en betra
jafnvægi og minni spenna verði á
vinnumarkaði.
• Vöxtur þjóðarframleiðslu og
þjóðarútgjalda haldist í hendur og
verði nálægt 2 af hundraði á árinu
1987.
• Viðskipti við útlönd verði sem
næst hallalaus og hlutfall erlendra
skulda af landsframleiðslu og gjald-
eyristekjum lækki.
Takist að ná þessum markmið-
um, má veija þann kaupmátt
ráðstöfunartekna og þau góðu
lífskjör, sem náðst hafa á árinu
1986. Ríkisstjómin telur jafnframt
að innan þessara ramma rúmist
lagfæring á kjömm þeirra, sem búa
við lakari kaupmátt kauptaxta og
lökust kjör, og á það beri að leggja
áherslu.
Aukist hins vegar ráðstöfunar-
tekjur heimilanna í heild umfram
2,5 af hundraði, er hætt við að
markmiðin náist ekki nema spam-
aður aukist þeim mun meira.
Einkum er þó hætt við, að halli á
viðskiptum við útlönd verði óviðun-
andi, verðbólga magnist og erlendar
skuldir hækki á ný.
Af þessum ástæðum virðist nauð-
synlegt að vöxtur útgjalda þjóðar-
búsins verði í heild innan við 2 af
hundraði. Ríkisstjómin mun miða
stefnu sína í fjármálum og peninga-
málum við þetta markmið. Til þess
er óhjákvæmilegt að fylgt verði
sömu aðhaldsstefnu í gengismálum
og verið hefur á þessu ári. Það mun
verða gert á meðan þessi ríkisstjóm
situr. Stöðugt gengi er forsenda
minnkandi verðbólgu og jafnvægis
í efnahagsmálum þjóðarinnar.
Því aðeins er gengisfelling rétt-
lætanleg, að skilyrði í þjóðarbú-
skapnum versni mjög og stöðvun
útflutningsatvinnuveganna virðist
framundan. Þær aðstæður eru ekki
fyrir hendi nú. Mönnum ætti auk
þess að vera ljóst, að undanhald í
gengi færir fyrirtækjum sem skulda
mikið erlendis aðeins mjög skamm-
vinnan bata, ef aðrir kostnaðarliðir
innanlands hækka í kjölfarið.
Ef þjóðarútgjöld eiga ekki að
aukast umfram 2 af hundraði og
þensla og launaskrið að minnka,
verður ríkissjóður að stilla útgjöld-
um sínum í hóf. Með því frumvarpi
til fjárlaga, sem lagt hefur verið
fyrir Alþingi, er að þessu stefnt.
Þó er ljóst, að teflt er á tæpasta
vaðið með aukinni samneyslu og
fjárfestingu hins opinbera.
Ríkisbúskapurinn
Gert er ráð fyrir að halli á ríkis-
sjóði á árinu 1987 verði kr. 1.500
milljónir. Hann stafar nær eingöngu
af því, sem ríkissjóður lagði til
kjarasamninganna í febrúar sl. Þótt
slíkur halli sé umtalsverður, er hann
þó verulega minni en á þessu ári.
Án aukinna tekna ríkissjóðs mun
reynast erfítt að ná hallalausum
fjárlögum á næstu árum.
Gert er ráð fyrir að tekjuskattur
lækki um 300 milljónir króna. Er
þannig enn eitt skref stigið til þess
að afnema tekjuskatt af almennum
launatekjum. Hins vegar er ráðgert
að leggja orkuskatt á innflutta
orku. Hin mikla lækkun á olíuvörum
hefur leitt til mun meira tekjutaps
ríkissjóðs en gert var ráð fyrir í
kjarasamningunum í febrúar. Ríkis-
stjórnin telur því eðlilegt að leggja
á tímabundinn orkuskatt, sem gæfí
ríkissjóði u.þ.b. 600 milljónir króna.
Er það svipað og gert hefur verið
víða erlendis eftir að olíuverð féll.
Þá er gert ráð fyrir, að fram-
kvæmd skattalaga yerði bætt, og
innheimtan hert. Á þessu þingi
verða Iögð fram frumvörp um hert
viðurlög við skattsvikum og um
ýmsar aðrar endurbætur í skatta-
málum, sem unnar eru m.a. á
grundvelli tillagna nefndar, sem
kannaði skattsvik og lagðar voru
fram á Alþingi með skýrslu fjár-
málaráðherra sl. vor.
Með því að fylgja þessum málum
eftir af fullkominni einurð, er það
sannfæring mín, að stórlega megi
draga úr skattsvikum og þar með
draga verulega úr halla ríkissjóðs.
Erfítt er þó að áætla um hve stóra
fjárhæð geti orðið að ræða.
Gert er ráð fyrir því, að halli á
ríkissjóði verði á árinu 1987 að öllu
leyti brúaður með innlendri lántöku
og afborganir af erlendum lánum
að nokkru lækkaðar.
Ný erlend lán hins opinbera verða
um 2.550 milljónir króna en af-
borganir af eldri lánum verða 2.930
milljónir króna. Þannig mun hið
opinbera minnka erlendar skuldir
sínar á næsta ári.
Vegna mikillar innlánsaukningar
hefur ráðstöfunarfé bankanna auk-
ist verulega og sömuleiðis bundið
fé í Seðlabankanum.
Þessi staða veitir svigrúm til að
draga úr erlendum lántökum og
leita í ríkari mæli eftir lánsfé innan-
lands. Því er gert ráð fyrir, að
viðskiptabankamir kaupi ríkis-
skuldabréf fyrir 1.650 milljónir
króna. Auk þess er ráðgert að við-
skiptabankamir kaupi veðskulda-
bréf af lánastofnunum fyrir a.m.k.
400 milljónir króna. Til þess að
auðvelda þeim þetta, verður bindi-
skylda lækkuð, eins og fyrirheit
vom gefín um á síðasta þingi við
afgreiðslu laga um Seðlabanka ís-
lands.
í heild er einungis gert ráð fyrir
lántökum erlendis, nettó, að upp-
hæð 1.500 milljónir króna. Er það
minni aukning erlendra lána en um
langt árabil.
Ríkisstjómin telur, að umræddur
halli á ríkissjóði muni ekki stofna
í hættu því markmiði, að viðskipta-
jöfnuður náist á árinu 1987, enda
fari peningalegur spamaður vax-
andi.