Morgunblaðið - 10.11.1988, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. NÓVEMBER 1988
i
i
t
i
;
i
i
I
i
í
„Hér er ég —
Hamlet prins Dana
eftir Guðmund G.
Þórarinsson
Eftir sýningu Leikfélags
Reykjavíkur á Hamlet varð mér
hugsað til þess er ég fyrir nokkrum
árum reikaði á fögrum sumardegi
meðfram ánni í Stratford upon Avon
í nágrenni Shakespeare-leikhússins.
Hundruð ef ekki þúsundir er-
lendra ferðamanna gengu hug-
fangnir um fæðingarborg leikrita-
skáldsins mikla fullir lotningar við
„sporin sem meistarinn sté“ og allt
sem minnti á líf hans og starf.
Uppselt var á sýningar The Royal
Shakespeare Company’s langt fram
í tímann.
Þama voru menn frá fjölmörgum
löndum og af ólíkum kynþáttum.
Allt frá víðáttumiklum sléttum
Kanada til serbneskra fjallahéraða,
allt frá löndum þar sem heims-
skautafrerinn ríkir nærfellt allt árið
til landa þar sem pálminn teygir
krónur sínar til himins við rönd eyði-
merkurinnar og sólin skín í hvirfil-
punkti. Menn af germönskum ætt-
um, gulum og svörtum kynstofnum
og blóðheitum ættarstofnum Miðjað-
arhafslandanna svo nokkuð sé nefnt.
Erindi allra var við hið sama. Snilli
Shakespeares hafði seitt þá yfir höf
og lönd.
Eftir nærfellt 400 ár eru verk
sniilingsins enn tilefni aðdáunar og
undrunar, þó þau hafí verið rituð í
öðru umhverfi við aðrar þjóðfélags-
aðstæður. Óháð tíma og rúmi skín
stjama Shakespeares yfir byggðu
bóli.
Allt þetta flaug í gegnum huga
mér er ég velti fyrir mér að mörgu
leyti athyglisverðri tilraun Leikfé-
lags Reykjavíkur til að stytta og
breyta Hamlet.
Þar er mikið færst í fagn. Til
þess að framkvæma slíka tilraun
þarf djúpan skilning á eðli verksins
og kjama þess. Fjölmargir hafa sa-
mið eftirlíkingar af verkum Shake-
spears, stytt þau eða breytt í sam-
ræmi við „tíðarandann".
Allar slíkar tilraunir eru nú að
mestu huldar myrkri gleymskunnar.
Eftirlíkingamar hafa bliknað við hlið
frumverkanna líkt og log grútar-
lampans í baðstofukytrunni þegar
sólin skín á hann.
Leyndardómurinn er fólginn í list-
inni sjálfri, en í listinni stendur mað-
urinn í mestu návígi við æðstu hug-
sýnir sínar.
Margir hafa málað eftirlíkingu af
Mónu Lísu, en nái menn ekki brosinu
er engin Móna Lísa.
Hamlet
Ég lít á _það sem stórviðburð í
leiklistarlífí Islendinga, Jjegar Ham-
let er settur á svið. Eg ræð mér
varla fyrir kæti. Hér er verið að leika
Hamlet á sama tíma og teflt er
heimsbikarmót í skák með þátttöku
nær allra sterkustu skákmanna
heims.
Hamlet er eitt allra frægasta ef
ekki frægasta verk Shakespears.
Og ekki bara það. Ef til vill er Ham-
let frægasta leikrit sem samið hefur
verið. Þessi mikla frægð er ekki
byggð á tilviljun. Um Hamlet hefur
meira verið ritað en nokkum mann
sem lifað hefur á þessari jörð. í
nærfellt 400 ár hafa bókmennta-
fræðingar velt því fyrir sér hvað
Hamlet hafi verið að hugsa og lærð-
ir jafint sem leikir hafa hrifist með.
Hamlet er goðsögnin um efasemda-
manninn svipað og Faust er goð-
sögnin um hinn leitandi mann,
Odysseifur um ferðalanginn, Cas-
anova um kvennamanninn o.s.frv.
Óteljandi ritgcrðir flalla um
spumingar eins og; „Var Hamlet
vitskertur eða lék hann Amlóða
vegna hættunnar?" „Hvers vegna
hikið, hvers vegna dró Hamlet
hefndina svo lengi?“
í Ieikritinu tekst Shakespeare að
gæða söguhetjuna Hamlet slíku lífi
að jafnvel flestir nútímamenn geta
sett sig í spor hans. Persónan, við-
brögð hennar og viðhorf verða
mönnum endalaust umhugsunarefni.
Með ýmsum atvikum og setning-
um setur Shakespeare okkur inn í
innri baráttu Hamlets og vekur upp
spumingar. Þetta tekst skáldinu svo
vel að vandfunin eru dæmi sem verð-
ug eru samjöfnunar.
„Playing Hamlet without
the Prince“
Það er vissulega með blendnum
huga sem ég set þessar hugleiðingar
á blað. Hér stígur leikmaður í stól-
inn. Ég hef þó svo oft hlustað á og
séð Hamlet að mínar hugleiðingar
eru ef til vill ekki minna virði en
sumra annarra.
Það setur reyndar á mig nokkurt
hik að flestir okkar „professional"
leikdómendur hafa þegar fjallað um
þá leikgerð Hamlets sem Leikfélag
Reykjavíkur sýnir nú og hælt henni
upp í hástert. Én hvað um það, sínum
augum lítur hver silfrið.
Leikgerðin er mikið stytt og breytt
frá frumverkinu. Út af fyrir sig hef
ég ekkert út á það að setja að menn
semji tilbrigði við stefin, en ég verð
að játa að mér fínnst Hamlet sjálfur
glatast að hluta í öldurótinu.
Ég er ekki sáttur við svall- og
baðsenur konungshjónanna né held-
ur t.d. hvemig farið er með Pólón-
íus. Mler þykir mjög miður hvemig
á þeim málum er haldið. Ég ber hins
vegar svo mikla virðingu fyrir Leik-
félagi Reykjavíkur og tilraun leik-
gerðarhöfimda til listsköpunar og
túlkunar að ég get hér um bil fyrir-
gefíð það. Ekki síst fyrir þá sök að
margt er vel gert, leikurinn, mótun
kastalaumhverfis, ljósaspil o.fl.
Hitt þykir mér miklu Iakara að
Hamlet, hinn eini sanni, sá Hamlet
sem menn hafa hugsað og dáðst að
í aldaraðir er ekki með í leiknum.
Þá á ég ekki við það að Þröstur
standi sig ekki. Hann skilar sínu
hlutverki vel. Heldur hitt, að með
styttingu verksins fellur ýmislegt
burt sem nauðsynlegt er til skilnings
á Hamlet eins og Shakespeare skap-
aði hann og eins og hann hefur lifað
auk þess sem breytingar í leikgerð-
inni færa sviðsljósið á aðra þætti og
breyta áherslum.
Það þarf mikla innsýn í verkið og
djúpan skilning til þess að gera hluti
sem nú er reynt að gera í Iðnó. Og
auðvitað er það ægilegur áfellis-
dómur að menn hafi þar með áhersl-
um á svallveislur og baðsenur og
ástarharmleik gleymt Hamlet, misst
af sjálfum prinsinum.
Englendingar eiga sér orðatiltæki
sem notað er þegar menn í mál-
skrúði eða ölduróti missa af lqarna
málsins.
„To play Hamlet without the Prin-
ce.“
Það er eiginlega talið hámarks-
lýsing þess þegar menn farast í
aukaatriðum og aðalatriðið fer fyrir
ofan gerð og neðan, þegar hismið
er tekið fram yfir kjamann.
Nú er ég ekki að segja að svo illa
hafi tekist til í þessari leikgerð. Hins
vegar játa ég í fullri einlægni og það
læðist að mér sá óþægilegri grunur
að það jaðri við það að svo sé, þetta
vil ég skýra með örfáum dæmum.
Sverjið
Margir hafa fjallað um hversu
hratt og örugglega Shakespearé
tekst að koma áhorfendum inn í
aðalatriði leiksins, ná tökum á hvað
í raun er að gerast. T.S. Eliot ritaði
einhvem tíma að upphafið á Hamlet
sé eins vel upp byggt og upphaf
nokkurs leikrits sem nokkum tíma
hafi verið ritað, enda þekki allir
upphaf Hamlets. T.S. Eliot ritaði þá
reyndar mést um ljóðrænt gildi upp-
hEifsins.
Þátturinn um vofuna er áhrifa-
ríkur. Það er eitthvað mikið að í
Danmörku, gamli kóngurinn gengur
Guðmundur G. Þórarinsson.
„Það er vissulega með
blendnum huga sem ég
set þessar hugleiðingar
á blað. Hér stígur leik-
maður í stólinn. Ég hef
þó svo oft hlustað á og
séð Hamlet að mínar
hugleiðingar eru eftil
vill ekki minna virði en
sumra annarra.“
aftur.
Með upphafsþættinum skýrir Sha-
kespeare einnig að hluta hegðun
Hamlets í síðari þáttum leikritsins,
þann að byggt er á gömlu íslensku
þjóðsögunni um Amlóða.
Þegar vofan hefur skýrt Hamlet
frá hinu „fúla fólskumorði" verður
honum ljós sú hætta sem hann er
í. Kládíus hefur myrt bróður sinn
og mun ekki víla fyrir sér að myrða
bróðurson sinn ef hætta stafar af
honum.
Hamlet lætur því alla viðstadda
sveija að þegja yfir atburðinum með
vofuna. Hér er um lykilatriði að
ræða. Shakespeare leggur svo mikla
áherslu á þetta atriði að Hamlet
lætur þá ekki svetja einu sinni, ekki
tvisvar, heldur þrisvar. Áhorfendum
skal ljóst að líf Hamlets liggur við.
Jafnframt á áhorfendum að verða
Ijóst að vegna hættunnar sem Ham-
let er í velur hann að þykjast geggj-
aður, þannig að konugur líti á tal
hans sem óráðshjal og framkomu
hans i ljósi þess.
Upphaf leikritsins setur menn
þannig í einu vetfangi inn í þetta
þrennt;
1. Eitthvað óhugnanlegd er á seiði
í Danmörku.
2. Hamlet er í beinni lífshættu sem
og allir, sem komast að leyndarmáli
Kládíusar. Þess vegna verður að
þegjayfir reimleikanum.
3. I þessari stöðu velur Hamlet
að þykjast geggjaður til þess að
grunur beinist ekki að honum.
Þama þegar í upphafi leggur
Shakespeare áhörfendum til að hluta
svar við spurningunni sem áhuga-
menn um Hamlet hafa spurt sig í
nærfellt 400 ár. Nefnilega: „Var
Hamlet raunverulega geggjaður?“
Þessi spuming er í huga sumra
flókin og um hana hefur mikið verið
ritað.
Leikgerðarhöfundar Leikfélags
Reykjavíkur stytta og einfalda upp-
hafsþáttinn mjög og það svo að mér
þykir teflt á tvær hættur með að
missa af aðalatriðum. Með því- að
sleppa þættinum þegar Hamlet læt-
ur viðstadda sveija að þegja yfir
atburðinum með vofuna, hætta þeir
á að áhorfendur missi þegar í upp-
hafi af grunnþema leiksins, ekki
bara ltfshættu Hamlets heldur einnig
svarinu við spurningunni hvers
vegna Hamlet er „geggjaður."
Það er ekki tilviljun að Shakespe-
are leggur svo mikla áherslu á eið-
inn. Hann gerir enga hluti af tilvilj-
un.
En snilld Shakespeares að koma
áhorfandanum inn í allan gang mála
í upphafí fer að hluta forgörðum
vegna þess að lykilatriðum er sleppt.
Frægar setningar í upphafi leik-
ritsins, setningar sem í aldir hafa
orðið tilvitnanir, sem í örfáum orðum
skýra undiröldu leikritsins, eru felld-
ar niður.
Dæmi:
Marcellus: „Something is rotten
in the state of Denmark."
Hamlet: „There are more things
in heaven and earth, Horatio, than
are_ dreamt of in year philosophy."
Ég gagnrýni það ekki að Hamlet
er styttur í þessari leikgerð. En
menn verða að gæta sín að missa
ekki af því sem verið hefur grunn-
þema leiksins og umhugsunarefni í
aldaraðir.
Leiksýningin
Leiksýningin er mjög mikilvægur
þáttur í Hamlet. Hún á að hluta að
skýra hvers vegna Hamlet hikar,
hvers vegna hann hefnir ekki föður
síns strax. Vofan gæti verið á vegum
myrkrahöfðingjans og beinlínis verið
að villa Hamlet sjónir. Því segir
hann: „Leikurinn skal úr fylgsnum
sálar seiða samvisku konungs og í
snöru veiða."
Reyndar kemur þetta áform Ham-
lets vel fram í leikgerðinni. En Sha-
kespeare leggur á þetta svo mikla
áherslu að ljóst er að honum er þetta
aðalatriði. Þess vegna lætur Sha-
kespeare Hamlet styðja sig við Hór-
as að fylgjast með viðbrögðum kon-
ungs.
„Hyggðu fast að honum.“
„Og þegar lýkur, leggjum við það
saman sem okkur þótti um áhrifín.“
Þessu er sleppt í leikgerð LR. Það
þykir mér galli. Hér er um svo mikil-
svert atriði að ræða að ekki má
draga úr áhrifamætti þess.
Ófelía
í leikgerð LR er þáttur Ófelíu
aukinn í leikritinu. Það orkar að
mínu viti mjög tvímælis ef menn eru
að sýna Hamlet og velja að stytta
leikritið svo mjög sem raun ber vitni.
Hamlet þykir vænt um Ófelíu.
Allar aðstæður eru hins vegar þann-
ig að hann getur ekki látið það koma
fram. Hann sér ekki fyrir endalokin
eftir uppljóstranir vofunnar.
Náið samband hans og Ófelíu
gæti sett Ófelíu í lífshættu. Ef Klád-
íus kæmist að leyndarmáli Hamlets
og teldi óhjákvæmilegt að ráða hann
af dögum gæti hann dregið þá álykt-
un að Ófelía þekkti einnig stöðu
mála. Hann vill því ekki flækja
Ófelíu inn í þessa óhugnanlegu at-
burðarás, en sér ekki fyrir að
ákvarðanir hans leiða til enn óhugn-
anlegri atburðarásar fyrir Ófelíu.
Eitt grunnatriðið í leikritinu er
því ást Hamlets á Ófelíu, ást sem
hann getur ekki látið koma fram.
í flestum þeim leikgerðum sem
ég hefi séð af Hamlet kemur þetta
skýrt fram í „klaustursenunni".
Upphaf þáttarins er að aflokinni
hinni frægu ræðu, „To be or not to
be;
í upphafí kemur fram af orðum
og látbragði Hamlets hve vænt hon-
um þykir um ófelíu. Það er ekki
fyrr en hann verður var við að ein-
hveijir eru bak við tjöldin og liggja
á hleri að viðmót hans breytist. Það
er verið að leiða hann í gildru.
Fyrir áhorfandann er þetta mikil-
vægt. Shakespeare skýrir með þessu
á áhrifamikinn hátt innri baráttu
Harnlets.
I leikgerð LR missa menn af þessu
fræga atriði. Hamlet hefur samtalið
við Ófelíu með mikilli beiskju og
áhorfendur skynja ekki að hann
verði var við hlerenduma bak við
tjöldin.
Þessi þáttur sem á að lýsa innri
baráttu Hamlets og ást hans á Ófel-
íu mistekst því algjörlega. Áhrifa-
máttur þessa leikatriðis minnkar til
muna, flókin skapgerð og innri bar-
átta Hamlets er einfölduð í hálfgerða
flatneskju. Mér finnst þannig ekki'
takast að túlka og sýna tilfinningar
Hamlets til Ófelíu en hér er um að
ræða eitt lykilatriði leikritsins.
En þrátt fyrir að þáttur Ófelíu sé
aukinn í leikgerðinni er fellt niður
eitt frægasta atriðið í Hamlet þegar
drottningin segir frá drukknun
Ófelíu. Þama er gimsteini sleppt.
Ræða drottningarinnar er listaverk
og hefur orðið hvati að mörgum
listaverkum í rnyndlist og ljóðlist. í
stað þess er Ófelía látin drukkna á
sviðinu.
Ein skærasta perla Shakespeares
er felld út úr leikritinu en í staðinn
kemur atriði frá bijósti leikgerðar-
manna LR. Þá koma mér í huga orð
einnar af frægustu persónum Sha-
kespeares, Shylock’s í Kaupmannin-
um frá Feneyjum. „I would not have
given it for a wildemess of mon-
keys.“
Mér finnst reyndar áherslan á
Ófelju einn af göllum leikgerðarinn-
ar. Ástar- og harmsagan um Hamlet
og Ófelíu er auðvitað ágæt og áhorf-
endur njóta hennar. En þessi ástar-
saga er ekki það sem hefur gert
Hamlet ódauðlegan. Slíka ástarsögu
er búið að segja óendanlega mörgum
sinnum í ræðu og riti í margar aldir
og oft miklu betur. Það er rangt
gildismat að gera hana að aðalatriði
leikritsins umfram Hamlet sjálfan.
Ófelía berst ekki gegn örlögum
sínum. Hún skynjar ekki hvað er að
gerast eða hvert stefnir. Þess vegna
er þáttur hennar í hinu fræga leik-
riti ekki jafn áhrifaríkur. Hún megn-
ar ekki að standa með Hamlet, beij-
ast með honum. Hún er leiksoppur
örlaganna.
Þessi ástarharmsaga er ekki það
sem gert hefur leikritið Hamlet
ódauðlegt.
Menn hafa hins vegar í aldaraðir
velt fyrir sér hvað Hamlet var að
hugsa, hvers vegna hikaði hann, var
hann í raun geggjaður o.s.frv.
Ef menn missa af Hamlet sjálfum
við að auka vægi Ófelíu, þá skynja
menn ekki að eftirlíking af Mónu
Lísu er ekki Móna Lísa ef brosið
vantar.
Kirkjugarðurinn
í þættinum við gröfína sakna ég
umræðna grafaranna. í samræðum
þeirra kemur fram alþýðuspeki þess
tíma eins og reyndar víða hjá Shake-
speare sbr. dyravörðinn í Macbeth,
morðingjana í Ríkharði III o.s.frv.
En alvarlegast þykir mér með
hverjum hætti þeim Hamlet og La-
ertes lýstur saman.
Eins og til þess að leggja enn einu
sinni áherslur á flóknar aðstæður
Hamlets lætur Shakespeare Hamlet
segja þegar hann sér Laertes: „Þetta
er Laertes, besti drengur." Hamlet
metur Laertes mikils þótt aðstæður
hagi málum á þennan veg. Þessi
yfirlýsing Hamlets er mjög mikilvæg
vegna þess sem á eftir fer.
Þessari mikilvægu setningu er
sleppt í leikgerð LR og Hamiet er
hreinlega látinn ráðast á Laertes í
gröfinni allt í einu og umsvifalaust.
Þetta er fráleitt. Hamlet á ekkert
sökótt við Laertes en virðir hann
mikils eins og fyrmefnd setning sýn-
ir. Laertes ber hins vegar þungan
hug eðlilega til Hamlets. Hamlet
hefur drepið föður hans, Pólóníus,
og á sök í vitfírringu Ófelíu og
óbeint á dauða hennar.
Örvita af sorg ræðst hann að
Hamlet í gröfínni.
í stað þess að láta koma fram hve
mikils Hamlet virðir Laertes og gera
áhorfendum síðan ljósa erfíðleika
Hamlets með því að láta Laertes
ráðast á hann, er Hamlet umsvifa-
laust látinn ráðast á Laertes.
Þama missa menn af mikilvægu
aðalatriði ef reyna á að skilja Ham-
let.
Geggjunin — hikið
Ég hef kosið að skilja það svo að
Hamlet látist vera geggjaður vegna
þeirrar lífshættu sem hann er í.
Konungurinn lítur á Hamlet sem
geggjaðan og er því ekki eins á verði
gagnvart honum þó hann reyndar
segi: „Madness in great ones must
not unwatched go.“
Sumir telja hins vegar að þung-
lyndi Hamlets áður en vofan kemur
fram sé vottur um geðveiki. Ég vil
ekki skilja það svo.
Hamlet hefur misst föður sinn og
syrgir hann mjög. Hann hefur misst