Morgunblaðið - 07.03.1987, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. MARZ 1987
47
Háskólinn XVII .*
Rannsóknarstarf
eftirÞórð
Kristinsson
Rannsóknir raunvísindadeildar
eru stundaðar á Raunvísindastofn-
un og Líffræðistofnun. Sex
rannsóknastofur tilheyra fyrr-
nefndu stofnuninni og var
skyggnst inn á þrjár þeirra í
síðasta pistli. Verður nú vikið að
hinum þremur, auk Líffræðistofn-
unar og Norrænu eldfjallastöðvar-
innar.
Grunnrannsóknir í jarðfræði og
landafi'æði Islands eru stundaðar
á jarðfræðistofu. Verkefnin eru á
sviði jarðelda- og gjóskulaga-
fræði, bergfræði, jarðhita og
jarðefnafræði, ísaldatjarðfræði,
steingervingafræði, setlagafræði,
aldursákvarðana á bergi, mann-
vistar- og sagnfræðilegrar landa-
fræði og loks fjarkönnun,
kortagerð og landsnytjar. Dæmi
rannsókna eru tilraunabergfræði
við háan eða lágan þrýsting og
greining og túlkun ýmissa snefil-
efna og samsæta í bergi. Unnið
er að þróun efnahitamæla til að
meta hitastig í jarðhitakerfum og
hvernig megi nota jarðefnafræði
til að meta aðra vinnueiginleika
slíkra kerfa. Á sviði ísaldaijarð-
fræði er rannsökuð hörfunarsaga
ísaldaijökla og breytingar á sjáv-
arstöðu á völdum stöðum. Unnið
er að rannsókn á steingervingum
í borkjarna í Flatey á Skjálfanda
og súrefnissamsætum í skeljum
úr Tjörneslögum, en þær veita
upplýsingar um sjávarhita á
myndunai-tíma laganna. I mann-
vistar- og sagnfræðilegri landa-
fræði er unnið að samnorrænni
rannsókn á þátttöku og stöðu
kvenna á vinnumarkaði og i verk-
efni á sviði fjarkönnunar, korta-
gerðar og landsnytja er m.a.
fengist við flokkun, greiningu og
stærðarmælingu gróins og örfoka
lands eftir gervihnattamyndum og
einnig unnið að gerð landnytja-
korta sem að gagni mega koma
við skipulagningu byggðar.
Og fyrst við erum stödd í jarð-
fræðistofu er við hæfi að geta um
Norrænu eldfjallastöðina sem
starfrækt er í sömu húsakynnum.
Stöðin, sem hóf starfsemi 1973,
er ein margra stofnana sem rekn-
ar eru sameiginlega af Norður-
löndunum. Þat' eru annars vegar
stundaðar rannsóknir sem stuðla
eiga að aukinni þekkingu á hegðun
og orsökum eldvirkni og hins veg-
ar er tilgangurinn að skapa
aðstöðu til þjálfunar og rannsókna
fyrir námsmenn og vísindamenn á
Norðurlöndum; en u.þ.b. 40 styrk-
þegar hafa dvalið við stofnunina
í lengri eða skemmri tíma. Stofn-
unin hefur tekið þátt í rannsóknum
eldgosa sem orðið hafa á síðustu
tíu árum í samvinnu við aðrar
jarðvísindastofnanir og hafa
Kröflueldar verið eitt af stærstu
viðfangsefnunum. Rannsóknir
stofnunarinnar þar hafa einkum
beinst að hreyfingum jarðskorp-
unnar og könnun á samsetningu
og uppruna gosefna. Þá er lögð
mikil áhersla á hönnun og þróun
tækja til rannsókna á eldvirkni og
hefur athyglin í seinni tíð einkum
beinst að smíði tölvubúnaðar til
gagnasöfnunar frá síritandi mæli-
tækjum og þróun hugbúnaðar til
að vinna úr gögnunum um leið og
þau berast. Við stofnunina hafa
verið hönnuð og smíðuð slík sjálf-
virk tæki sem stöðugt skrá jarð-
skorpuhreyfingar — og eru þau
staðsett við Kröflu, í Vestmanna-
eyjum, á Heklu og við Grímsvötn.
Fræðasvið reiknifræðistofu eru
„í Mývatni og Laxá er
fylgst með breyting-
um á lífverustofnum
og könnuð tengsl
stofna mismunandi
tegunda og skýringa
leitað á því hvaða
þættir valda stofn-
breytingum; einnig er
í gangi rannsókn á
langtímabreytingum í
lífríki Mývatns þar
sem markmiðið er að
rekja sögu lífs í vatn-
inu allt til upphafs
þess fyrir 2000 árum.“
tölvunarfræði, aðgerðagreining,
tölfræði og töluleg greining. Starf-
semin skiptist einkum í þijá þætti,
almennar fræðilegar rannsóknir á
ofantöldum sviðum; í öðru lagi
rannsóknir, þar sem aðferðum
reiknifræði og tölvunarfræði er
beitt á verkefni annarra fræða —
á seinni árum einkum á sviði fiski-
fræði og sjávarútvegs, læknis-
fræði og jarðeðlisfræði í samstarfi
við fræðimenn þessara greina; og
í þriðja lagi er augum beint að
þróun í tölvutækni á næstu árum
í þeim tilgar.gi að stuðla að því
að fjárfesting i tölvutækni og hug-
búnaði hérlendis verði sem farsæl-
ust. Af einstökum verkefnum má
t.d. nefna tvö reiknilíkön: annars
vegar sjávarútvegslíkan sem er
hermilíkan af heildarþróun sjávar-
útvegs bæði m.t.t. efnahags og
líffræði; en með líkaninu má prófa
ýmis áform um fiskveiðistjórnun,
t.d. hvað varðar flotastærð, afla-
kvóta og sóknartakmarkanir. Hins
vegar hefur verið gert reiknilíkan
um samspil fiskistofna þar sem
unnt er að meta áhrif stærðar
loðnustofnsins og hitastigs á vaxt-
arhraða þorsks; hefur líkan þetta
verið notað til að reyna að skýra
breytingar á vaxtarhraða þorsks
undanfarin ár.
Stærðfræðistofa er vettvangur
undirstöðurannsókna í stærðfræði
og stærðfræðilegri eðlisfræði.
Verkefni sem unnið er að eru flest
nokkuð sértæk og varla lesefni í
dagblaði, en viðfangsefnin em
m.a. þessi: fáguð rúmfræði,
slembifletir, skammtasviðsfræði,
algebra, virkjaalgebra, algebru-
nímfræði, víðfeðm ólínuleg fall-
greining, línuleg fallgreining,
tvinnfallagreining og Fourier-
greining, kvíslunarfræði, virkja-
föll, útreikningur á spanstraumum
og straumfræði.
Líffræðistofnun háskólans, sem
tók til starfa árið 1974, er til húsa
að Grensásvegi 12, en rannsókna-
stofur í vatnalíffræði og dýrafræði
em að Grensásvegi 11 og rann-
sóknastofa í örverufræði í Sigtúni
1. Á stofnuninni er unnið að rann-
sóknum í margvíslegum greinum
liffræðinnar, s.s. vistfræði, dýra-
fræði, erfðafræði, fmmulíffræði,
grasafræði, þróunarfræði, vatna-
líffræði, sjávarlíffræði, örveru-
fræði og lífeðlisfræði, — og með
þeim aflað þekkingar sem kemur
að notum við lausn fræðilegra og
hagnýtra viðfangsefna. Mörg
verkefnin eru langtímaverkefni,
sum unnin í samvinnu við aðrar
stofnanir hérlendis og erlendis.
Svo tekin séu fáein dæmi af
handahófi, þá er unnið að rann-
sóknum á vistfræði fjöru og
strandsvæða í þeim tilgangi að
stuðla að skynsamlegri nýtingu
svæðanna, en þessar rannsóknir
mynda grunn ítarlegri rannsókna
á einstökum þáttum. Frá 1975
hefur verið unnið að könnun á
stofnstærð og fæðuháttum bjarg-
fugla, og er markmið þeirra að
þróa aðferðir til að telja bjarg-
fugla, að meta stærðir helstu
sjófuglastofna við landið og að
kanna fæðuhætti sjófuglanna. I
Mývatni og Laxá er fylgst með
breytingum á lífvemstofnum og
kiinnuð tengsl stofna mismunandi
tegunda og skýringa leitað á því
hvaða þættir valda stofnbreyting-
um; einnig er í gangi rannsókn á
langtímabreytingum í lífríki Mý-
vatns þar sem markmiðið er að
rekja sögu lífs í vatninu állt til
upphafs þess fyrir 2000 árum. Á
sviði frumulíffræði er unnið að
rannsókn á áhrifum mjólkurfitu á
veirur, sem m.a. hefur leitt í ljós
að þegar mjólkurfitan klofnar nið-
ur fyrir áhrif ensíma, annað hvort
í mjólkinni sjálfri eða í meltingar-
fæmm, þá verður hún mjög virk
gegn veirum sem hafa um sig fitu-
hjúp, en hefur engin áhrif á
hjúplausar veirur. Umbylting á
tíðni allela esterasa-5 gensins hjá
vínflugu og alkóhóldehydrogenasa
gensins hjá bananaflugu er rann-
sóknaverkefni sem fengist er við
í stofnerfðafræði og þróunarfæði.
Tilraunir með fyrrnefnda genið
fjalla um það hvort náttúrulegt
val eða hending ráði þróun á sam-
eindasviði, en í hinu síðarnefnda
má búast við náttúrulegu vali á
geninu og tilraunirnar Qalla um
hvort um val sé að ræða og hvers
eðlis valið sé. Loks má t.d. nefna
rannsóknir á kuldakæmm örver-
um úr sjó og sjvarlífvemm, sem
beinast að einangrum og grein-
ingu örveranna; áhersla er iögð á
að finna og rannsaka bakteríur
sem framleiða kuldavirk prótein-
kljúfandi ensím, en trúlegt er að
mikil not geti orðið af slíkum
ensímum í fiskiðnaði.
Höfundur er prófstjóri við Há-
skólu Islands.

CITROÉN AXEL
TILBÚINN IAKSTURINN Á AÐEINS KR. 259.500,-*
^^————. i ■- - ■MMMMM -y,,— , , - , , _J
Lágmúla 5, sími 681555
Umboðið á Akureyri:
Gunnar Jóhannsson, sími 96-25684.
*Með ryðvörn, skráningu og fullum bensíntanki.
G/obusf
t
oP'ef«(Lv?00
í o^G-
43.0°