Morgunblaðið - 23.04.1987, Blaðsíða 36

36 C
VPf>
TTQCr A
’ÍTMMN
t:)Víom
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. APRÍL 1987
Náttúruvemd
eftir Sigrúnu
Helgadóttur
Sæll Gauti.
Á dauða mínum átti ég von en
ekki því, að blaðagrein um náttúru-
vemd skrifuð af þér raskaði svo ró
minni, að ég liti upp úr bleiuþvotti
og bamastússi og sæi mig tilneydda
að setjast við skriftir. Sú varð þó
raunin, eftir að vera búin að lesa
opnugrein þína í Morgunblaðinu
þann 8. aprfl sl. Fyrirsögn greinar-
innar er spuming, „Hvað er náttum-
vemd?“ Því vil ég svara og einnig
gera nokkrar athugasemdir við skrif
þín.
Náttúruvernd er
skýrt huglak
Þú segir að náttúmvemd sé „mjög
huglægt og lftt skilgreint hugtak".
Ef þú hefðir skrifað fyrir aftan þessa
setningu: „í hugum íslendinga" þá
mæti segja að þessi staðhæfíng væri
rétt. Hins vegar er náttúmvemd
kennd á öllum skólastigum erlendis
og þar er hugtak vel skilgreint og
skýit. Ég geri ráð fyrir að kennarar
í bókmenntum skilgreini orðið ró-
mantfk á nokkuð svipaðan hátt hvar
sem er, e.t.v með örlítið breyttum
áherslum eða blæbrigðum. Það sama
gildir um orðið náttúmvemd. Hinir
ýmsu háskólar sem kenna náttúm-
vemd og stofnanir sem vinna að
henni hafa e.t.v. aðeins mismunandi
áherslur, en aðalatriðin í skilgrein-
ingunni em alls staðar þau sömu.
Ég er enn að tala um útlönd, ekki
ísiand, því miður.
Þú segist í grein þinni skipta hug-
takinu náttúmvemd í tvennt,
umhverfísvemd og náttúmfriðun.
Þetta er kórvilla. Háskólakennari í
bókmenntum á íslandi má ekki skil-
greina orðið rómantík allt öðm vísi
en er viðtekið annars staðar í heimin-
um, því þá yrðu nemendur hans
ólæsir á erlent efni um bókmenntir.
Við verðum að gæta sömu ná-
kvæmni. Af þessum þremur orðum
þá hefur umhverfísvemd (á ensku
environmental conservation) langvíð-
tækasta merkingu, og náttúmvemd
(á ensku nature conservation) og
náttúmfriðun (nature protection) em
hlutar af umhverfísvemd.
Náttúruvernd er hluti
af umhverfisvernd
Segja má að umhverfi manns sé
allt nema hann sjálfun Manngert
umhverfí, hús eða borð, náttúrulegt
umhverfí, haf eða himinn, og jafnvel
andlegt umhverfi, því umhverfí getur
verið menningarlegt, bamfjandsam-
legt o.s.frv. Umhverfísvemd er að
hafa umhverfíð bæði utanhúss og
innan þannig, að það sé sem best,
ánægjulegast og hagkvæmast fyrir
okkur, þegar til langs tíma er litið.
Skilgreining þín á umhverfísvemd
er hins vegar samhljóða hinni al-
mennu skilgreiningu á hugtakinu
náttúmvemd, þ.e. að náttúran (hið
manngerða er ekki lengur með) sé
nýtt skynsamlega þegar til langs
tíma er litið. Þú notar líkinguna um
höfuðstóiinn og vextina til að skýra
mál þitt. Ég hygg að sá sem fyrstur
notaði þá samlíkingu á islensku hafí
verið hinn merki brautryðjandi Guð-
mundur Davíðsson. (Hvað skyldi stór
hluti þjóðarinnar vita hver hann var?)
Árið 1932 gaf Guðmundur út lítinn
bækling sem heitir Náttúmvemd.
Mér sýnist vel við hæfi að taka upp
smáklausu úr þeim bæklingi.
„Yitanlega er mönnum skylt að
færa sér f nyt gæði lands og laga,
en það er ekki þar með sagt, að
þeir hafí heimild til að ræna þeim
eftir vild eða uppræta þau ef verkast
vill. Það er sitthvað; rán eða ræktun.
Hlunnindi landsins, hvetju nefni sem
þau nefnast, má skoða sem innstæðu
eða höfuðstól í banka eða sparisjóði.
Ef vextir af innstæðu í banka, og
nokkuð af höfuðstólnum, er tekið út
árlega og eytt, fer svo að lokum, að
innstæðan þrýtur. Sama gegnir með
hlunnindin. Ef þeim er rænt, svo að
þau ganga til þurrðar og ná sér ekki
aftur, er auðsætt hvemig fer. Þau
hverfa með öllu. Sönnun þess er af-
drif geirfuglsins. Skógamir hafa líka
sína sögu að segja um ofþjökun og
miskunnarlaust rán. Þar hirtu menn
bæði vextina og höfuðstólinn. Skóg-
arlqarrið á Þingvallahrauni er
ómerkilegar leifar af höfuðstól, sem
náttúran hafði komið þar á stofn.
Með því að friða þær er reynt að
skila næstu kynslóð ofurlitlu af hin-
um rænda höfuðstól. Bankahmn og
óhöpp peningarstofnana stafa venju-
lega frá óskilvísum og óráðvöndum
viðskiptamönnum. Og svo er um fom
bændabýli, sem rétt sézt votta fyrir
í útjaðri Þingvallaskógar. Þau hafa
lagst í eyði — hranið — vegna van-
skila og óreiðu ábúenda gagnvart
náttúragróðrinum. Þeir hirtu vextina
og höfuðstólinn, og því urðu afleið-
ingamar svo ömurlegar. Býli, sem
enn í dag iifa nálega eingöngu á
ránsafla úr skauti landsins, og standa
ekki í skilum við forðabúr náttúrann-
ar, eiga í vændum hlutskipti eyðibýl-
anna.“
Náttúrufriðun er hluti
af náttúruvernd
Þá erum við komin að náttúrafrið-
uninni, það er þvi að maðurinn telji
eitthvert svæði svo merkilegt eða
mikilvægt að hann ákveði að nýta
það ekki á hefðbundinn hátt. Það er
sjáifsagt engin tilviljun, að sá maður
sem fyrstur virðist hafa skrifað um
friðun merkilegra staða á íslandi er
Matthías Þórðarson, síðar þjóðminja-
vörður, í Skími árið 1907. Hann
vann að vemd fommenja og sögu-
staða okkur til góða sem nú lifum
og eigum eftir að lifa í þessu landi
og hann sá, að í sama tilgangi væri
mikilvægt að vemda „marga fagra
staði og mörg fyrirbrigði af náttú-
rannar völdum hér á landi". í upphafí
var og tilgangurinn sá sami með frið-
un staða annars vegar og varðveislu
menningarminja s.s. verkfæra, hand-
rita og listmuna hins vegar, en með
aukinni þekkingu á Hffræði, sérstak-
lega vistfræði, hefur mönnum lærst
að skilja, að friðun vistkerfa hefur
ekki aðeins menningarlegan tilgang
heldur er mjög mikilvægur þáttur í
náttúravemd, varðveislu lífs á jörðu.
Aðferðum við varðveislu þjóðminja
og friðun náttúrannar megum við
hinsvegar aldrei ragla saman, þótt
svo hafí því miður oft verið gert.
Þjóðminjar era gjaraan settar á bak
við gler því við viljum halda þeim
nákvæmlega eins og þær era og las-
kist þær eitthvað lagfærum við það.
Það er eðlilegt. Þjóðminjar era í upp-
hafí mannanna verk, við vitum og
skiljum hvemig þær voru unnar og
höfum möguleika á að gera það aft-
ur. Það sama verður ekki sagt um
náttúraminjar, eða eins og Sigurður
Þórarinsson orðaði það í frægri ræðu
árið 1949:
„Það er stundum hægt að bæta
tjón af fjármálalegum og pólitísk-
um afglöpum, en fordjarfanir á
náttúramenjum era í flokki þeirra
afglapa, sem ekki verða bætt. Allt
gull veraldar getur ekki gefíð okk-
ur aftur einn einasta geirfugl og
engin nýsköpunartækni getur
byggt Rauðhólana upp að nýju.“
Nei, Rauðhólana er ekki hægt að
byggja upp aftur. Mjmdun þeirra var
einstakur atburður sem aldrei verður
aftur endurtekinn á nákvæmlega
sama hátt. Hins vegar era möguleik-
ar hins lifandi hluta náttúrannar allt
aðrir. Ef við hefðum hætt að drepa
geirfuglinn á meðan enn vora eftir
nægilega margir fuglar til að við-
halda stofninum og við hefðum auk
þess friðað það vistkerfí sem hann
lifði f, þá hefði stofninn hugsanlega
rétt við og vaxið — kannski væri
ræktun geirfugla nú mikilvæg
aukabúgrein!
Sigrún Helgadóttir
Friðlýst svæði á íslandi
Þú bendir réttilega á að ekki sé
til neitt náttúralegt svæði á íslandi,
en dregur af því þá röngu ályktun
að þess vegna taki þvf ekki fyrir
okkur að reyna að halda sem mest
í þau svæði sem þegar hafa verið
friðlýst („... ekki hægt að fallast á
þá meginreglu Náttúravemdarráðs,
að ekki megi snerta við svæðum, sem
hafa verið friðlýst skv. Náttúra-
vemdarlögum ...“).
Grípum enn líkingar. Segjum að
það fyndist skinnpjatla sem á væri
skráð brot úr einhverri fomri sögu.
Hvað ætti að gera við skinnið? Ef
fylgt er þinni röksemdafærslu þá
væri skinnið lítils virði af því að sag-
an á því væri ekki heil og þvf mætti
gjaraan búa til skó úr skinninu handa
einhverjum, en gæta þess þó að sögu-
brotið hyrfí ekki alveg við skógerðina
og notkun skónna. Ég hygg hins
vegar að ef fyndist slíkt skinn vildu
flestir varðveita það, jafnvel þótt um
væri að ræða aðeins brot úr sögu
og litlar líkur á því að það sem á
vantaði kæmi nokkum tíma í leitim-
ar.
Friðlöndin okkar segja aðeins brot
af þeirri sögu sem þau gætu sagt,
vegna þess að enn höfum við ekki
tímt að alfriða neitt þeirra sem við
á annað borð getum nytjað til pen-
ingagróða. Friðlýsing Miklavatns er
ákaflega dæmigerð fyrir hinar
íslensku friðlýsingar. Friðlandið má
ekki nýta nema á hefðbundinn hátt,
öll mannvirkjagerð óheimil nema ...
o.s.frv., en er þá bara allt í lagi að
byggja þar einn lítinn millilandaflug-
völl og gera eitthvað annað við önnur
friðlönd? Var það þá heimska hjá
Guðmundi Davíðssyni að standa vörð
um skógarkjarrið á Þingvallahrauni
sem var jú eins og hann sagði bara
„... ómerkilegar leifar af höfuðstól
...“ og er þá það mikla starf Nátt-
úravemdarráðs, að reyna að koma á
einhveijum reglum um umgengni og
nýtingu á _ mikilvægustu náttúra-
svæðum á íslandi, unnið fyrir gýg?
Ég trúi því ekki að þú svarir þessum
spumingum játandi. í raun er miklu
árangursríkara að reyna að halda í
það sem áunnist hefur í friðlöndunum
heldur en eitthvert sögubrot á skinni,
vegna þess að það sem á vantar í
friðlöndunum gæti komið. Hver veit
nema eigendur Miklavatns taki sig
einhvem tíma saman og hætti að
beita það, hætti að veiða þar, hætti
að eyða þar „meindýram", moki of-
aní skurðina og leyfí náttúralegum
flóðum að flæða yfír landið eins og
þau hafa væntaniega gert um ár-
þusundir áður en maðurinn kom til
sögunnar. Lfklega era möguleikar
okkar á því að eignast alvöra frið-
land meiri nú en oft áður, vegna
samdráttar í hefðbundnum búskap.
Friðlöndin geta kannski aldrei orðið
alveg eins og ef maðurinn hefði ekki
breytt þeim, um það vitum við ekk-
ert og getum aldrei vitað. Við vitum
heldur ekki hvort sú Njála sem við
lesum nú er nákvæmlega eins og sú
Njála sem hinn ókunni höfundur
skráði á sínum tíma, en við teljum
hana samt mikils virði og ómissandi
í menningu okkar.
Fræðsla leiðir
til friðunar
Þetta svar mitt er orðið miklu
lengra en það átti að verða og líklega
mál til komið að taka aftur til við
uppeldisstörfín sem ég hvarf frá þeg-
ar ég settist niður til skrifta. Og era
það ekki einmitt þau störf sem við
þurfum að leggja áherslu á nú. Lestu
greinamar hans Guðmundar Daví-
ðssonar og þér fínnst án efa, eins
og mér, að við höfum harla lftið lært
í náttúravemd á hálfri öld. En er
ekki hálflítilmannlegt að gefast bara
upp með tæmar upp f loft. íslending-
ar hljóta að geta lært náttúravemd
eins og aðrar þjóðir og möguleikar
til náttúravemdar era miklu meiri
hér en í öðram löndum. Aðrar þjóðir
hafa haft að leiðarljósi að það að
fræða umhverfíð, túlka náttúrana
og lögmál hennar þannig að fólk
skilji hana, leiði til virðingar fyrir
náttúranni. Sú virðing elur af sér
áhuga.á vemdun. Reynum þá leið
fyrst, áður en við gefumst upp.
Á pálmasunnudag 1987.
Höfundur er Uffræðingur og um-
h verfisfræðingur og hefur starfað
hjá Náttúruverndarráóiínokkur
ár, en ernú húsmóðiríReykjavík.
MARKMIÐ UMHVERFISNEFNDAR
UMHVERFISVERND.
Náttúrulegt og manngert
umhverfi sé sem best,
ánægjulegast og hag-
kvæmast fyrir fólk, þegar
til langs tíma er litið.
NÁTTÚRUVERND.
Við nýtingu náttúrunnar
sé þess gætt, að taka að-
eins vextina en láta
höfuðstólinn ósnertan.
NÁTTÚRUFRIÐUN. Viðurkenning þess, að eitt-
hvert svæði gefi mest af sér, ef náttúra þess fær
að þróast eftir eigin lögmálum án afskipta mannsins.
Hvatning til Akumesinga
eftirHörð Pálsson
Það er samdóma álit þeirra sem
til þekkja að stærsta félagslega
vandamál okkar hér á Akranesi,
eins og sjálfsagt víðast hvar annars
staðar á landinu, er aðbúnaður og
aðhlynning við gamalt fólk.
Með bættum aðbúnaði og aukinni
læknisþjónustu fjölgar þessum ald-
urshóp ört og því þurfa bæjar- og
sveitarfélög að mæta þessari þróun
með markvissum hætti.
Það era 9 ár síðan fyrsti áfangi
Höfða var tekinn í notkun. Að vísu
voru það mikil þáttaskil í vistunar-
málum aldraðra hér f bæ, þar sem
áður var rekið elliheimili á vegum
bæjarins við afar ófullkomin skil-
yrði og ekki vansalaust fyrir okkur
í hvaða horfi þau mál voru.
Undirstrika þarf og öllum Akur-
nesingum og íbúum sunnan Skarðs-
heiðar á að vera ljóst, að um algjöra
bráðabirgðalausn var að ræða á
„Mjög brýnt er aö haf-
ist verði handa nú
þegar um 2. áfanga til
að leysa vanda heimilis
ins og þeirra umsækj-
enda sem eru í sárastri
þörf fyrir vistun.“
rekstri heimilisins á ýmsum sviðum
sem greint skal nú frá.
Trúlega er tilfinnanlegast að á
heimilinu var einungis bráðabirgða-
eldhús, þannig að f allan þennan
tíma heftir heimilið fengið sendan
hádegismat frá mötuneyti sjúkra-
hússins á þar til gerðum bökkum,
sem er vægt til orða tekið afskap-
lega óheimilislegt. Þá er enginn
borðsalur á heimilinu þannig að
vistfólkið hefur orðið að matast á
göngum heimilisins.
Aðstaða fyrir félagsstarf býr við
mjög léleg skilyrði í kjallara húss-
ins, en þar er mjög lágt undir loft
og algjörlega gluggalaust. Þar fer
fram allslags föndur, fót-, hand-
og hársnyrting, iðjuþjálfun og
fleira. Að öðru leyti fer félagsstarf-
ið fram í anddyri hússins, sem gefur
auga leið að er óviðunandi til lengd-
ar.
Biðlisti um vistun á heimilinu er
mjög langur, eða 69 manns, og þar
af í mjög brýnni þörf 25—30 manns.
Að framansögðu má Ijóst vera að
mjög brýnt er að hafist verði handa
nú þegar um 2. áfanga til að leysa
vanda heimilisins og þeirra umsækj-
enda sem eru í sárastri þörf fyrir
vistun.
Nú liggur fyrir tillaga frá fram-
kvæmdanefnd Dvalarheimilisins
Höfða um að lagt verði 5% álag á
útsvör Akurnesinga næstu 5 árin,
þannig að í stað 10,4% útsvars verði
það 10,9% og renni það fé óskipt í
byggingu 2. áfanga Höfða.
Aætlað er að þessi leið ef sam-
þykkt verður gefi á ári milli 7 og
8 milljónir króna. Ljóst er að bæjar-
félagið er með það margt í takinu
í framkvæmdum næstu árin að það
verður að fara einhveija nýja leið
í þessum efnum eigi okkur að tak-
ast að koma þessari framkvæmd í
höfn, sem kostar trúlega hátt í 100
milljónir króna. Til glöggvunar má
geta þess að framlag ríkisins er 40%
af kostnaðarverði sem er óaftur-
kræft, einnig fæst lán frá Hús-
næðismálastofnun ríkisins sem
brúar bilið.
Eins og Akumesingum er sjálf-
sagt öllum kunnugt á að gefa
bæjarbúum kost á að kjósa um
þetta aukaálag á útsvörin samhliða
alþingiskosningunum og til þess að
Hörður Pálsson
gera langt mál stutt vil ég skora á
alla Akumesinga sem vilja fram-
gang þessa mikilvæga máls að
greiða því atkvæði á kjördag.
Höfundur er bakarameistari og
fyrrverandi bæjarfulltrúi Sjálf-
stœðisflokksins á Akranesi.