Morgunblaðið - 23.12.1988, Qupperneq 10

io
%báSÖMaíÉy*rFfeÍTÓÉlAGlM’ '2Í: 'ítösffiÍM fl&8
Fangabúðasaga
Bókmenntlr
ErlendurJónsson
Garðar Sverrisson: BÝR ÍS-
LENDINGUR HÉR? Minningar
Leifs Muller. 257 bls. Iðunn.
1988.
Fangabúðasaga getur aldrei orð-
ið nein skemmtilesning fremur en
fangabúðavist. Minningar Leifs
Mullers eru því bæði beiskar og
drungalegar. Enginn les þess háttar
til að skyggna björtu hliðamar á
tilverunni, þvert á móti. Hins vegar
er frásögn Leifs í fyllsta máta fróð-
leg með hliðsjón af mannlegu eðli
— það er að segja ef maður vill
komast að raun um hvemig það
getur orðið afbrigðilegast og ónátt-
úrlegast. Ennfremur leiðir þessi
fangabúðasaga í ljós hvemig valdið
spillir, hvemig styrjöld kastar á glæ
dómgreindinni, hvemig einstakling-
urinn umbreytist þegar hann telur
að mannlegar umgengnisvenjur
gildi ekki lengur en lögmál frum-
skógarins eigi að gilda.
Á tveim til þrem næstu áranum
eftir stríð kom út mikill fjöldi bóka
af þessu tagi: frásagnir af skemmri
eða lengri vist í fangabúðum nas-
ista. Allar vom þær á sömu lund;
lýstu nánast hver og ein hinu sama.
Hygg ég að þessi sé saman tekin
og út gefín nú vegna þess að kom-
in er til sögunnar kynslóð sem eðli-
lega geymir ekki í minni hvað hér
var gefið út fyrir fjöratiu árum.
Ástæða þess hve Þjóðveijar sópuðu
mörgum í fangabúðir, t.d. í Noregi
þar sem Leifur dvaldist, var meðal
annars sú að þeir fundu frá upp-
hafi að allur almenningur var þeim
fullkomlega niótsnúinn og hlaut því
óhjákvæmilega að óska andstæð-
ingunum sigurs og styðja þá í bar-
áttunni ef þess væri nokkur kostur.
Vekti einhver minnstu tortryggni
með ferðum sínum eða háttalagi
var sá hinn sami óðara kominn á
bak við lás og slá. Leifur Muller
gaf naumast tilefni til að hann yrði
handtekinn. Hann hafði ekkert af
sér brotið að skilið verður af frá-
sögn hans, hafði einungis í hyggju
að komast úr landi sem þýska her-
stjómin leyfði undir vissum kring-
umstæðum.
En hið versta gerðist nú samt.
Og þar með voru örlög Leifs ráðin
fram undir það er bundinn var endi
á ófriðinn. Fátítt var að sá, sem inn
var kominn, siyppi aftur út fyrr en
yfír lauk.
Ég hafði eiginlega vænst þess
að eitthvað nýtt kæmi fram í þess-
ari bók, eitthvað meira en það sem
lesa mátti í sambærilegum frásögn-
um sem skrifaðar vom strax að
stríði loknu. Svo er ekki. Þegar öllu
er á botninn hvcift var slíks naum-
ast að vænta. Þá þegar lá allt ljóst
Leifur Muller
fyrir, orsakir jafnt sem afleiðingar.
Frásaga Leifs Mullers upplýsir því
ekkert nýtt en er auðvitað jafn-
óhugnanleg og frásagnir allra ann-
arra sem urðu fyrir sams konar
reynslu. Ef hún verður til þess að
lesandinn átti sig betur á veilunum
í mannlegu eðli og samfélagi og
þar með hvemig megi varast önnur
eins söguleg slys er þetta eigi að
síður gagnleg bók, þörf lesning.
Um verk skrásetjarans er ekkert
nema gott að segja. Frásögnin er
skipuleg, stíllinn tilgerðarlaus og
lipur. Hitt er ofmælt sem í kápuaug-
lýsingu stendur að bókin eigi »eng-
an sinn líka meðal íslenskra ævi-
sagna«. Ifyrr mætti nú vera.
Reykjavíkurleiðsögn lokið
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Páll Lindal: REYKJAVÍK. Sögu-
staður við Sund. Ritstjóm: Einar
S. Amalds. Ritstjóm myndefnis:
Örlygur Hálfdanarson. Prent-
lögn: Kristinn Siguijónsson. 3.
bindi. R-Ö. Bókaútgáfan Öra og
Örlygur 1988.
Með þessu 3. bindi Reykjavíkur
lýkur Páll Líndal verki sínu sem
eins langt og það nær er ómetanleg
heimild um höfuðborgina og um-
hverfi hennar.
Reykjavlk. Sögustaður við Sund
er uppsláttarrit með götum og
kennileitum í stafrófsröð. Það em
einkum sögufrægir staðir og hús
sem fá vemlega umflöllun, en varla
er sá blettur finnanlegur í borginni
þar sem ekkert hefur gerst. Per-
Páll Líndal
sónusaga er ríkur þáttur bókarinn-
ar, við fáum að kjmnast því hvar
annálað fólk bjó og margir fleiri.
Tilvitnanir em í rit af ýmsu tagi,
bækur um Reykjavík fyrr og nú og
í bókmenntir tengdar sögu borgar-
innar. Skáld em leidd til vitnis um
lífið í borginni, einkum þó gengin.
Hvers konar krydd er borið fram
handa lesendum.
Páll Líndal er maður fróður um
Reykjavík, en þekking hans á sér
takmörk. Hans er líka að velja og
hafna þegar hann fíkrar sig eftir
strætum borgarinnar og skyggnist
inn i hreysi og hallir. Þótt ekki sé
margt sem beinlínis kemur á óvart
hjá skrásetjaranum er þess að gæta
að fyrir yngra fólk og komandi
kynslóðir er hér unnið þarft verk.
Frágangur bókarinnar og
myndaval er til mikillar fyrirmynd-
ar.
Dæmisögnr
Bókmenntlr
ErlendurJónsson
Dr. Gunnar Kristjánsson:
GRÆNA HJÓLIÐ. Smásögur
fyrir böm og fullorðna. 114 bls.
Tákn. 1988.
Við tengjum dæmisögur gjaman
við kristin fræði. Þess eðlis em sög-
umar í Græna hjólinu. Þetta em
stuttar sögur, sumar örstuttar, og
hafa flestar, ef ekki allar, einhvers
konar dæmisagnagildi. Líka er í
þeim kristilegur undirtónn. Ein á
að sýna fram á til hvers það leiðir
að hlaupa einatt eftir skoðunum
annarra. Önnur, Um vin sem ég
veit ekki hvað heitir, minnir okkur
á að ávallt er einhver reiðubúinn
að hjálpa þó Qöldinn sé oft sinnu-
laus. Þriðja leiðir svo í ljós hversu
smávægilegir árekstrar geta leitt
til heiftarlegra átaka og að lokum
til tortímingar. Ætli það geti ekki
heitið friðarboðskapur?
»Sögumar gefa það ekki í skyn
að öll vandamál séu auðleysanleg,«
segir dr. Gunnar í inngangi. »Þvert
á móti. Þær veita engar auðveldar
sýndarlausnir.«
Þar sem bókin er aðeins röskar
hundrað síður en sögumar tuttugu
og sjö talsins lætur að líkum að
hver og ein muni vera fljótlesin.
Heppilegt er það þegar efni er ætl-
að bömum og unglingum. Þolin-
mæðin er ekki þeirra sterkasta hlið.
En mjög stutt saga er líka ritform
sem hæfír prýðisvel tilteknu efni
og frásagnaraðferð. Það hefur
hingað til einkennt íslensku smá-
söguna að hún hefur verið nokkuð
langdregin. Tíu, tuttugu og allt upp
í sextíu, áttatíu síður hefur verið
algeng lengd. Saga af lengdinni ein
til þijár síður fyrirfínnst varla í
samanlögðum íslenskum bók-
menntum, nema í einhveijum
bamabókum ef til vill. Sumir er-
lendir höfundar hafa á hinn bóginn
notað þetta örstutta söguform með
listilegum árangri. í raun er ör-
stutta sagan annars eðlis en hin
venjulega smásaga; tvær síður —
eða tuttugu síður, það er algerlega
sitt hvað. Mun ekki þetta mjög svo
knappa form einhvem veginn kre§-
ast þess að maður forðist látalæti
en komi strax að efninu; ekkert tóm
gefist til að dunda við innantómt
nostur? Mér kemur þetta svona í
hug við lestur sagnanna í Græna
Dr. Gunnar Kristjánsson
hjóljnu. Umsjónarmaður útgáfunn-
ar segir að margar sögumar séu
»ritaðar af mikilli snilld enda höf-
undar þeirra ekki af verri endan-
um«. Hvað sem snilldinni líður og
verri endanum hygg ég hitt megi
til sanns vegar færa að sögur þess-
ar séu gagnorðar vel og flestar
auðskildar. Og það er alltaf kostur
ef lesefni er meðal annars ætlað
ungu kynslóðinni. Sumar sögumar
hafa líka beina skírskotun, vísa til
mynsturs sem algengt er í daglega
Hugmyndasaga
Bókmenntir
ErlendurJónsson
Ólafur Ásgeirsson: IÐN-
BYLTING HUGARFARSINS.
168 bls. Bókaútg. Menningar-
sjóðs. Reykjavík, 1988.
Bók þessi ijallar einkum um
lífsháttabreytingar þjóðarinnar og
framtíðarhugmyndir þar að lútandi
á fyrstu §órum áratugum aldar-
innar. Er mest byggt á orðum
stjómmálamanna og annarra pólit-
ískra áhrifamanna á umræddu
tímabili. Alkunn er sú þróun að
upp úr aldamótum tók fólk að flytj-
ast úr sveitum til sjávar í stríðum
straumum; bændafólki fækkaði en
sjómönnum, verkamönnum og
borgumm fjölgaði, þorp og bæir
stækkuðu og Reykjavík óx með
undraverðum hraða. Þessar breyt-
ingar gerðust nær ósjálfrátt og að
ýmsum þótti fyrirhyggju- og
stefnulaust. Því var ekki að furða
þótt landsfeður hefðu mismunandi
skoðanir á þessum málum. Sumir
undu þessu bærilega. Aðrir töldu
þróun þessa óheillavænlega; þjóðin
ætti sem fyrr að búa í sveitum,
og búa þar að sínu, það væri bæði
ömggast og farsælast; og reyndar
einnig heilbrigðast. Bæimir gerðu
ekki annað en að ala upp iðjuleys-
is- og óreglulýð sem enga framtíð
ætti fyrir sér aðra en draga fram
lífíð í vesöld og volæði. Sveitimar
gætu á hinn bóginn tekið við aukn-
um fólksfjölda takmarkalítið um
langa framtíð. Þar mætti vel koma
fyrir allt að fimmtíu þúsund
bændabýlum þar sem sex manns
gætu að meðaltali átt heima á
býli hveiju. Þá, sem svona litu á
málin, kallar höfundur varðveislu-
menn. Hann leggur áherslu á að
skoðanir manna á þessum málefn-
um hafi ekki farið eftir flokkslinum
heldur skipst þverpólitískt. Þannig
hafí allir framsóknarmenn og hluti
alþýðuflokks- og sjálfstæðismanna
aðhyllst dreifbýlisstefnuna en
margir í síðamefiidu flokkunum á
hinn bóginn bundið vonir við stór-
iðju og vaxandi þéttbýli.
Ólafur telur að fræðimenn hafi
hingað til einblírit um of á baráttu
þá sem flokkamir hafi háð hver
við annan en minna gefið gaum
ágreiningi af þessu tagi. Vafalaust
er það rétt athugað hjá honum að
»allir íslenskir stjómmálaflokkar
hafa stutt blandað hagkerfi í reynd
um langa hríð.« Telur höfundur
* að togstreitan milli dreifbýlis og
þéttbýlis hafi jafnvel rist dýpra en
lífinu og hver maður, jafnvel hvert
bam, þekkir af eigin raun. í síðustu
sögunni, þar sem fj'ölskyldur tvær
beijast með fallbyssum og kjam-
orkusprengjum, tel ég þó að skotið
sé yfir markið. í því dæminu mun
ekki heldur vaka fyrir höfundi að
lýsa venjulegum fjölskyldum heldur
eiga þær að tákna stórveldin með
allan sinn vigbúnað. Slíkt og þvílíkt
er ekki skáldskapur heldur gáta
fyrir einfeldninga.
Umsjónarmaður útgáfunnar
staðhæfir í inngangi að þetta séu
ekki „vandamálasögur" og skrifar
svo, það er að segja innan gæsa-
lappa. Líkast til þykir honum henta
að hafa þann fyrirvarann þar eð
hugtakið hefur yfír sér pólitískan
blæ. Að því slepptu eru þetta að
sjálfsögðu vandamálasögur — í
hinni almennu merkingu orðsins;
segja frá fólki sem er í vanda statt;
bömum jafnt sem fullorðnum.
Gerð er í sérstöku yfírliti grein
fyrir efni hverrar sögu fyrir sig og
er það að mínum dómi hagræði ef
sögumar eru ætlaðar unglingum;
ekki síst ef fullorðnum er ætlað að
lesa þær fyrir ungkynsióðina eins
og dr. Gunnar leggur til í inn-
gangi. En Græna hjólið getur kom-
ið fleirum að gagni. Ungir höfund-
ar, sem em að glíma við smásagna-
formið, hefðu einnig gott af að
glugga í þessa bók og hyggja að
hveiju hægt er að koma fyrir á
tveim til þrem síðum.
baráttan hægri/vinstri. Hann telur
að í »stjóm hinna vinnandi stétta«
á fjórða áratugnum hafi öfl þessi
tekist á bak við tjöldin: »Vinstri-
menn í Alþýðuflokknum höfðu
greinilega hugmyndafræðilega
forystu i stjóminni framan af en
vora komnir í vöm gagnvart Fram-
sóknarflokknum eftir kosningam-
ar 1937.« Telur höfundur að það
hafí síðan valdið því með öðra að
Alþýðuflokkurinn klofnaði
skömmu síðar.
Ekki verður annað sagt en þessi
ritgerð Ólafs Ásgeirssonar sé allrar
athygli verð. Þar sem hann er að
taka fyrir nýtt efni verður að virða
honum til betri vegar þótt hann
leggi nokkuð þunga áherslu á mik-
ilvægi verkefnis síns og leitist
þannig við að fá fram eins hreinar
línur og unnt er. Aðvitað verður
að taka þessu öllu með skynsam-
legum fyrirvara. Skýr mörk og
afdráttarlaus verða seint dregin í
hugmyndasögu. Sumir vora hik-
andi í afstöðu sinni og gat mál-
flutningur þeirra þá orðið ærið
mótsagnakenndur; þeir gátu þá
sagt eitt í dag og annað á morg-
un; eða slegið úr og í. Þama blönd-
uðust hagsmuna- og tilfínninga-
mál; alþjóðlegar hagfræðistefnur
og rammíslensk þjóðhollusta.
Sveitalífíð hafði að baki þúsund
ára hefð, kaupstaðalífið nánast
enga. Margur leit svo á að lausa-
maður, sem lyti ekki húsaga á
heimili, væri þar með óreglu og
svalli ofurseldur. Ef tekið er mið
af lífsháttum sveitafólks og kaup-
staðarbúa um aldamótin var sú
skoðun ekki alveg út í hött frá
bæjardyram hinna fyrmefndu séð.
Hin hliðin á málinu var svo auðvit-
að sú að það var einmitt húsaginn
og hið stranga húsbóndavald til
sveita sem unga fólkið var einatt
að flýja; sollurinn hafði sem sé
aðdráttarafl!
Höfundur gerir að sönnu grein
fyrir því hversu dreifbýlissinnar og
þéttbýlissinnar skiptust innbyrðis.
Meðal hinna fyrmefndu vildu sum-
ir efla stórbúskap en aðrir leggja
áherslu á smábúskap. Að sínu leyti
stefndu svo sumir þéttbýlissinnar
að stóriðju þar sem aðrir bundu
vonir við smáiðnað. Síðan sveiflað-
ist það eftir ástandi mála innan-
lands og utan hver skoðunin varð
ofan á hveiju sinni. Ólafur getur
þess að á fjórða áratugnum hafí
komið fram innan Framsóknar-
flokksins »ný kynslóð manna sem
vildu aðlaga landbúnaðinn kröfum
iðjusamfélagsins og koma á sam-
vinnubúskap í sveitunum.« Þetta
er rétt svo langt sem það nær
varðandi fyrirmyndina. Hins vegar
er engum vafa undirorpið að þama
var einnig horft til samyrkjubú-
skaparins í Sovétríkjunum sem þá
var svo mikið gumað af. Fáir höfðu
hugmynd um hvaða hörmungum
hann hafði þá þegar valdið þar í
landi en litu svo á að þetta afrek
Sovétþjóðanna kæmi heim við
samvinnuhugsjón íslenskra bænda.
Ekki verður að sinni fjölyrt
meira um þessa bók Ólafs Ásgeirs-
sonar enda þótt um efni hennar
mætti ræða nokkum veginn enda-
laust þar sem hér er mest um
hugmyndasögu að ræða, minna um
svokallaðar sagnfræðilegar stað-
reyndir. Það er tíska hjá sagnfræð-
ingum að taka fyrir viðfangsefni
sem teygja sig til líðandi stundar,
og svo er um þetta. Margt hvað,
sem Ólafur tekur fyrir í ritgerð-
inni, telst enn til stórpólitískra
deilumála og alls ekki séð fyrir
endann á hvert sjónarmiðið muni
að lokum verða ráðandi.
EGGERT
jeUsktn
Efstá Skdavörúustígnum