Morgunblaðið - 06.12.1986, Blaðsíða 14

14 r
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 1986
Um æskuár í Kefla-
vík og Kasakstan
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Lena og Árni Bergmann:Blátt
og rautt. Bernska og unglingsár
í tveim heimum
Útg. Mál og menning 1986.
A TARNA góð hugmynd hjá
þeim Árna og Lenu Bergmann að
skrifa um æsku sína og uppvöxt,
á þann hátt sem þau gera hér.
Varla er hægt að hugsa sér ólík-
ari heima en þá, sem þau hrærast
í á unglingsárum. Árni er að vaxa
úr grasi í Keflavík og man fyrst
eftir sér um það leyti sem heims-
styijöldin er að bijótast út. Stríðið
er þó ekki efst í huga þeirra félag-
anna, heldur hvers konar barnale-
ikir og lífsathuganir. Samskiptun-
um við ættingja og félaga er lýst
elskulega og fjörlega.
Fyrsti kafli Lenu Bergmann er
býsna myndrænn. Hann hefst
svona:„Ég var orðin meinatæknir
og farin að vinna á Landsspítalan-
um. Svo var það einn morgun að
ég var að bjástra við að taka göml-
um manni og fárveikum blóð.
Hann opnaði augun, leit á mig og
sagði veikri röddu en viss í sinni
sök:
Þú ert af Laxamýrarætt.
Nei, sagði ég.
Ertu viss ? sagði gamli maðurinn.
En þú hlýtur að vera að norðan.
Nei ég er ekki að norðan.
Hvaðan ertu þá; spurði hann og
var komin gremja í röddina.
Ég ..ég er að austan, svaraði ég
og flýtti mér út. Mér fannst óþarfí
að raska ró þessa gamla manns
með því að fara nánar út í þá
sálma.
En hvaðan er ég þá og hvað
veit ég um mínar rætur? Ekkert,
alls ekkert. Það er engu líkara en
við höfum aldrei skotið rótum,
heldur séum við sprottin upp af
spírum sem tilviljun ein réð hvar
niður bar, þegar stormar blésu
yfir Evrópu."
Sá heimur, sem Lena Bergmann
leiðir okkur inn í er ótrúlega fram-
andi, þrátt fyrir hina rómuðu
þekkingu okkar og upplýsingu.
Uppvöxtur hennar í Rússlandi,
flækingur fjölskyldunnar vegna
stríðsins, kröpp kjör og ofsóknir
vegna þess að fjölskyldan var gyð-
ingar; fjölskyidusamfélagið, fjöl-
skyldugerðin kannski öllu heldur.
Þessi undursamlega skrítna og
góða fóstra. Þetta kynnir Lena
Arni og Lena Bergmann
okkur á ljómandi lifandi og þekki-
legan hátt. Þótt ég vænti þess,
að þau hjón hafi ekki beinlínis
verið að fara út í samanburðar-
fræði með þessari bók, er afar
fýsilegt að lesa um þessa tvo ein-
staklinga, sem eru að vaxa upp,
við þessi gerólíku skilyrði, hugsun-
arhátt og siði. Og vita að síðar
liggja leiðir þeirra saman. Velta
fyrir sér, hvernig er hægt að
bræða saman þessa ólíku heima.
Fyrir íslendinga sem höfðu
naumast nokkuð af stríðinu að
segja, að minnsta kosti ekki í þeim
mæli sem önnur Evrópulönd, ég
Mikið rit um mikið efni
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Lúðvík Krisljánsson: ÍS-
LENZKIR SJÁVARHÆTTIR.
V. 498 bls. Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs. Reykjavík, 1986.
Rit þetta er svo mikils háttar
að örðugt er að gera því verðug
skil í stuttri umsögn. Því skal
stiklað á stóru.
Eins og heiti ritsins ber með
sér er Lúðvík Kristjánsson ekki
einungis að lýsa íslenskum sjáv-
arútvegi eins og hann hefur
verið stundaður aldirnar í gegn-
um — sem atvinnugrein. Þetta
er ekki aðeins atvinnusaga held-
ur einnig menningarsaga,
þjóðlífslýsing. Sjórinn er svo
nátengdur öllu þjóðlífi Islend-
inga að fá eru slíks dæmi, jafnvel
meðal eyþjóða. Nægir að benda
á algeng orðtök í daglegu máli:
að hafa eitthvað fyrir stafni,
láta reka á reiðanum, taka djúpt
í árinni — svo dæmi séu tekin.
Þarna er sjómannamálið búið að
fá svo algilda merkingu að mað-
ur tekur ekki lengur eftir því.
íslenzkir sjávarhættir fjalla
ekki aðeins um fiskveiðar heldur
líka allt annað gagn sem af sjón-
um mátti hafa. I þessu síðasta
bindi ritsins er einkum sagt frá
hvalveiðum og fuglatekju. Hið
fyrmefnda getur um þessar
mundir talist »topic« meðal
heimsmála. Lúðvík Kristjánsson
bendir á að íslendingar hafi
löngum nýtt hvalinn — ef til vill
meir en menn gera sér ljóst nú.
Orðin »hvalreki« og »hvalsaga«
minna rækilega á hversu mikil
gleðifrétt það var hungruðum
lýð að hval hefði rekið á land.
En íslendingar stunduðu líka
hvalveiðar. Er allt í senn til vitn-
is um það: gamlir lagabálkar.
frásagnir og veiðarfæri. Þá var
ýmiss konar hjátrú hvalnum
tengd. Ofveiði á hval er hugsan-
leg á tækniöld. En í þeim efnum
hefur aldrei verið við Islendinga
að sakast.
Sjávarfuglanytjar heitir
langur kafli. Af lestri hans má
ráða hversu þær nytjar voru
sterkur þáttur í atvinnusögu
þjóðarinnar. Nú er litið á bjarg-
sig sem fífldjarfa og spennandi
íþrótt. Og sú var líka raunin;
bjargsig krafðist áræðis og fími
en var þó alltaf hættulegt. En
það var ekki íþróttin sem freist-
aði heldur lífsnauðsynin. Menn
voru að sækja björg í bú. Enginn
bjargfugl taldist þó til þvílíkra
hlunninda sem æðarfuglinn.
Æðarvarp hækkaði jarðamat
svo um munaði eftir að dúnninn
varð dýrindis söluvara.
Hitt kann að vekja furðu
hversu seint íslendingar taka að
nytja æðardún svo um munar:
»Kaupsetningin 1776 varð fyrsti
umtalsverði hvatinn varðandi
umsýslu æðarvarpsins,« segir
Lúðvík Kristjánsson. Það er svo
ekki fyrr en með endurreisn Al-
þingis að bændur fara fram á
»að þingið hlutist til um að lýst
verði með nýju lagaboði fullri
friðhelgi á æðarfugli kringum
allt land, og sektir viðlagðar, ef
hann sé drepinn af ásettu ráði.«
Síðasti kaflinn í ritinu ber svo
yfirskriftina Þjóðtrú og get-
speki. Þar er meðal annars sagt
frá aflaboðum og afladraumum,
váboðum og feigðarboðum,
kreddum, hindurvitnum og svo
framvegis. En þar sem þetta er
lokabindi fer líka talsverður hluti
bókarinnar undir skrár ýmiss
konar. Þarf ekki að geta sér til
hvílík vinna hlýtur að liggja að
baki því öllu. Ritinu lýkur með
eftirmála höfundar — sem svo
endar með þessum orðum:
»Markmiðið með íelenzkum
sjávarháttum er að kynna og
skilgreina foma, íslenzka
strandmenningu og minna með
því á orð skáldsins Jóns Magnús-
sonar: „Föðurland vort hálft er
hafið.“«
Þótt rit þetta beri nafn eins
höfundar hafa fleiri unnið að
verkinu. Ber þá fyrst að tilgreina
konu höfundar, Helgu Jónsdótt-
ur Proppé. Myndskreyting er
Lúðvík Kristjánsson
ríkuleg í þessu bindi sem hinum
fyrri. Gamlar ljósmyndir eru
dregnar fram í dagsljósið og
birtar. Skýringarteikningar eru
geysimargar í bókinni. Mest fer
þó fyrir litmyndum sem Bjöm
Rúriksson hefur tekið. Til að
mynda era þama loftmyndir af
flestum helstu fuglabjörgum
landsins, auk þess af mörgum
eyjum þar sem bjargfugl heldur
sig. Myndir Björns spanna flest-
ar vítt svið og gefa því góða
yfirsýn yfir hvem stað fyrir sig.
Bestar þykja mér myndirnar frá
Vestmannaeyjum, t.d. af Ysta-
kletti, Bjamarey, Súlnaskeri og
Álsey. Björn hefur stillt svo til
að ljós og skuggar njóti sín í
landslaginu. Með því móti nær
hann fram hrikalegri ásýnd
hinna ókleifu hamraveggja.
Það er stór ákvörðun sem
höfundur tekur þegar hann
ákveður að helga sig fyrst og
fremst einu meginviðfangsefni.
Lúðvík Kristjánsson hefur að
sönnu sent frá sér fleiri rit og
vissulega liggur ærin vinna á
bak við sum þeirra. En með ís-
lenzkum sjávarháttum hefur
hann lagt fram ævistarf sitt.
Og það er verk sem lengi mun
standa.
tala nú ekki um Sovétríkin, er
lærdómsríkt að fara um stund inn
í heim Lenu. Eins og mér fínnst
það koma öldungis heim og sam-
an, að Ámi man leikina og glensið
og smábemskutragedíur í sínu
umhverfi, er stríðið ekki bara
nærri á bemskudögum Lenu, það
er allt um kring. Hún lýsir þeim
áram á áhrifaríkan hátt, tæpit-
ungulaust og hvergi fannst mér
votta fyrir mæðutón.
Skólafrásagnir beggja hvort
með sínum hætti era skemmtilegir
kaflar. Og barátta Lenu og metn-
aðargirnd, sem hún viðurkennir
umbúðalaust, verður ósköp við-
felldin. Hún er líka að berjast fyrir
öðra en Árni heima á íslandi. Ef
hún nær ekki þeim árangri að
vera alls staðar fremst, getur hún
ekki gert sér háar vonir um framtí-
ðina. Einkum og aðallega vegna
þess að hún er gyðingur. En þetta
er allt í stakasta lagi, þau era
bæði afbragðs námsmenn og segja
frá því mjög blátt áfram, svona
var það og það er engin ástæða
til að miklast af því.
Það era engar fréttir, að Ámi
Bergmann er góður stílisti, skrifar
fallegt en þjált og skemmtilegt
mál. En það sakar ekki að ítreka
það. Aðal Áma í bókinni fannst
mér þó, hversu laus hann er við
að taka sig hátíðlega og hefur
húmor fyrir sjálfum sér og um-
hverfi sínu og hófssöm írónía, sem
fer aldrei of langt, er bara eðlileg
og áreynslulaus og gerir frásögu
alla ánægjulega aflestrar. Það er
ekki tekið fram, hvort Lena Berg-
mann skrifar sitt mál á íslenzku,
hvemig sem því er nú háttað era
kaflar hennar ljómandi vel skrifað-
ir og á ágætu máli. í þeim öðravísi
straumur, þyngri tónn og alvöra-
meiri en samt er ekki langt í
glettnina.
Ég er ekki að bera þessa kafla
saman, hvorki að gæðum né gildi.
Ætlunin með þessari bók vænti
ég zsé að draga upp myndir og
segja sögubrot tveggja mann-
eskja, sem alast upp við jafn ólíkar
aðstæður og hugsazt getur. Og
það hefur lánazt vegna þess að
Lena og Ámi hafa frá því að
segja, sem er gaman að hlusta á
og í búningi, sem efninu hæfír.
Því fínnst mér bókin eiga við okk-
ur erindi. Ekki með neinum
göslaragangi, ótímabæram yfír-
lýsingum eða belgingslegum „
uppljóstrunum." Það er að mínum
dómi styrkur þessarar bókar,
hversu Árni og Lena segja okkur
margt. Og tala þó hljótt.
Fjórtán ára á föstu
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Eðvarð Ingólfsson
Ástarbréf til Ara
Skáldsaga
Kápumynd: Almenna auglýs-
ingastofan hf.
Æskan 1985
Þau eiga heima í Reykjavík.
Fjórtán ára gömul ákveða þau
við fyrstu kynni að komast á „fast“
saman. Það gerist í afmælisveislu
hjá sameiginlegum vini þeirra.
Nokkra síðar fer Ari, söguhetj-
an, til sumardvalar í íþróttabúðum
úti á landi — frá stelpunni sinni.
Að baki hans era erfíðleikar heim-
ilisins, þar sem fósturfaðir hans
liggur dauðvona, með illkynja
æxli. Hálft í hvora fínnst Ara
rangt að fara frá móður sinni og
Laugu litlu, sem er fjögurra ára,
undir þessum kringumstæðum.
Sumarbúðimar era í Grænadal.
Þær era eiginlega íþróttabúðir, þar
sem 14—15 ára unglingar dvelja
við knattspyrnu og fijálsar íþrótt-
ir. Auk þess fara þau í bátsferðir
út á vatnið og gönguferðir nær
og fjær.
Það er mikið fjör í mannskapn-
um þegar íþróttimar era annars
vegar. Strákar og stelpur keppa
fyrir væntanlegt knattspyrnumót.
Frásögnin úr heimi íþróttanna er
spennandi.
Ari hugsar mikið til Lindu,
stelpunnar sinnar heima. Ástar-
bréfín frá heni ylja honum — í
byijun — og hann svarar í sömu
mynt. En stelpan Tinna, aðlaðandi
og ákveðin, sækist eftir kynnum
við Ara í sumarbúðunum. Að vísu
er hún á föstu á Sauðárkróki. Hún
raglar Ara í ríminu. En línurnar
skýrast. Linda er að missa áhug-
ann. Það er annar strákur kominn
í spilið. Lesandi kynnist hinum
ólíkustu persónum í sumarbúðun-
um. Þau kynni era á ýmsa vegu
og stundum útilokað að lýsing á
persónum gefí sömu mynd og fyr-
ir höfundi virðist vaka.
Eðvarð Ingólfsson
Pilturinn Emil er „öðravísi en
aðrir“. Hann er feitur og skrýtinn
og á erfítt með að tjá sig. Slíkt
vekur kátínu hjá Ara og félögum
hans. Höfundur leggur Emil í
munn setningar eins og: „Hann
rak við — rak við — viðgerðarverk-
stæði" ...
Slík fyndni missir marks af því
að í henni felst nístandi skilnings-
leysi á vanmætti einstaklings, sem
í þjáningu sinni þráir að geta tjáð
sig eins vel og aðrir.
Það er óþverraverknaður þegar
strákamir bera Emil ofurliði. Taka
nærbuxur hans og draga þær að
hún en taka íslenska fánann niður
að frumkvæði Ara, sem fínnst
stelpumar kjaftaskjóður þegar
þær segja frá þessu, en strákunum
finnst þetta góð skemmtun. Eftir
slíkan verknað er fyrirgefningar-
beiðni með handabandi nánast
fyrirlitleg.
Einungis til þess vænleg að
koma fómarlambinu í píslarvætt-
ishóp.
Líkamleg eða andleg vanhæfni
meðbræðra á að vera snertipunkt-
ur við það besta sem í mannseðli
býr og skapa löngun til að reynast