Morgunblaðið - 07.03.1987, Side 43

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. MARZ 1987
43
Nýju kosningalögin hafa hér ver-
ið reifuð eins og þau eru eftir þær
breytingar sem gerðar hafa verið á
þeim á yfirstandandi þingi. Þessar
breytingar sníða af lögunum nokkra
ágalla en breyta þeim efnislega
lítið. Því eru enn á þeim margvís-
legir annmarkar. Sumpart eru þeir
óhjákvæmilegir vegna ósamrýman-
legra markmiða, en sumpart eiga
þeir rætur að rekja til þess kerfis
sem lagt er til grundvallar, m.a. til
reglu stærstu leifar. Ekki bætir úr
skák að fjölgun framboða sem nú
er í sjónmáli reynir mjög á þolrifin
í lögunum. Kemur þá í auknum
mæli ti! kasta þröskulda og endur-
reikningsákvæðanna og samspil
þessara atriða. Þetta ber að hafa í
huga þegar lögin koma nú fyrst til
framkvæmda í næstu kosningum.
Meginmarkmiðin um minna mis-
vægi atkvæða eftir búsetu kjósenda
og aukinn jöfnuð milli flokka munu
væntanlega nást. En hjá einstaka
annarlegum úthlutunum verður
ekki komist.
Gagnrýni á nýju
kosningalögin
Nýju úthlutunarákvæðin hafa
sætt allnokkurri gagnrýni. Hana
má flokka í fernt:
Í fyrsta lagi þykja ákvæðin of
flókin. Hefur því jafnvel verið hald-
ið fram að þau séu svo snúin að
einungis reiknifræðingar búnir tolv-
um ráði við að úthiuta eftir þeim.
Hér eru ýkjur á ferðinni. Talna-
glöggir menn með vasareikni sér
við hönd úthluta öllum 63 sætunum
á tæpri klukkustund og á styttri
tíma, hafi þeir náð æfingu. Þá má
líka spyija hvort lögin séu flókin
miðað við ákvæðin frá 1959. Mat
mitt er að þau séu allnokkru flókn-
ari en þó ekki umtalsvert. A hinn
bóginn eru þau flóknari en nauðsyn
krefur.
I öðru lagi telja margir lögin
ósamstæð og órökrétt. Undir þetta
sjónarmið verð ég einnig að taka
en bendi enn á ný á að þetta er
það verð sem goldið var fyrir þá
réttarbót sem í lögunum felst.
Stjórnmál eru nú einu sinni list hins
mögulega. Vissulega verða mörg
sérákvæði og stærðir í lögunum
aðeins rökstudd á pólitískum for-
sendum. Hvers vegna nema þrö-
skuldar 2/a og V3 af kjördæmistölu
en ekki einhveijum öðrum brotum?
Hví eru áfangar fjórir? Eru skilin
milli fyrsta og annars áfanga rétti-
lega sett við Vs af kjördæmistölu?
Hvers vegna er sérstakur og af-
brigðilegur 7%-þröskuldur í öðrum
áfanga? Auðvitað eru ekki til nein
rökleg svör við þessum spurningum.
Hé_r kom til pólitískt mat.
I þriðja lagi sætir það gagnrýni
að með úthlutunarákvæðunum sé
ráðskast með úrslitin í kjördæmun-
um. Atkvæði kjósenda fái ekki að
ráða. Hér verður að hafa í huga
það meginmarkmið nýju kosninga-
laganna að ná jöfnuði milli flokka.
Þannig verða úrslit í kjördæmunum
að víkja, bijóti þau gegn þessu
markmiði. Hluti þingmanna hvers
kjördæmis er því kosinn landskjöri,
beint eða óbeint. Þá verður ekki
hjá því komist að einstaka úthlutan-
ir séu á skjön við úrslit innan
viðkomandi kjördæmis. Að sjálf-
sögðu hefur þó ávallt verið að því
stefnt að ákvæðin valdi sem
minnstri röskun að þessu leyti.
Nýju kosningalögin virða þetta
sjónarmið allvel. Þó tel ég að unnt
hefði verið að ná meiri árangri að
þessu leyti með ýmsum af þeim
öðrum tillögum sem fram komu. í
þessu sambandi má þó gjarnan
hafa í huga að það er ekki nýtt að
jöfnunarákvæði riðli úrslitum innan
kjördæmanna. Þannig hefur það
einatt verið víðs fjarri að uppbótar-
menn þeir sem valist hafa skv.
kosningalögunum frá 1959 hafi átt
eðlilegt kjörfylgi.
Og í fjórða lagi hefur því verið
andmælt að horfið er frá reglu
d’Hondts sem grundvelli úthlutunar
í kjördæmum. Eg fellst á þá skoðun
að regla d’Hondts uppfylli ein þau
réttlætissjónarmið sem virða ber við
uppgjör einstakra kosninga eins og
til sveitarstjóma eða við heildar-
skiptingu þingsæta milli flokka.
Enda stendur ekki til að gera breyt-
ingu þar á. A hinn bóginn er ekki
jafn einhlítt að reglan eigi við þeg-
ar úthlutað er í einstökum kjördæm-
um og jafnframt ætlast til þess að
samanlagt sé úthlutunin eins og um
landsúthlutun væri að ræða. Að
öðm jöfnu er unnt að ná meira
samræmi milli úthlutunar í kjör-
dæmunum og landsúthlutunar, sé
öðmm reglum beitt, og komast
þannig af með einfaldari ákvæði
um jöfnunarsæti. Á hinn bóginn tel
ég að regla stærstu leifar, sem
notuð er í lögunum, sé ekki vel til
þessa fallin, þar sem hún hefur
ýmsa tæknilega hnökra. Ég hef
fremur mælt með oddatölureglunni,
sem kennd er við Lagué, en þar er
staða manna mæld með því að deila
atkvæðum með oddatölunum 1, 3,
5 o.s.frv. Báðar þessar síðarnefndu
reglur geta þó reynst óeðlilega vil-
hallar smáframboðum og sérfram-
boðum og kalla því á sérstakar
hindranir. Ég hef þó bent á lagfær-
ingu á reglu Lague að norrænni
fyrirmynd sem þjónar sama tilgangi
og hindranir en á eðlilegri máta.
Ég hef verið talinn „aðalhöfund-
ur“ hinna nýju laga bæði í blöðum,
t.d. hér í Morgunblaðinu, svo og í
þingræðum og þá um leið verið
ásakaður um að hafa prangað inn
á þingmenn grautarlegum og flókn-
um kosningalögum. Ég vænti þess
að nægilega sé komið fram að
margir áttu hlut að máli. Ég skal
þó ekki víkjast undan mínum hluta
ábyrgðar á því að á lögunum voru
nokkrir tæknilegir ágallar. Því mið-
ur er það svo hér á landi, að margt
er gert á síðustu stundu, og er Al-
þingi engin undantekning frá þeirri
reglu. Því gafst of lítill tími fyrir
aðstoðarmenn, mig og fleiri, til að
liggja yfir lokafrágangi lagadrag-
anna vorið 1983 svo og við nýaf-
staðnar lagfæringar.
Aftur á móti get ég ekki unað
því að vera talinn einhver talsmaður
flókinna lausna. Þvert á móti hef
ég lagt áherslu á að úthlutunar-
ákvæðin væru sem einföldust, enda
þótt það kynni að verða á kostnað
þess að fyllsta sanngimi næðist.
Reyndar er ég engan veginn sann-
færður um að flóknar aðferðir leiði
að jafnaði til betri lausna, hvorki í
þessu máli né öðru.
Á tölvuöld er það e.t.v. ekki brýnt
að auðvelt sé að úthluta þingsætum
„í höndunum" á kosningakvöldi.
En á hinn bóginn tel ég það mikil-
vægt lýðræðinu að allur almenning-
ur geti skilið grundvöll reglnanna.
í því skyni er brýnt að hugtök séu
sem fæst og helst kunnugleg og
að tilgangur hverrar reikniaðgerðar
augljós. Þá ber og að sneiða hjá
umdeilanlegum mörkum ogþröskuld-
um eftir föngum.
Ég hef lagt fram 'tvær tillögur
um úthlutunarákvæði, sem mér
þykja uppfylla þau skilyrði að vera
í senn einfaldar, nota að mestu
þekkt hugtök og vera heilsteyptar.
Tillögur þessar geta hvoil sem er
grundvallast á reglu d’Hondts eða
oddatölureglunni. Geta má þess að
lagatexti að þessum tillögum er
helmingi styttri en samsvarandi
ákvæði í nýju lögunum.
Fyrri tillagan var á döfínni þegar
í nóvember 1982. Hún er þó í meg-
inatriðum byggð á hugmynd sem
fram kom í grein eftir Pál V. Daní-
elsson í Morgunblaðinu þegar þann
18. september það ár. Seinni tillög-
una lagði ég fyrir kosningalaga-
nefnd í ársbyijun 1986.
Að sjálfsögðu hafa komið fram
margar aðrar hugmyndir um út-
hlutunarkerfi og erlendar fyrir-
myndar að auki. Auk tillagna
Halldórs I. Elíassonar ber þar fyrst
að nefna heilsteypta tillögu frá Jóni
Ragnari Stefánssyni dósent, sem
hann lagði fyrst fram vorið 1984.
Byggist tillaga Jóns á reglu
d’Hondts. Jón hefur verið mjög
gagnrýninn á nýju kosningalögin
og sérstakiega þó á það að horfið
skuli frá d’Hondts-reglu. Hefur
hann í tvígang lagt fvrir þingmenn
ítarlegar greinargerðir um athug-
anir sínar og tillögur. Enda [)ótt
ekki hafí verið farið að tillögum
Jóns hafa ábendingar hans haft
veruleg áhrif. Þá lögðum við Guð-
mundur Guðmundsson tölfræðingur
og Sigrún Helgadóttir reiknifræð-
ingur fram einfalda tillögu vorið
1985 samhliða gi-einargerð um
málið í heild. Var þar bent á aðrar
leiðir en þær sem felast í lögunum.
Því miður gat kosningalaganefnd
ekki náð samstöðu um neina af
þessum tillögum. Nefndin var í
reynd bundin af því samkomulagi
sem mótaðist í margra höndum í
ársbyijun 1983. Ég tel hins vegar
að endurskoðun kosningalaga sé
ekki lokið. Þessar og aðrar hug-
myndir koma því til athugunar
síðar.
Næstu skref og
málsmeðferð
Ég lít á nýju lögin sem áfanga.
Langtímamarkmið kunna að vera
þau að jafna kosningarétt enn frek-
ar en gert er með nýju ákvæðunum.
Þessu verður þó tæpast náð með
óbreyttri kjördæmaskipan. Einfald-
asta lausnin er að sjálfsögðu sú að
afnema kjördæmin og kjósa alla
þingmenn landskjöri. Uthlutunar-
ákvæði kosningalaga kæmust þá
fyrir í fimm línum! Málið er þó ekki
svona einfalt. Stórauka yrði um leið
möguleika kjósenda til að ráða vali
einstakra manna.
Sé ekki talið æskilegt að afnema
kjördæmin þarf að jafna stærð
þeirra. Varla er unnt að stækka
Íandsbyggðarkjördæmin. Þau eru
þegar svo víðfeðm að þingmenn
eiga fullt í fangi með að rækja
hefðbundin tengsl við kjósendur
sína. Því er fýsilegri kostur að
skipta upp stóru kjördæmunum
tveimur, Reykjavík og Reykjanesi,
í nokkur minni.
Auk þessara langtímaáforma,
sem kalla á stjórnarskrárbreytingu,
tel ég brýnt að endurskoða hin nýju
kosningalög tafarlaust að loknum
næstu kosningum, enda verði þá
staðið öðruvísi að verki en gert
hefur verið hingað til. Ég tel ekki
rétt að þingmenn starfi að tillögu-
gerð um kosningalög. Þar með er
ekki sagt að þeir eigi ekki að velja
úr hugmyndum. Til þess eru þeir
kosnir. En kosningalög verða að
vera heilsteypt og einföld. Það
verða þau aldrei ef þau eru mótuð
í smáatriðum af fjölmennum hópi
þingmanna sem þar að auki þurfa
að gæta margvíslegra hagsmuna.
Því er ekki að leyna að tillögur
um úthlutunarákvæði hafa einkum
verið metnar eftir því hvemig þing-
sæti skipuðust í liðnum kosningum
skv. þeim. Að sjálfsögðu eru það
ótæk vinnubrögð, þó ekki væri
nema vegna þess að þannig geta
þingmenn orðið fyrir sárum von-
brigðum. Móta má úthlutunarað-
ferð þannig að með henni sé
þingsætum úthlutað í liðnum kosn-
ingum í samræmi við óskir manna.
Það eitt að aðferðin virðist ná sett-
um markmiðum í liðinni tíð er á
hinn bóginn engin trygging fyrir
því að með henni fáist sanngjöm
úthlutun í ókomnuin kosningum.
Tillögur um úthlutunarákvæði á
einvörðungu að meta á innri eigin-
leikum, á því hvaða grundvallar-
sjónarmið eru að baki þeim og hvort
þær séu skýrar og skilmerkilegar.
Að sjálfsögðu er nauðsynlegt að
prófa tillögur á talnadæmum, en
það eiga að vera tilbúin dæmi og
ber að forðast að nota raunveruleg
kosningaúrslit.
En hvernig á þá að standa að
næstu endurskoðun kosningalaga?
Þar hef ég tvær tillögur. Er önnur
hefðbundin: Þing eða ráðherra skipi
til verksins utanþingsnefnd. Þar
eiga m.a. að vera sérfræðingar,
stærðfræðingar og lögfræðingar,
en t.d. líka reyndir stjórnmálamenn
sem hættir eru störfum og mætti
einn þeirra veita henni forystu. Hin
hugmyndin er nokkru djarfari: Al-
þingi efni til hugmyndasamkeppní
um gerð nýrra úthlutunarákvæða
innan marka sem það sjálft setur!
Þannig fengjust væntanlega heil-
steyptari hugmyndir en ella. Ekki
kemur þingmönnum til hugar að
fela nefnd, hvað þá þingmanna-
nefnd, að hanna nýtt þinghús. Ur
því yrði óskapnaður. Þeir efna til
samkeppni í þessu skyni og fela
dómnefnd að velja úr hugmyndun-
um. Að vísu er hér ekki að öllu leyti
líku saman að jafna: Kosningalög
eru löggjafaratriði. Dómnefnd er
þingið sjálft.
Ég vil eindregið hvetja þingmenn
til að flytja og samþykkja þegar á
þessu þingi þingsályktun um tafar-
lausa endurskoðun kosningalag-
anna og málsmeðferð í því
sambandi. Það er auðveldara fyrir
þetta þing að undirbúa nú kosn-
ingalög, sem fyrst yrði beitt að
fjórum árum liðnum, heldur en fyr-
ir næsta þing sem þá verður málið
of skylt.
Höfundur er prófessor í adgerða-
greiningu við raunvísindadeild
Háskóla Islands.
Músíktilraunir
’87
EINS og fram hefur komið í
fréttum verða Músíktilraunir '87
haldnar i Tónabæ í april næst-
komandi.
Fyrsta tilraunakvöldið verður 2.
apríl, annað 9. apríl og það þriðja
23. apríl. Urslitakvöldið verður
síðan 24. apríl.
Þrjár bestu hljómsveitirnar fá í
verðlaun 20 tíma í hljóðveri hver,
en því til viðbótar verður gerður
samningur við sigurhljómsveitina
um að leika opinberlega á vegum
borgarinnar við ýmis tækifæri í sex
mánuði, auk framkomu í útvarpi
og sjónvarpi. Hljóðverstímana gefa.
Hljóðriti, Sýrland og Hljóðaklettur.
Auk þessa gefa verslanirnar Steini,
Poul Bernburg og Rín verðlaun.
Skráning í keppnina hófst í
Tónabæ mánudaginn 2. mars.
Skráning
hafin
Verð MAZDA bíla hefur hlutfallslega
aldrei veriö lægra en núna. MAZDA
323 LX 3 dyra Hatchback 1300 kost-
nú aðeins 355 þúsund krónur. Þú
gerir vart betri bílakaup!
Nú gengur óðum á þær sendingar,
sem við eigum væntanlegar fram á
vorið. Tryggið ykkur því bíl strax!
Opið laugardaga frá kl. 1 - 5.
mazoa
BÍLABORG HF
SMIÐSHÖFÐA 23, SÍMI 6S12-99
gengisskr. 4.3.87