Morgunblaðið - 23.09.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. SEPTEMBER 1987
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. SEPTEMBER 1987
33
Htargi Útgefandi mÞliifrtfr Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innaniands. í lausasölu 55 kr. eintakiö.
Leiðtogafundur
í réttu ljósi
Iræðu, sem Steingrímur
Hermannsson utanríkisráð-
herra flutti á þingi Sameinuðu
þjóðanna, sagði hann meðal
annars: „Fyrir ári var land
mitt, ísland, gestgjafi leiðtoga
tveggja voldugustu ríkja
heims, sem við getum sagt að
hafí framtíð mannkyns í hendi
sér. Það var ánægjulegt að
þessi fundur skyldi haldinn hjá
okkur. Þannig lögðum við smá
skerf af mörkum til þeirra
mikilvægu viðræðna, sem farið
hafa fram til þess að ná sam-
komulagi, sem löngu var orðið
tímabært, um fækkun kjam-
orkuvopna."
Strax eftir Reykjavíkur-
fundinn voru margir þeirrar
skoðunar, að hann hefði mis-
tekist, af því að þar var ekki
gengið frá neinu formlegu
samkomulagi. Þeir, sem þann-
ig töluðu, sáu fundinn ekki í
réttu ljósi. Til hans var stofnað
með skömmum fyrirvara í því
skyni að undirbúa næsta fund
þeirra Ronalds Reagan og
Mikhails Gorbachev, en í nóv-
ember 1985 ákváðu þeir, að
hann yrði í Bandaríkjunum.
Síðan hefur komið í ljós, að á
fundunum í Höfða lögðu leið-
togamir tveir og sérfræðingar
þeirra drögin að tímamóta-
samningum. Fækkun meðal-
drægu og skammdrægu
eldflauganna í Evrópu og Sov-
étríkjunum er miklilvægur
hluti af þeirri heild.
Þegar ákveðið var að ganga
til fundarins hér á landi á
síðasta ári, snem sendiherrar
Bandaríkjanna og Sovétríkj-
anna sér að sjálfsögðu form-
lega til íslenskra stjómvalda
með það erindi. Því var tekið
af stórhug og dæmið gekk upp
með þeim hætti, að sem gest-
gjafar getum við mjög vel við
unað. Þegar mannkynssagan
verður skráð, eiga menn eftir
að minnast Reykjavíkur, höf-
uðborgar íslands, sem merks
áfangastaðar á leiðinni til af-
vopnunar.
Enginn vafi er á því, að
íslensk stjómvöld myndu
bregðast við með sama hætti
og fyrir ári, ef leitað yrði til
þeirra með tilmælum um að
veita aðstöðu til að halda hér
leiðtogafund að nýju. Til þess
að koma slíkum óskum á fram-
færi hafa fulltrúar risaveld-
anna formlegar leiðir, sem
þeir þekkja. Eða eins og Þor-
steinn Pálsson, forsætisráð-
herra, sagði í Morgunblaðinu
á laugardag: „. . . við hefð-
um að sjálfsögðu tekið þeim
opnum örmum hefðu þeir leit-
að til okkar.“
Tilefni þessara orða forsæt-
isráðherra er brölt fulltrúa
Borgaraflokksins með óform-
leg tilmæli einhverra sovéskra
erindreka, sem sett vom fram
í veislu í sovéska sendiráðinu.
Sá fyrirgangur á ekkert skylt
við mikilvægi leiðtogafundar-
ins hér á síðasta ári eða það,
sem nú er í húfi varðandi
næsta fund þeirra Reagans og
Gorbachevs. Það fer hvorki
Sovétmönnum né erindrekum
þeirra vel að gera fundahöld
af þessu tagi að einhveiju
íslensku, pólitísku bitbeini.
Þeir sem það gera sjá ekki
leiðtogafundinn í Reykjavík í
réttu ljósi, hvorki frá sjónar-
hóli Islendinga né heims-
byggðarinnar allrar.
Sölutími í
Reykjavík
Borgarstjóm Reylgavíkur
hefur komist að þeirri nið-
urstöðu að rýmka. beri sölu-
tíma verslana á höfuðborgar-
svæðinu. Á hinn bóginn var
ekki gengið svo langt af hálfu
borgaryfirvalda, að þau hættu
alfarið að skipta sér af því,
hvenær verslanir em opnar,
eins og sumir hafa viljað. Þar
kemur helst til álita viðleitni
borgarstjómar til að stemma
stigu við óhóflegum vinnutíma
starfsfólks í verslunum. Er
ekki að undra, þótt mörgum
finnist ástæðulaust fyrir borg-
aryfírvöld að hafa sérstök
afskipti af þeim vinnutíma en
ekki annarra borgarbúa. Hér
er þó byggt á gamalli hefð,
sem ekki er auðvelt að ganga
gegn, eins og dæmin sanna.
Miklar breytingar em að
verða á verslunarháttum í höf-
uðborginni. Nýjar verslunar-
miðstöðvar rísa og dubbað er
upp á gamlar verslunargötur.
Ekki er aðeins keppni milli
verslana innan lands heldur
einnig milli borga, við Glas-
gow, Amsterdam, London og
Kaupmannahöfn. Reykjavík
stendur ekki undir nafni sem
góð verslunarborg nema fijáls-
ræði í viðskiptum sé sem mest.
Þess vegna er rýmkunin á
sölutíma skref í rétta átt.
LADISLAV HEJDANEK:
Um stððu heimspeki og kirkju
í Tékkóslóvukíu nú á dðgum
Lærifaðir Ladislavs Hejdáneks er hínn
kunní tékkneski heimspekingur Jan
Patocka. Um langt skeið hefur staða tékkn-
esku kirkjunnar auk þess verið Hejdánek
afar hugleikin, og hann er ekki hvað sízt
maður mjög svo margf róður.
Ladislav Hejdánek, þú ert
einna kunnastur fýrir einka-
kennslu námshópa í heimspeki...
Það er nú ut af fyrir sig eigin-
lega ekkert sérstakt við þessi
semínar mín; á síðastliðnu ári höf-
um við ekki einu sinni átt í neinum
minnstu vandræðum eða útistöðum
við yfirvöldin. Hugmyndin er göm-
ul. Eg byrjaði á því að taka þátt í
litlum hópi, sem Jan PatoSka
stjómaði, árið 1946. Hann var
prívatdósent, en það er þó nokkuð
algengt í þýzkri háskólahefð. Hann
gat því einungis starfað við kennslu
í einkanámshópum.
Fyrir 1948 gat það reynzt dálít-
ið hættulegt að velja sér fyrirlestr-
arefni eins og t.d. Heidegger, en
það var einmitt það sem Jan
Patoðka gerði í semínarum er hann
hélt heima hjá sér. Á 6. áratugnum
var þetta einasti möguleikinn á að
halda heimspekisemínar. Á árunum
eftir 1960 varð það aftur örlítið
auðveldara. Þá gafst mönnum kost-
ur á opnum semínarum í háskólan-
um, þar sem hver og einn gat tekið
þátt. Eitthvað áþekkt átti sér þá
stað í guðfræðideild, þar var haldið
ökumenískt seminar, sem stóð und-
ir vemdarvæng marxísku deildar-
innar. Það var þá ekki lengur
nauðsynlegt að efna til einkahópa
og semínara. En eftir 1970 eða á
þeim ámm breyttist ástandið aftur.
Fyrtu breytingamar eftir innrásina
í Tékkóslóvakíu 1968 vom gerðar
innan flokksins, en síðar fylgdu svo
í kjölfarið breytingar á öðmm svið-
um þjóðfélagsins. Ég var rekinn frá
háskóladeildinni vorið 1971; þá
höfðu flestir marxistamir þegar
verið reknir úr heimspekideildinni!
Núna er heimspeki ekki kennd í
heimspekideildinni, þar er einungis
kenndur þriðja flokks áróðurs-
marxismi, þeir þekkja ekki einu
sinni til Marx sjálfs. Það er ekki
lengur til neinn opinber vettvangur
þar sem æskufólk getur komizt í
kynni við heimspeki, og þar af leið-
ir að ungt fólk í Tékkóslóvakíu
gengur með hinar fráleitustu hug-
myndir um, hvað heimspeki sé; það
veit eiginlega ekki neitt.
Frá árinu 1971 eða ’72 hefur
því verið komið á fót mörgum fá-
mennum, lokuðum starfshópum.
Eftir Charta 77 gerðistr nokkuð
nýtt, það var annars hugmynd, sem
okkur öllum fannst í fyrstu að
gengi örlítð of langt: Það vom
skrifuð bréf til fjögurra háskóla í
Vestur-Evrópu og við buðum heim-
spekiprófessorum þessara háskóla
að koma og hjálpa tékkneskum
heimspekikennuram við að sjá til
þess, að heimspekin liði ekki með
öllu undir lok í Tékkóslóvakíu. Það
vora einungis kennaramir við Ox-
fordháskóla, sem svöraðu, við
Balliol College er við lýði viss hefð
sem á rætur sínar að rekja til þess,
að Jan Huss var þar við nám á
sínum tíma. Þeir komu því til
Tékkóslóvkíu og tóku að halda fyr-
irlestra. í fyrstu áttum við í erfíð-
leikum með lögregluna, það dró
svolítið úr þessum erfíðleikum þeg-
ar fram liðu stundir; á síðari áram
hefur aftur á móti gengið á ýmsu.
/ hvetju voru þeir erfiðleikar
fólgnir?
Það gerist svo margt í Tékkó-
slóvakíu sem ekki er unnt að fínna
neina skynsamlega ástæðu fyrir.
Þess vegna reynum við ekki að
grafast fyrir um ástæðumar til
framferðis lögreglunnar, eins og
þegar allir þátttakendur í heim-
spekiseminarinu vora handteknir
og yfírheyrðir af lögreglunni í viku
hverri. Þessar aðgerðir urðu þess
sem valdandi, að ómögulegt reynd-
ist að halda áfram.
Ég kunni engin önnur ráð til að
sýna í verki samstöðu mína með
þessu framtaki heldur en að fara
að fítja upp á einhverju áþekku.
Mínir námshópar era líka algjör-
lega opnir og þeir hafa orðið fyrir
barðinu á lögregluaðgerðum. Um
skeið voru svo allar aðstæður orðn-
ar gjörsamlega óþolandi en það
varð meðal annars undirrót
víðtækra mótmælaaðgerða í Prag
okkur til framdráttar. Ég kom þá
lögreglunni alveg ótvírætt í skiln-
ing um, að ef hún endilega vildi
fá meiri ólæti af þessu tagi, þá
skyldi henni svo sannarlega verða
að ósk sinni. Og þeir létu reyndar
undan. Við voram því ekki með
neinar sérstakar tiltektir í sam-
bandi við semínarið, nema í hvert
skipti sem lögreglan var með ein-
hvem fyrirgang. Þannig hélt þetta
áffarn í næstum tvö ár; en í desem-
bermánuði 1981, eftir að neyðar-
ástandi hafði verið lýst yfír í
Póllandi og herlög tóku þar gildi,
þá handtók lögreglan þegar í stað
alla þátttakendur í námshópnum
aftur. Einmitt á þeim tíma var hinn
þekkti franski heimspekingur
Jacques Derrida í París í heimsókn
hjá okkur; honum leyfðist að vísu
að halda fyrirlestur sinn, en síðar
var hann handtekinn úti á flugvelli
og sakaður um að smygla eiturlyfj-
um, og það frá Tékkóslóvakíu til
Frakklands! Hann var hafður í
varðhaldi í þijá daga og ekki látinn
laus aftur, fyrr en eftir mjög hvas-
syrt mótmæli frá Mitterrand
forseta. Þetta var annars örðugt
tímabil að öllu leyti. Lögreglan birt-
ist á fyrirlestranum nærri því hvem
mánudag og handtók okkur öll.
Fjöldi þátttakenda var eitt atriði,
sem okkur var gefíð að sök, þátt-
takendur vora sakaðir um að
stunda ekki vinnuna eins og þeim
bæri. En við komumst einnig í
gegnum þessa erfíðleika. Að
minnsta kosti urðum við ekki leng-
ur fyrir traflunum, þegar erlendir
gestir vora í heimsókn hjá okkur,
enda hafði tékkneska lögreglan þá
fengið nóg af erfíðleikunum á al-
þjóðavettvangi. Tvö síðustu semín-
arin hafa verið haldin, án þess að
yfírleitt hafí komið til nokkurra
lögregluaðgerða gegn okkur.
Hvemig vinnið þið f þessum
námshópum?
Við veljum sérstakt höfuðefni á
hveiju ári, en erlendir gestir velja
sjálfír sitt efni. Það geta verið að-
ferðafræðileg viðfangsefni, nátt-
úraheimspeki, söguheimspeki,
viðfangsefni trúarinnar eða heim-
spekileg heimsmyndarfræði, í ár
er höfuðefnið siðgæði eða eþík. Ég
hófst handa með þessa starfsemi í
aprflmánuði 1980, og núna höfum
við nýlokið sjöunda árinu.
Hversu margir stúdentar eru í
námshópunum?
Það er nokkuð mismunandi.
Núna era þeir um það bil 15. Ég
flutti nýlega í annað húsnæði, og
það reynist erfítt að koma fleiram
fyrir í þessari íbúð. Rúmlega tíu
er heppilegasti fjöldinn. Næstum
því þriðji hver fyrirlestur er haldinn
af einhveijum gesti, þeir koma
einkum frá Frakklandi. Eftir þetta
leiðindaatvik, sem Derrida varð
fyrir, beindist áhugi manna í
Frakklandi mjög að okkur enda
vakti málið þar gífurlega athygli á
opinberam vettvangi. Það gæti
reyndar virzt dálítið heimskulegt
að kveðja til heimsfræga heimspek-
inga til þess að tala yfír 10—15
manns; en víðkunnir heimkspek-
ingar vita nú orðið hve miklu máli
þetta skiptir okkur. Bretar og
Fransmenn hafa auk þess ef til
vill dálítið slæma samvizku eftir
Munchenarsamkomulagið. Það er
aftur á móti erfíðara að skilja, að
til dæmis hollenzkir eða norskir
heimspekingar skuli leggja leið sína
til okkar. Það hafa allmargir Norð-
menn sótt okkur heim, til dæmis
heimspekingurinn Skirbekk. Heim-
spekingar frá fámennari þjóðum
era oft á tíðum mun alþjóðlegar
sinnaðir og þykja því jafnan áhuga-
verðastir hjá okkur. Á næstunni
er fyrsti ítalski heimspekingurinn
væntanlegur í heimsókn. Það er
öllu erfíðara með Þjóðveijana,
díplómötum fínnst ekki neinn sér-
stakur akkur í því, að þýzkir
heimspekingar séu að taka sér ferð
á hendur til Pragar. Samt sem
áður hefur meðal annarra Haber-
mas verið hér í heimsókn. Þýzku
þátttakendumir hafa reyndar jafn-
an fengið beiðni frá sínu eigin
sendiráði um að stíga ekki fæti
sínum inn fyrir dyr á íbúðinni
minni. Núna er það oft hinir yngri
heimspekingar, sem leggja hingað
leið sina.
Flestir þeirra, sem þátt taka í
námshópunum, era undir það búnir
að því kunni að fylgja viss áhætta.
Sá þrýstingur, sem lögreglan beitir
okkur, hefur samt sem áður ekki
verið með öllu án áhrifa. Þeir sem
taka þátt í heimspekiseminaranum
era, vegna ríkjandi aðstæðna, jafn-
an hinir hugprúðustu meðal stúd-
entanna, allt mesta prýðisfólk, en
samt ekki endilega þeir, sem bezt-
um hæfileikum eru búnir. Það
mætti yfírleitt komast þannig að
orði, að við séum eins konar elding-
arvari, prófsteinn á afstöðu lögregl-
unnar og viðbrögð. Yfír 30
einkanámshópar af ýmsu tagi era
starfræktir í Prag sem stendur. í
mörgum þeirra er fengizt við heim-
spekikennslu og margir þessara
námshópa era á mjög háu stigi,
þar sem miklar kröfur era gerðar
til nemendanna. Við höfum komið
á fót Patoð k a-verðl aun asj óði, sem
veitir fólki undir fertugsaldri verð-
laun, ef þvf hefur tekizt að vinna
heimspekinni í Tékkóslóvakíu vera-
legt gagn á einhvem hátt.
Haldist það ófremdarástand,
sem núna ríkir, um ófyrirsjáanlega
framtíð, þá verðum við að hafa
uppi á yngri mönnum, sem era
færir um að taka við. Það er ekki
sérlega auðvelt, jafnvel þótt margir
séu fullir af áhuga. Við eram dálít-
ið gefnir fyrir fúsk í okkar fagj:
Allt frá árinu 1934 hefur ekki einn
einasti stúdent hérlendis getað ver-
ið við nám hjá einhveijum einum,
vel væram prófessor í fjögur ár
samfleytt. Það hafa stöðugt komið
til einhveijar breytingar. Einasti
raunveralegi hugsuðurinn okkar á
evrópskan mælikvarða frá því að
heimsstyijöldinni síðari lauk var
Patoðka, og honum var að mestu
meinað að halda fyrirlestra! Við
höfum mörgum hæfíleikamönnum
á að skipa en það skortir vitsmuna-
lega þjálfun og agaða hugsun.
Jafnvel hinir hæfustu í greininni
era yfírleitt svo þröngsýnir og
síngjamir, að það er allt að því
hægt að tala um sértniariðkun. Það
er ekki fyrir hendi neitt virkilegt
andlegt umhverfí, bærist enginn
andans blær, enginn vettvangur
fyrir heimspekilegar umræður,
engin tímarit. Við komum á fót
tveimur samizdat-timaritum (þ.e.
leynileg fjölritun) fyrir nokkram
árum, og þau höfðu strax mikil
áhrif. Unga fólkið vissi hreinlega
ekki, hvað gagnrýninn hugsana-
gangur var. Hið sama á við um
bókmenntimar. Mörg góð verk era
gefín út sem samizdat, en reyndar
líka mikið af miðlungsgóðum verk-
um. En enginn vill samt gefa sig
í að gagnrýna þessi verk, af því
að gagnrýni er túlkuð sem árás á
höfúndinn, og það verður svo aftur
hinum opinbera bókmenntum til
framdráttar. Gagnrýni á annars að
vera þeim til hjálpar, sem gagn-
rýndur er.
Geturðu gefíð álíka greinargott
og tæmandi yfírlit um stöðu kirkj-
unnarí Tékkóslóvakíu nú á dögum?
Ég er mótmælandi. Mótmæl-
endur eru lítill minnihluti í Tékkó-
slóvakíu. Kaþólskir hafa langtum
meiri pólitíska þýðingu í landinu.
Margir kaþólikkar líta svo á, að
þeir séu einasti félagslegi og
pólitíski kosturinn, sem völ sé á
andspænis kommúnismanum.
Þannig séð minnir ástandið nokkuð
á þá stöðu mála, sem ríkjandi er í
Póllandi. En samt er veigamikill
munur fyrir hendi. Kaþólskir
menntamenn hérlendis hafa um
langt skeið verið heldur illa settir
af því að kaþólska kirkjan í Tékkó-
slóvakíu hafði á sínum tíma alit
of náið samstarf við austurrísku
keisarastjómina. Því var þá haldið
mjög á loft, að kaþólska kirkjan
væri í samvinnu við óvini tékkóslóv-
ensku þjóðarinnar. Það var litið á
kirkjuna í samhengi við gagnsiðbót
kaþólsku kirkjunnar fyrir 200
árum. Á þeim tíma var gengið
milli bols og höfuðs á öllum tiltæk-
um mótmælendum; þeir gátu
einungis rækt trú sína með mestu
leynd og þá eingöngu sem kalvíns-
trúar- eða lútherstrúarmenn. I
reynd vora velflestir tékkneskir
mótmælendur hússítar eða þá með-
limir í Bræðrastöfnuðinum. Mas-
aryk var mjög svo andvígur
kaþólsku forraéði, en það hafði svo
á hinn bóginn í for með sér einkar
óheillavænlegt pólitískt ástand, því
að þar með var tekið að líta á þijá
veigamikla hluta þjóðfélagsins sem
einhver aðskotadýr og annars
flokks þegna: 1) hinn þýzka hluta
landsmanna (en það var litið á
Tékka og Slóvaka sem eina þjóð
til þess að koma hinum þýzkumæl-
andi landsmönnum í minnihluta).
2) Þá var litið á Slóvaka sem eins-
konar litlu-bræður, er ættu afar
margt ólært af Tékkum, en Tékkar
litu aftur á móti á Slóvaka sem
ósköp litla bóga svona yfírleitt. 3)
Kaþólikkar voru grunaðir um
græzku, þeir fundu fyrir því, að
það var ekki litið á þá sem eðlilega
þegna og fullgilda borgara að hálfu
hins nýja þjóðfélags. Þeim fannst
því, að þeir hefðu verið frjálsari í
hinu gamla Austurríki heldur en í
lýðveldinu.
Kaþólskir menn gátu ekki sætt
sig við hinar nýju kringumstæður;
það voru einungis örfáir þeirra, sem
vora fúsir til samvinnu við hið nýja
tékkóslóvíska lýðræðisríki.
í heimsstyijöldinni síðari tók
ástandið nokkram breytingum.
Margir kaþólskir prestar og leik-
menn vora handteknir og sendir í
þrælkunarbúðir. Afstaða þeirra til
þjóðfélagsins varð opnari. Á áran-
um frá 1950 og fram yfír 1960
varð kaþólska kirkjan aftur full-
gildur og órofa þáttur í þjóðfélag-
inu. Kaþólikkar vora rejmdar sá
hluti þjóðfélagsins, sem mestri kúg-
un sætti, og það var ekki sökum
þess að þeir væra neitt sérstaklega
íhaldssamir í lífsskoðun eða borg-
aralegir, heldur vegna þess að þeir
era einasti veigamikli hluti þjóð-
félagsins, sem ekki aðhyllist
marxisma. Þetta er skýringin á því
að kaþólskir hafa þörf fyrir að
fínna, að þeir séu viðurkenndir sem
fullgildur hluti samfélagsins af
hálfu hinna.
Árið 1968 vora kaþólikkar því
afar virkir, þeir áttu nána samvinnu
við önnur kirkjusamfélög og við
hina umbótasinnuðu kommúnista
(Dubðek-liðsmenn). En svo hættu
hjólin að snúast, allt stóð aftur
kyrrt, og það hófst ný kúgunar-
alda, að vísu ekki eins alvarleg eins
og kúgunin á áranum um og eftir
1950, en í þetta skipti var kúgunin
hins vegar miklu kerfisbundnari.
Hún stóð í 16—17 ár. Þetta síðara
kúgunartímabil í Tékkóslóvakíu er
líka frábragðið þeirri kúgun, sem
upphófst í kringum 1950, að því
leyti, að kaþólikkum var ekki sýnt
meira gerræði og þeir ekki kúgaðir
af meiri hörku heldur en tékknesk-
ir mótmælendur. Kúguninni, sem
upphófst 1950, var næstum því
eingöngu beint gegn kaþólikkum;
á síðara tímabilinu vora allir kúgað-
ir jafnt.
Það má því segja, að kaþólskir
menn í Tékkóslóvakíu hafí á vissan
hátt verið betur undir síðara kúg-
unartímabilið búnir heldur en
mótmælendumir. Núna era kirkju-
samfélög mótmælenda í Tékkóslóv-
akíu með öllu ófús til nokkurrar
samvinnu við stjómvöld. Flestir
kaþólikkar og prestar kaþólsku
kirkjunnar era langtum varkárari,
þeir hafa að vísu ekki ýkja hátt í
andstöðu sinni, en þeir veita stjóm-
völdum heldur enga samvinnu. Það
er mun áhrifameiri andstaða. En
vegna hinnar heillum horfnu sögu
kaþólsku kirkjunnar í Tékkóslóv-
akíu fyrirfínnast nær engar
raunveralegar menningarlegar og
vitrænar kaþólskar hefðir hérlend-
is. Guðfræðin er afar einföld í
sniðum og íhaldssöm. Það á sér
engin endumýjun stað innan kaþ-
ólsku kirlgunnar að félagslegri
endumýjun undanskilinni: Kaþól-
ikkar era að ryðja sér til rúms sem
raunveralegt afl í þjóðfélaginu.
Pólskir kaþólikkar era allt öðra-
vísi, kringumstæður þeirra era allar
aðrar.
Eftir tvær næstum þvi glataðar
kynslóðir verður að telja jmgsta
fólkið meðal tékkóslóvenskra mót-
mælenda bæði vel að sér og
staðfast í trúnni. Það er raunar
ekki um ýkja stóra hópa að ræða,
ef til vill 200 manns í þeim söfnuði
sem ég er í. Þessu unga fólki tekst
að sýna fram á, að enn era ýmsar
leiðir færar. Ungir mótmælendur
fara oft á fund presta, sem sviptir
hafa verið leyfi til að prédika opin-
berlega. Ástandið í þessum efnum
er langtum verra hjá kaþólskum.
Að því er framtíðina varðar er ljóst,
að okkur er höfuðnauðsyn á að fá
aðstoð erlendís frá á sviði menntun-
ar og í andlegum efnum. Ég veit
ofur vel, að á Vesturlöndum er
einnig við ýmis konar vandamál
að stríða, en það er samt vanda-
mál sem engan veginn era
sambærilega erfið og margþætt og
þau, sem hér era fyrir hendi. Á
Vesturlöndum era enn til staðar
framúrskarandi leiðandi guðfræð-
ingar, við verðum að eiga mögu-
leika á því að senda stúdenta
þangað.
í Póllandi hefur kaþólska kirkjan
stöðugt verið tengd allri alþýðu
manna sterkum böndum; hérlendis
hefur á hinn bóginn verið litið á
kaþólsku kirkjuna sem andstæðing
þjóðarinnar. Þess vegna hafa
tékkóslóvanskir kaþólikkar átt í
miklum erfiðleikum með að hafa
nokkur veraleg áhrif á þjóðfélagið.
Meirihluti kaþólskra manna í
Tékkóslóvakíu er íhaldssamur,
þeim er þess vegna ógerlegt að
leysa þau nýju vandamál, sem
skapast. Ég dreg reyndar mjög í
efa, að kaþólskir menntamenn geri
sér þetta ljóst, þeir fáu í þeirra
hópi, sem gera sér grein fyrir
þessu, en jafnvel ennþá svartsýnni
heldur en ég á framvindu mála.
Þegar þetta birtist á prenti má
ekki gleymast að benda á, að það
er tékkneskur mótmælandi sem
segir frá. Ég reyni að vísu að vera
eins málefnalegur og mér frekast
er unnt, en það má vel vera að
kaþólskur maður hefði orðað hlut-
ina á annan hátt!
Morgunblaðið/Bjöm Sveinsson
Hörður Bergmann formaður Hagþenkis afhendir Helga Hallgríms-
syni náttúrufræðingi viðurkenningu fyrir rit- og vísindastörf.
Egilsstaðir:
Helgi Hallgríms-
son hlýtur viður-
kenningu Hagþenkis
Egilsstöðum.
HAGÞENKIR, félag- höfunda fræðirita og kennslugagna,
hefur veitt Helga Hallgrímssyni náttúrufræðingi 100 þús-
und króna viðurkenningu fyrir störf sin. Hörður Bergmann,
formaður Hagþenkis, afhenti Helga þessa viðurkenningu
á Egilsstöðum, þar sem Helgi býr nú, að viðstöddum gest-
um sem tengjast fræðistörfum og safnamálum á Austurl-
andi.
Þetta er í fyrsta skipti sem Hag-
þenkir veitir fræðimanni slíka
viðurkenningu fyrir störf hans en
áður hefur félagið veitt starfsstyrki
og úthlutað greiðslum til höfunda
fræðirita sem hafa mátt sæta því
að verk þeirra hafa verið ljósrituð
til kennslu í skólum landsins en
bækur og greinar Helga hafa verið
mikið notuð til kennslu og oftast
ljósrituð. Ákvörðun um að veita
höfundi fræðirita viðurkenningu
fyrir unnin verk var tekin á félags-
fimdi Hagþenkis sl. vetur og stjóm
félagsins falið að leita eftir ábend-
ingum og velja úr þeim hópi þann
er viðurkenningu skyldi hljóta.
í greinargerð stjómar kemur
fram að Helgi Hallgrímsson nátt-
úrafræðingur hafí í rúman aldar-
fjórðung stundað vönduð og
tildurslaus fræðistörf unnin af elju-
semi og gerhygli. Jafnframt hafí
hann leitast við að miðla árangri
verka sinna til almennings með
ýmsum hætti en Helgi hefur samið
bækur, gefið út og ritstýrt tímarit-
um og ritað fjölda greina í blöð og
tímarit. Einnig hefur hann flutt fjöl-
mörg erindi um fræði sín.
Helgi var um skeið forstöðumað-
ur Náttúragripasafnsins á Akureyri
og undir hans stjóm efldust allar
vísindarannsóknir við safnið. Einnig
stofnaði hann rannsóknarstöðina
Kötlu við Eyjafjörð þar sem innlend-
ir og erlendir vísindamenn höfðu
aðstöðu til margskonar líffræði-
rannsókna. Jafnframt þessu stofn-
aði Helgi fyrstu almannasamtök um
náttúravemd hér á landi.
Helgi Hallgrímsson er brautryðj-
andi í rannsóknum á íslenskum
stórsveppum og hefur skrifað fjöl-
margt um þá, m.a. Sveppakverið,
aðgengilegt rit fyrir almenning um
þessa vinsælu matjurt. En Helgi
hefur ekki einskorðað sig við svepp-
ina því hann hefur ritað um flest
svið íslenskrar náttúrafræði, grasa-
fræði, dýrafræði, vistfræði og
jarðfræði. Hin síðari ár hefur hann
skrifað margar greinar um íslensk
þjóðtrúarfræði.
Fréttaritari Morgunblaðsins leit-
aði upplýsinga um Hagþenki hjá
þeim Herði Bergmann formanni og
Ágústi H. Bjamasjmi varaformanni.
Hjá þeim kom fram að Hag-
þenkir er hagsmunafélag sem
stofnað var 1. júlí 1983 og að fé-
lagsmenn era um 180 höfundar
fræðirita og kennslugagna. Nafn
sitt dregur félagið af riti sem Jón
Ólafsson frá Grannavík skrifaði
árið 1737 um „almennt stand á
íslandi", lærdóm og bókiðnir.
Þeir töldu að þar sem Helgi
Hallgrímsson væri fyrsti fræðimað-
urinn sem hlyti þessa viðurkenn-
ingu af hálfu félagsins og hefði
alla tíð starfað úti á landi væri vel
við hæfi að þessi viðurkenning væri
veitt sem næst hans bemskustöðv-
um, en Helgi er fæddur og uppalinn
í Fellum í Norður-Múlasýslu.
Helstu verkefni Hagþenkis fram
til þessa hafa verið að stuðla að
bættum starfsskilyrðum þeirra er
fræði- og kennslurit semja og
styrkja þar með grandvöll íslenskr-
ar menningar. Félagið aflar upplýs-
inga og annast samninga vegna
ljósritunar og annarrar fjölföldunar
í skólum landsins á útgefnum verk-
um félagsmanna. Félagið er aðili
að FJÖLIS, samtökum rétthafa sem
annast réttar- og hagsmunagæslu
á þessu sviði fyrir höfunda. Hag-
þenkir úthlutar árlega starfsstyrkj-
um og skaðabótum til félagsmanna
af því fé sem kemur í hlut þess
vegna greiðslna úr ríkissjóði fyrir
fjölföldun útgefínna verka íslenskra
höfunda í skólum landsins.
Félagið hefur fengið viðurkenn-
ingu á því að Ríkisútvarpið megi
greiða 30—50% álag á taxta fyrir
fræðileg erindi og annað efni af því
tagi, sé veraleg vinna lögð í það.
Einnig starfa Hagþenkir með Rit-
höfundasambandi íslands að
sameiginlegum hagsmunamálum
rithöfunda og tekur þátt í sam-
starfí hliðstæðra félaga á Norður-
löndunum. Á vegum félagsins var
gerð úttekt á fyrirkomulagi á
greiðslum fyrir afnot bóka í almenn-
ings- og skólabókasöfnum á
Norðurlöndunum og undirbúin til-
laga um nýja skipan þeirra mála
hér á landi. Að sögn Harðar Berg-
mann geta allir handhafar höfund-
arréttar á fræðiritum og kennslu-
gögnum orðið aðilar að Hagþenki
veiti þeir félaginu umboð til að
annast fyrir sína hönd samninga í
samræmi við lög þess.
— Björn