Morgunblaðið - 27.03.1991, Síða 15

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 27 MARZ 1991
15
Þar eru einnig athyglisverðar
myndaraðirnar eftir Brynjar Gauta
Sveinsson og Ragnar Axelsson —
„Heimsókn í klaustur karmelsystra
í Hafnarfirði og Veiðimenn á norð-
urslóð“. Þá er komið að þeim þætti
sýningarinnar, sem hreif mig upp
úr skónum og nefnist „Landslag
og náttúrulífsmyndir" og þar eiga
margir ■ frábærar myndir, enda
landið eitt magnaðasta myndefni
undir sólinni. Nefni ég hér aðeins
Mosasónötu eftir Magnús Reyni
Jónsson, „Án titils“ (133, 136 og
141) eftir Friðþjóf Helgason „Og
lífið heldur áfram“ og „Reykja-
dalsá“ eftir Odd Sigurðsson, „Orka“
eftir Rafn Hafnfjörð, „Tíminn
stendur kyrr“ eftir Marisu Arason,
„Himinn og jörð“ eftir Braga Þ.
Jósefsson og „Árstíðirnar" eftir
Mats Wibe Lund.
Þessa upptalningu þarf ekki að
taka alvarlegar en tilefni er til, því
að það þarf margar yfirferðir og
yfirlegur til að heildarmyndin skýr-
ist, og svo þegar frá líður verða
ákveðnar myndir manni minnis-
stæðari en aðrar og þá kannski
ekki endilega þær, sem hér eru
upptaldar.
Af ýmsu varð ég þó fyrir nokkr-
um vonbrigðum og þá einkum
nektarmyndunum, því að mannslík-
aminn er nú einu sinni svo stórbrot-
ið myndefni í heild sinni og leysir
eins og ég hef áður sagt í öðru
samhengi fyrrum óleysanlega
reikniþraut, hvað snertir þrískipt-
ingu hornsins, tvöföldun teningsins
og ferskeytingu hringsins, hin svo-
nefndu klassísku vandamál Forn-
Grikkja. í mannslíkamanum eru
þannig samankomin öll helstu
frumform náttúrunnar, sem „geo-
metrían" gengur út frá í einu.
— Ljósmyndin í sjálfu sér er list-
grein og það hafa innvígðir vitað
frá fyrstu tíð og myndlistarmenn
öðrum fremur, enda hafa þeir hag-
nýtt sér hana í margri mynd í
tímans rás og það hefur frekar
aukist en hitt. Hins vegar hefur hið
almenna markaðslögmál ekki viður-
kennt þá staðreynd fyrr en á síðári
árum, og á nokkrum árum hafa ljós-
myndir hinna bestu ljósmyndara
sögunnar margfaldast í verði ekki
síður en málverkin.
Auðvitað dæmir enginn upplýst-
ur maður sjónmenntir eftir verðgikli
þeirra, en markaðslögmálið hefur
þó .engu að síður verið afdrifaríkur
þáttur í þróuninni og aldrei meira
en á síðustu tímum.
Margar myndanna á íslenzku
ljósmyndasýningunni 1991 eru
þannig bein og rökræn átök við list-
ræna þætti framkvæmdarinnar og
geta því ekki talist neitt annað en
sjónmenntir af hárri gráðu. Og list-
in verður til við rannsókn, upplifun
og uppgötvun en ekki neina tegund
tilbúnings.
Eða eins og franski rökfræðing-
urinn André Breton orðaði þáð rétti-
lega: „Það þarf að takmarka listina
við einföldustu form hennar, sem
er kærleikur, það þýðir að allt sem
er óekta er fjarlægt uns ekkert er
eftir nema sjálfur lífskrafturinn."
Sýningarskráin er einföld, hand-
hæg og skilmerkileg og sem slík
mikilsvert hjálpargagn og að auki
verðmæt heimild fyrir framtíðina.
Já! En i ösku minni
lifír andlit hennar enn um sinn.
Ekki er ljóst hvaða forsendur
liggja að baki þessu ljóðasafni. í
annars ágætum og upplýsandi
formála irriprar höfundur hvergi á
því hvað ræður ljóðavalinu. Hitt
vekur líka spurningar hví hann
kýs að birta hér þýðingar á ljóðum
Ekelöfs sem nú þegar hafa verið
þýdd af öðru skáídi, Jóhanni
Hjálmarssyni.
Örstutt ritaskrá Ekelöfs og upp-
lýsingar um aldur ljóðanna hefðu
mátt fylgja.
Smekklegur frágangur bókar-
innar, ekki síst myndskreyting
Tryggva Olafssonar, eykur
ánægju lesandans.
Þýðingin er lipur en þó án veru-
legra átaka. MestU skiptir að mað-
ur les þessa bók sér til ánægju.
UlUHJ'Wíl HÍWlil 'UiXXIt tlUli -
Þættir í bygg-
ingarsögu okkar
___________Bækur________________
Bjarni Óiafsson
Safn til Iðnsögu íslendinga, 5.
bindi:
Steypa lögð og steinsmíð rís.
Eftir Lýð Björnsson sagnfræð-
ing.
Ritstjóri Jón Böðvarsson.
Hið íslenska bókmenntafélag
1990.
Nýlega barst mér í hendur falleg
og vönduð bók, sem er fimmta bók-
in úr flokknum „Safn til Iðnsögu
íslendinga“ sem unnið er undir rit-
stjórn Jóns Böðvarssonar. Bók þessi
ber heitið Steypa lögð og steinsmíð
rís, skráð hefur Lýður Björnsson
sagnfræðingur.
Mér þótti bók þessi bæði
skemmtileg og spennandi til lestrar
og var ég vel ánægður með fyrri
hiuta bókarinnar. Þegar lengra kom
í lestrinum, þótti mér efninu ekki
gerð nógu góð skil og var farið allt-
of hratt yfir sögu.
Grunur minn er sá að hér hafi
verið skorið niður og sparað. Vænt-
anlega er ætlast til að Safn til Iðn-
sögu íslendinga megi verða lind til
fróðleiks komandi kynslóðum.
í þessu fimmta bindi safnsins er
fjallað um of viðamikið efni til þess
að því verði komið fyrir í einni bók
af þessari stærð. Vera má að sama
megi segja um hin fjögur bindin,
sem áður eru út komin. Ég hefi því
miður ekki átt þess kost að lesa
nema fyrsta bindið, „Eldur í afli“
skráð af Sumarliða ísleifssyni.
í bókinni um steinhúsin er fjallað
um þátt steinsmiða og múrara í
íslenskri húsagerð. Sýnist mér að
sá hluti er segir frá hlöðnum húsum
og steinsmiðum, hefði a.m.k. þurft
að fylla eina bók af þessari stærð,
svo margt sýnist mér vanta.
Hinn hlutinn, um steyptu húsin
hefði einnig, að mínú mati átt að
ná aðeins fram á miðjá þessá öld.
Breytingar sem verða í steypu-
gerð eftir miðja öldina þurfa síðar
að fá rækilega umfjöllun, þar sem
sagt verður frá lagfæringum og
klæðningum á húsum.
Ég geri mér grein fyrir því að
svo fróðir menn, eins og ritstjóri
safnsins og höfundur bókarinnar,
hafa orðið að velja úr og hafna
ýmsum fróðleik. En til þess að bók-
in nýtist sem heimildarrit fyrir síð-
ari tlma, þarf hún að minni hyggju
að segja frá fleiri steinsmiðum.
Segja ýtarlega frá því hvernig grjó-
tið var unnið og hvernig verkfærun-
um var beitt o.s.frv.
Þá finnst mér sárlega vanta að
meira sé sagt frá hlöðnum steinhús-
um í bókinni. Æskilegt hefði verið
að birta skrá yfir þau, hvar þau
stóðu og ef vitað er hvar efni til
einstakra húsa var tekið og unnið.
Víða í Reykjavík og nágrenni
Reykjavíkur voru svonefndir stein-
bæir. Þeir hafa því miður týnt
tölunni á síðastliðnum árum. Bæir
þessir eru nefndir í bókinni, en
hefðu þurft að njóta meiri frásagn-
ar og lýsingar auk þess að nokkrar
myndir af steinbæjum hefðu verið
til bóta.
Steinbæirnir voru á ákveðnum
svæðum í byggðinni, oftst nærri
sjó, svo sem í vestúrbænum upp
af norðurströndinni við Frátnnes-
veg, Ránargötu, Vesturgötu. Einnig
voru steinbæir við Klapparstíg,
Hverfisgötu, Lindargötu og víðar á
því svæði og svo á Grímsstaða-
holti. Bærinn Skildinganes var á
sínum tíma tvíbýli, annað býlið torf-
bær en hitt steinbær sem enn stend-
ur.
Eitt þeirra barna er ólst upp í
torfbænum var Sigurður, sem síðar
varð skipstjóri og útgerðarmaður.
Hann byggði sér steinhús nokkru
utar við Skerjafjörðinn. Hús Sigurð-
ar stendur enn, ejttsér sjávarraegin
við Ægisíðuna, nærri því á móti
Lynghaga. Sigurður nefndi hús sitt
Garða. Hann var merkur maður.
Ævisaga hans er til og heitir bókin
„Sigurður í Görðum“. Einnig voru
til steinbæir í Þingholtunum, við
Bergstaðastræti og Grundarstíg.
í bókinni Steypa lögð og stein-
smíð rís, eru talin upp nokkur hús
sem byggð voru úr hlöðnum steini,
bæði ótilhöggnum og tilhöggnum.
Mér finnst vera mikill fengur að
því, en tel að hér hefði mátt gera
betur og birta helst skrá yfir slík
hús í riti þessu. Hér er, eins og
höfundur segir, um opinberar bygg-
ingar að ræða, sem eru taldar upp,
nema kirkjur sem byggðar voru úr
steini eru ekki allar taldar. Það er
naumast seinna vænna að safna
slíkum heimildum. íbúðarhús eru
ekki nefnd nema fá og þá ekki stað-
sett. Þ.e.a.s. ekki talin þörf á að
nefna hvar þau stóðu.
í heimiidum frá Magnúsi Árna-
syni múrarameistara er góð lýsing
á vinnubrögðum steinsmiða og
verkfærum þeirra. Einnig eru
myndirnar tvær af steinsmíðaverk-
færum skýrar. Það er mikill fengur
að því fyrir síðari tíma fólk að geta
lesið greinargóða lýsingu á vinnu-
brögðum og aðferðum við beitingu
verkfæra.
Sigurður J. Helgason múrara-
meistari og steinsmiður hefði vafa-
laust getað sagt frá fleiru, ásamt
með Magnúsi. Einnig þykir mér lík-
legt að Knútur R. Magnússon leik-
ari hefði gefið haldgóðar upplýsing-
ar um störf steinsmiðanna við
Grettisgötu í Reykjavík.
Safn til Iðnsögu Islendinga hlýt-
ur að verða eitt helsta fræði- og
upplýsingarit um fjölbreytilega at-
vinnuhætti. Ekki má skera svo við
nögl sér við útgáfu ritsins að árang-
urinn verði ekki sem bestur.
Ávarp menntamálaráðherra
fremst í bókinni ber keim af hugs-
unarhætti margra íslendinga, er
hann nefriir torf og kannski eina
og eina spýtu.
En margir vita að víða um landið
voru hleðsluhagir menn. Menn sem
hlóðu trausta og fallega veggi úr
gijóti, enda þótt ekki væri til kalk
er líma mætti grjótið saman með.
Slíka veggi má enn finna víðs veg-
ar um sveitir landsins. Þeir veggir,
hlaðnir úr grjóti, sem lengst og
best hafa staðið, þótt ólímdir séu,
hafa fláa eftir því sem þurfti, hæfi-
legan til að sporna við þakspyrnu,
eða við jarðspyrnu utanfrá. Veggir
þessir hafa yfirbragð hinnar feg-
urstu nytjalistar, þar sem saman
fara vandvirkni, hugvit og styrkur.
Samt er þessu öllu umturnað og
jarðýtur látnar slétta úr slíkum
listaverkum feðra okkar.
Margt er enn ónefnt, sem gott
hefði verið að geta lesið um og
fræðst um í bók þessari. Víðar blasa
við augum verk steinsmiða. Lítum
t.d. á kirkjugarðinn við Suðurgötu
og Ljósvallagötu. Gijóthleðsluna
háu og fallegu neðan við Laufásveg
við leikvöll Miðbæjarskólans og við
Barónsstíg neðan við Austurbæjar-
skólann.
í tengslum við þessa grein, stein-
smíði, skulum við einnig gefa öðrum
verkum steinsmiða gaum, svo sem
tilhöggnum steinum í gangstéttar-
brúnum og vatnsrennum með gang-
stéttum. Listilega tilsniðið gijót og
vel hlaðið. Víðs vegar um landið
eru einnig fallega hlaðnir vegkantar
og ræsi og brýr. Tilheyrir ekki þetta
einnig steinsmiða iðn?
Eins og ég nefndi hér á undan
hafði ég ánægju af að lesa bókina
og þá einkum fyrri hlutann. Mér
þykir of hratt farið yfir sögu.
Margir skyggðu kaflarnir eru
skemmtilegir og fróðlegir. Það er
fróðlegt að sjá myndina af hleðslu-
leifunum á Skarði á Skarðsströnd.
Þeir steinar hafa verið vel telgdir.
Einnig er fengur að frásögunni af
gijótnámi Auðuns rauða Þorbergs-
sonar, sem var Hólabiskup 1313 til
1321.
Sumar myndir bókarinnar eru
góðar og skýrar, svo sem saman-
burðarmyndirnar af veggjum
fangahússins við Skólavörðustíg og
Alþingishússins. Vel hefði mátt
fýlgja útlitsmynd í heild af báðum
þeim húsum. Myndirnar af verkfær-
um múrara þykja mér ekki eins vel
heppnaðar.
Kalkvinnslu og notkun kalks er
lýst allítarlega og er það vel. Ekki
hefði verið til skaða að birta mynd-
ir frá kalknámunni í Esjunni eða
að geta þess að þar sér enn vel
fýrir veginum sem notaður var til
flutninga. Að slíkum minjum sýnist
mér þörf að hlúa. Svo er og um
marga aðra vegi gamla;
Hvað hverfur og hvað kemur
aftur?
Svo getur einn heimskur spurt
að tíu vitrir geti ekki svarað.
En í aðfararorði ritstjóra, ræðir
Nýr doktor
NÝLEGA varði Gunnar Steinn
Jónsson doktorsritgerð við
raunvísindadeild Hafnarhá-
skóla.
Ritgerðin fjallar um vistfræði
botnþörunga í Þingvallavatni,
þ.m.t. tegundasamsetningu, dýpt-
ardreifingu, öndun og frumfram-
leiðni botnþörunga. Meginmark-
mið rannsóknar Gunnars var að
ákvarða frumframleiðslu botn-
gróðurs, bera hana saman við
frumframleiðslu svifgróðursins og
áætla heildarmagn næringarefna
og orku sem eru til ráðstöfunar
fyrir vistkerfi vatnsins alls.
Hluti ransóknanna var unninn í
samvinnu við aðra vísindamenn
eins og R. Timo Kairesalo við
Háskólann í Helsinki, Dr. Karl
Gunnarsson við Hafrannsókna-
stofnun auk Péturs M. Jónssonar
prófessors við Hafnarháskóla, sem
hafði yfirumsjón með þessum
rannsóknum ásamt öðrum rann-
sóknum í Þingvallavatni.
Niðurstöður þeirra rannsókna
sem lagðar voru fram til doktors-
varnar hafa þegar birst eða munu
birtast á þessu ári í alls sjö grein-
um í viðurkenndum alþjóðlegum
vísindaritum.
Að rannsóknunum stóðu Vatna-
líffræðistofnun Hafnarháskóla og
Þingvallanefnd Alþingis. Rann-
sóknirnar voru m.a. styrktar af
Lýður Björnsson
hann um nokkrar gamlar og horfn-
ar iðngreinar.
Við vitum þó að með sumum
gömlum menningarþjóðum eru
þessar greinar enn stundaðar. Þar
ríkir meiri festa en með okkar þjóð.
En er ekki lífið sífelld hringrás?
Steinhögg, drifsmíði og margt
fleira sem fljóthuga íslendingum
finnst fráleitt að fást við nú, er þó
kennt sem listgreinaf bæði heima
á íslandi og víða erlendis. Hollt er
okkur að hlúa að þekkingu og
reynslu okkar — og að kasta ekki
verðmætum á hauga.
Að lokum vil ég þakka þetta
verk, enda þótt ég hefði kosið að
sögutími þess sem um er fjallað
hefði fyllt þijár slíkar bækur.
Dr. Gunnar Steinn Jónsson
danska vísindasjóðnum, Carlsberg-
sjóði og Vísindasjóði. Aðstaða var
veitt við Rannsóknastofnun Land-
búnaðarins á Keldnaholti.
Gunnar er fæddur í Reykjavík
18. apríl 1951, sonur Jóns Bene-
diktssonar og Jóhönnu Hannes-
dóttur. Hann lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Hamrahlíð árið
1971, BS-prófi í líffræði frá Há-
skóla íslands árið 1975 og Cand.
scient.-prófi frá Hafnarháskóla
árið 1980. Gunnar er starfsmaður
Hollustuverndar ríkisins og hefur
umsjón með verkefnum sem varða
vatnsmengun hjá stofnuninni.
NYKOMNIR
KVENSKÓR FRÁ FRANSÍ
HÆLASKÓR
Litir: Svartir, hvítir, blóir
Stær&ir: 37-401/2
Verb: 5.770,-
Ath. margar tegundir
Skórnir eru úr sérstaklega vönduSu leSri
5% stadgreiðsluafsláttur
Póstsendum samdægurs
•öth sKDsm
VELTUSUNDl 1
21212