Morgunblaðið - 17.05.1991, Qupperneq 13

MOfiCCJNlBLAÐK)JFÖSTUI>ÁGU® ■.I7JMAÉ -lagL'
Vondur búvörusamningur
eftir Gunnar
Einarsson
Búvörusamningurinn sem gerður
var seinni part vetrar er meingallað-
ur og er vonandi að hann verði tek-
inn til gagngerrar endurskoðunar
sem allra fyrst.
Það sem helst er til bóta er að
vandinn er viðurkenndur og það á
að verja verulegum fjármunum til
að jafnvægi náist milli framleiðslu
og sölu kindakjöts á innanlands-
markaði.
En því miður virðist eiga, í meg-
in atriðum, að halda í löngu úrelt
kerfi hafta og miðstýringar í land-
búnaði. Það er sorglegt, bæði fyrir
okkur bændur og ekki síður neyt-
endur, að peningum skuli varið til
að lappa upp á þetta vonlausa kerfi.
Það hefði verið nær að nota þá til
hjálpa okkur til að losna út úr því.
Brýtur mannréttindi
Það hafa allir jafnan rétt, sam-
kvæmt stjómarskránni, til þess að
framleiða og selja það sem þeir
hafa aðstöðu til. Búvörulög sem
heimila stjórnun á búvörufram-
leiðslu, taka þennan rétt.
í staðinn fyrir almennan rétt til
framleiðslu og sölu er bóndanum
úthlutað „rétti“ sem fyrst hét bú-
mark síðan fullvirðisréttur og núna
greiðslumark. Það er sama hvað
króinn er kallaður, það er í raun
um réttindaskerðingu að ræða.
Það á samkvæmt samningnum
að vera leyfilegt að framselja „rétt-
inn“ til framleiðslu. Rétturinn til
að framleiða er orðinn auðlind sem
á að geta gengið kaupum og sölum.
Að vísu á að vera leyfilegt að
selja kindakiöt umfram greiðslu-
mark til afurðastöðva á hálfvirði.
Það er varla hægt að túlka þetta
sem jafnan rétt til framleiðslu.
Þessi skerðing á mannréttindum
er réttlætt með því að hún sé nauð-
synlegt fyrir almannaheill. Það eru
rök sem víða hafa verið notuð gegn-
um tíðina þegar sjálfsögð mannrétt-
indi hafa verið fótum troðin.
Er óréttlátt
Þegar rétturinn til framleiðslu
var skertur bitnaði það mjög mis-
jafnlega á bændum. Sumir stóðu
uppi með nýjar byggingar sem þeir
máttu ekki nýta nema að litlu leyti.
Öðrum var úthlutuð sérstök viðbót
þó erfitt hafi verið að sjá hvers
vegna þeir ættu frekar rétt en aðr-
ir. Óll skömmtuharkerfí bjóða órétt-
lætinu heim. Það er röng siðfræði
að réttlæta óréttlætið með því að
það sé gott fyrir meirihlutann.
Skerðir aðlögunarhæfnina
Framleiðslustýringin hefur graf-
ið undan möguleikum sauðfjárrækt-
arinnar að standa sig í samkeppn-
inni við aðra kjötframleiðslu. Á
undanförnum árum hefur kindakjöt
verið að tapa markaðshlutdeild.
Aðrir kjötframleiðendur, hafa á
vissan hátt, búið í skjóli miðstýring-
ar í sauðfjárrækt. Til dæmis má
nefna að á meðan verð á kinda-
kjöti hefur verið fast, hafa svína-
bændur getað þegar illa hefur
gengið að selja, lækkað verðið og
þannig höfðað bæði til kaupmanna
og neytenda. Með þessu hafa þeir
unnið markað af okkur.
Nýi búvörusamningurinn er
þannig, að þó einhver sauðfjárbóndi
(eða afurðastöð) fyndi leið til að
auka sína sölu á kostnað annarra
kjöttegunda þá fengi hann ekki
umbun með auknum „rétti“. Grein-
in fengi aukið framlag sem yrði
dreift á allra framleiðendur.
Úrelt verðákvörðunarkerfi
Karl Marx hélt því fram að það
væri auðvelt að fínna rétt verð á
alla hluti og þjónustu vegna þess
að það væri aðeins vinnan sem
væri verðmæti. Svipaðar hugmynd-
ir hafa ráðið verðlagningu á kinda-
kjöti í áratugi. Verðákvarðanir eiga,
eftir þessum búvörusamningi, að
vera ákveðnar af nefnd svipað og
verið hefur. Sannleikurinn er sá,
að það er nánast ekki hægt að
reikna eitthvert rétt meðalverð á
vöru.
Þar að auki fínnst flestum réttlát-
ara að fá vöru á markaðsverði en
að verð sé ákvarðað af opinberri
nefnd.
Engin trygging
Þessi búvörusamningur tryggir
ekki afkomu bænda. Takist ekki
að kaupa nógu marga til að hætta
framleiðslu verður „réttur" bænda
minnkaður með flatri skerðingu á
alla, þrátt fyrir að því hafi verið
marglofað að aldrei aftur yrði beitt
flatri skerðingu. Skerðing er fyrir
mig sem bónda, engu betri en verð-
fall.
Litlar bætur
Ríkið stuðlaði að þessari offjár-
festingu sem er í sauðfjárrækt, og
hefur í raun viðurkennt að það beri
mikla ábyrgð á því hvernig komið
er, og ætti þess vegna að axla
kostnaðinn af því að koma á jafn-
vægi í greininni. Þessar tíu þúsund
krónur sem ríkið býður fyrir ærgild-
ið er aðeins lítill hluti þeirra verð-
mæta sem flestir bændur verða að
úrelda ef þeir hætta framleiðslu.
Frjálsan markað
Það hefði verið upplagt tækifæri
núna við þessa samninga að breyta
um kerfí. Það mætti skrifa langar
greinar um hvernig hin fijálsi mark-
aður bítur, klórar og slær. Við höf-
um ekki komið á sæluríkinu þó við
höfum frjálsan markað. Hann er
hluti af lýðræðinu, og eins og það
ekki fullkominn, en þrátt fyrir allt
það skásta sem við höfum.
Það ætti alveg að hætta við að
kaupa ímyndaðan rétt til fram-
leiðslu, en gera þeim bændum sem
Gunnar Einarsson
„Ég dreg ekki í efa að
þeir sem gerðu um-
ræddan búvörusamn-
ing hafi verið allir af
vilja gerðir til að gera
vel, bæði fyrir bændur
og neytendur, en samn-
ingurinn er gerður í
anda hugmyndafræði
sem alla svíkur þegar
til lengri tíma er litið.“
vildu hætta þegar framleiðslan
verður gefín fijáls, möguleika á að
úrelda byggingar, fara á eftirlaun,
eða taka að sér landvernd í ein-
hveiju formi. Það verður vitanlega
líka að banna áfram innflutning á
þeim landbúnaðarvörum sem við
framleiðum og hafa toll á öðrum.
Þórir S. Gröndal skrifar frá Flórída:
AUPAIR
Þessi dularfullu orð birtast ekki
ósjaldan í auglýsingum í íslenzku
blöðunum. Heimsfólk ber þau
fram ó per, en samt hafa þau
ekkert með óperuna að gera, held-
ur er verið að óska eftir ungri
stúlku til að koma á heimili í út-
löndum til að passa þar börn og
gera húsverk. Það er ævintýra-
ljómi yfir þessum vinnutilboðum,
og fiðringur kemur í magann á
margri ungmeyjunni, þegar hún
les þau.
Frönskusérfræðingur sagði
mér, að „au pair“ þýddi einfald-
lega „að jöfnu“ og hefði upphaf
fyrirbærisins verið það, að ungar
stúlkur hefðu ráðist til léttra
starfa á erlendum heimilum, og
fengið greitt fyrir það fæði og
húsnæði. Það var sem sé lagt að
jöfnu á móti vinnunni. Svo var
reiknað með, að stúlkurnar kynnt-
ust landi og; þjóð eitthvað, og
gætu jafnvel lært hrafl í viðkom-
andi tungumáli. Ekki er mér
kunnugt um það, hvenær ungar
stúlkur hófu utanlandsferðir sínar
til þess að stunda jafnaðar-
mennsku upp á au pair vísu.
Eins og flest annað í okkar
ófullkomna heimi, hefir au pair
hugsjónin, svo göfug sem hún
var, breytzt með tímanum. Nú er
lítið eftir nema nafnið, au pair,
sem enn laðar að sér fjölda ungra
kvenna, sem bregða sér til útlanda
í ævintýraleit. Sumar eru heppn-
ar, en flestar verða fyrir vonbrigð-
um. Margar lenda á erfíðum heim-
ilum og sumar eru meðhöndlaðar
eins og þrælar. Flestum er borgað
lítið sem ekkert. Nokkrar verða
fyrir mjög erfiðri reynslu.
Þótt útlendingaeftirlitið hérna
í henni Ameríku líti au pair fyrir-
bærið hornauga, hefír ekki tekist
að gera mikið til þess að koma í
veg fyrir það, að þúsundir stúlkna
komi hingað og freisti gæfunnar
á þennan hátt. Stúlkurnar koma
hér sem ferðamenn og mega því
ekki stunda vinnu og þiggja laun.
í tilraunaskyni reyndu yfirvöldin
að setja undir þennan leka með
því að gefa út atvinnuleyfi til au
pair stúlkna, svo hægt væri að
innheimta hjá þeim skatta, ef þær
þá fengju borgað, en ekki hefir
heyrzt um það, hvort þessi tilraun
hefir heppnast.
Stúlkur frá Norðurlöndunum
eru mjög eftirsóttar til au pair
starfa hér vesta. Langflestar
koma þær frá Svíþjóð, enda málið
auðveldara heldur en hjá stöllun-
um í hinum löndunum. Svíar hafa
gert sérsamninga og þarf fólk
þaðan ekki að fá vegabréfsáritun,
þegar það skreppur til Bandaríkj-
anna. Vegna þessa koma sænskar
stelpur í hópum til að þjóna kalli
au pair vinnunnar. Hér eru reynd-
ar aðilar, sem sjá um að koma
þeim fyrir á heimilum. Sagt er,
að sumir þessara aðila hagnist á
þeirri milliliðastarfsemi.
Eins og skilja má, lenda þessar
au pair ævintýrastúlkur ekki
sjaldan í vandræðum, og leita þær
þá stundum til ræðismanns lands
síns. Skapar þetta oft mikla vinnu
hjá sænska konsúlnum, sem seg-
ist oft undrast það, að foreldrar
stúlknanna skuli senda þær á al-
gjörlega ókunnug heimili í fjar-
lægu landi. Eflaust mun unga
fólkið segja, að það sé gamaldags
hugsunarháttur. Ræðismaðurinn
bendir á, að flestar stúlkurriar séu
ekki nema 18 til 21 árs gamlar.
Sjálfur fékk ég smá innsýn í
sænska au pair vandamálið um
daginn, en þá hringdi íslenzk
kona, sem gift er Svía, til mín út
af dóttur sinni, sem búin var að
vera í au pair vist hér í Flórída í
þijá mánuði. Þær höfðu farið sam-
an tvær stöllur, og ráðið sig á
heimili nálægt hver annarri í Palm
Beach. Sú íslenzk-sænska lenti
einhvern veginn upp á kant við
fólkið á sínu heimili, og maðurinn
hótaði að senda útlendingaeftirlit-
ið og lögregluna á eftir henni.
Þetta er algeng hótun í slæmum
au pair málum að klaga stúlkurn-
ar fyrir að hafa stundað ólöglega
vinnu. Stelpugreyið varð hrædd
og fékk að gista hjá vinkonunni
og hringdi þaðan í móður sína.
Ýmislegt annað kom í ljós, m.a.
var sú stutta búin að ná sér í
amerískan kærasta o.fl. Vand-
ræðin urðu ekki leyst á annan
hátt en að hverfa á braut og fara
heim til Svíþjóðar.
Fyrir nokkrum árum hringdi í
mig ung, íslenzk mær, sem búin
var að vera í au pair vist í nokkra
mánuði, þegar húsmóðir hennar
tók sig til og henti henni og öllu
hennar hafurtaski út á götu! Hvað
hafði aumingja stúlkan gert til
að kalla slíkt yfir sig? Hér var
um að ræða erfðasyndina sjálfa í
au pair heiminum: Að gefa hús-
bóndanum undir fótinn. Stúlkan
harðneitaði öllum ásökunum, en
sagðist ekki geta neitað því, að
maðurinn hefði verið farinn að
gefa sér hýrt auga. Honum var
kannske vorkunn, því stúlkan var
gullfalleg. Húsmóðirin tók aftur á
móti engum sönsum, og varð
stúlkutetrið að hverfa heim við
svo búið.
Langoftast eru það ungar
stúlkur, sem fara til au pair starfa,
en samt eru þar undantekningar.
Fyrir nokkru frétti ég um íslenzka
ekkju á miðjum aldri, sem búin
var að koma börnunum vel á legg.
Ákvað hún þá að skoða sig um í
heiminum, og valdi au pair leið-
ina, enda ekki skelkuð við að taka
til hendinni ef svo bar undir. Lenti
hún á erfiðu heimili hér í Flórída.
Hjónin höfðu bæði verið gift áð-
ur, og þarna var að finna „hans“
böm, „hennar" börn og „þeirra“
börn. Ekki bætti úr skák, að kon-
an vann úti og svo virtist, sem
þetta nýja hjónaband væri ekki
allt of ástríkt. Loforð um greiðslu
voru marg-svikin, en ábyrgðinni
og rekstri heimilisins var komið á
herðar þessarar íslenzku konu.
Loks ofbauð henni og komst hún
þá á annað heimili, þar sem henni
líkar miklu betur, og nú fær hún
meira að segja greitt fyrir vinnu
sína!
Það eru komin all nokkur ár
síðan maðurinn hringdi í mig frá
bæ, sem er hér rétt fyrir norðan,
og heitir Boca Raton. Spurðist
hann fyrir um það, hvort hægt
myndi vera að útvega au pair pilt
frá íslandi. Taldi ég á því öll tor-
merki, en lék forvitni á því að
vita, hvers vegna hann hefði
áhuga á au pair pilti frekar en
stúlku. Jú, hann sagðist búa með
öðrum manni í óvígðri sambúð.
„Það eru þá engin börn til að
passa,“ sagði ég. Maðurinn svar-
aði um hæl: „Nei, vitanlega ekki,
en okkur langar til að fá okkur
norrænan pilt til þess að hjálpa
okkur með húsverkin, og vera
okkur almennt til ánægju og ynd-
isauka!“ Bað ég manninn vel að
lifa.
131
Milliliðirnir
Slátur, og heildsölukostnaður var
134 kr. á hvert kíló kindakjöts síð-
astliðið haust. Það er talið fjórum
sinnum hærra en á Bretlandi. Hér
getur sláturkostnaður á hvert svín-
akjötskíló farið niður í 35 kr. Það
er ekki hægt að ætlast til að neyt-
endur þurfí að borga margfalt það
sem eðlilegt getur talist fyrir slátr-
un.
Það verður áð leita nýrra leiða
til að lækka þennan kostnað. Það
þjónar ekki hagsmunum neytenda
eða bænda að koma í veg fyrir sam-
keppni í sláturiðnaði með ströngum
reglum. Einn eða tveir vanir slátrar-
ar sem hefðu góða og snyrtilega
aðstöðu skiluðu ekki verri vöru en
stór slátúrhús með óvönu fólki og
alls konar vélbúnaði sem erfitt er
að þrífa. Ég er ekki að mæla með
því að verulegur hluti slátrunar
flytjist úr þeim sláturhúsum sem
til eru, aðeins að benda á nauðsyn
fijálsrar samkeppni til að ýta við
steinrunnu afurðasölukerfí. í stað-
inn fyrir að gefa út opinberan slát-
urkostnað, ætti að banna samráð
um verð á þessari þjónustu.
Lengri sláturtíð
Það er ekki hægt að sjá annað
en að það verði hagstæðast fyrir
okkur bændur að slátra öllum lömb-
unum á stuttum tíma á haustin í
þessu nýja kerfí eins og því gamla.
Ef markaðsverð réði ferðinni
reyndu bændur að hafa lömb til
slátrunar lengur. Þá gæti sláturtím-
inn lengst og slátrun orðið ódýari.
Neytandinn gæti fengið ófrosið
kindakjöt mest allt árið, þó áfram
verði sjálfsagt fryst kjöt á haustin.
Það er sú þróun sem hefur verið
að eiga sér stað í kindakjöti í Evr-
ópu og í öðru kjöti hér á landi.
Kjötmarkaðir
Það er með samkeppni eins og
annað að það þarf að vera ákveðinn
rammi um hana svo hún starfi eins
og til er ætlast.
Kjötmarkaðir eru víða til erlend-
is. Þangað koma saman þeir sem
vilja selja og þeir sem vilja kaupa
kjöt. Með kjötmarkaði væri hægt
að koma á heiðarlegri virkri sam-
keppni hér á landi. Þó ekki fari allt
kjöt í gegnum svona markað, gæti
hann hjálpað til að ákvarða eðlilegt
markaðsverð.
Að lokum
Ég dreg ekki í efa að þeir sem
gerðu umræddan búvörusamning
hafí verið allir af vilja gerðir til að
gera vel, bæði fyrir bændur og neyt-
endur, en samningurinn er gerður
í anda hugmyndafræði sem alla
svíkur þegar til lengri tíma er litið.
Höfundur er bóndi á Daðastöðum
í Norður-Þingeyjarsýslu.
Nýtt!
DyNAMIC CARDS
Litmyndir
og tyggjó
EINKAUMBOÐ
UMBOÐS- OG HEILDVERSLUN
SMIÐJUVEGI 11 • SÍMI 64 10 05-06
esi