Morgunblaðið - 17.05.1991, Blaðsíða 20

20
i"1 IAM tl * •' M! TEOrl 3IQ/uiaMU05I0M
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. MAÍ 1991
Minning:
Aldís Schram
Ég sá hana fyrst í marsmánuði
haustið 1956. Ég var sautján ára
unglingur, á biðilsbuxunum eftir
dóttur hennar. Hún var fulltíða
kona, í blóma lífsins. Ég man það
eins og það hefði gerst í gær. Við
Bryndís vorum að koma af árshátíð
Framtíðarinnar, málfundafélags
lærða skólans. Ég hafði tekið þátt
í einhverri mælskukeppni. Bryndís
heillaði okkur með kankvísu dansat-
riði. Við leiddumst hönd í hönd í
fyrsta sinn heim til hennar, þetta
kvöld. Það var líka í fyrsta sinn sem
ég hafði stigið fæti inn fyrir dymar
í Sörlaskjóli 1 — aðalbækistöð stór-
fjölskyldunnar, sem ég átti eftir að
tengjast böndum síðar.
Allt í einu birtust húsráðendur,
Aldís og Björgvin, hún skartklædd
og hann veislubúinn, nýkominn úr
mannfagnaði. Myndin sem við mér
blasti hverfur ekki úr huga mér.
Hún birtist mér sem sú kona, sem
leggur heiminn að fótum sér, fyrir-
hafnarlaust, án samanburðar eða
mannjafnaðar. Með því einu að vera
til. Hann var ímynd karlmennsk-
unnar, betur íþróttum búinn en
aðrir menn, svipmikill og stæltur,
stoltur af því að eiga þessa gersemi
fyrir konu.
í 35 ár hélt hún okkur, vinum
sínum, venslafólki og aðdáendum,
samfeílda veislu. Gestirnir komu og
fóru, en veislan hélt áfram. Nú er
þessari veislu lokið. Hin stórlynda
og örláta kona, sem brá birtu yfir
líf okkar allra, hefur skyndilega
verið kölluð brott. Eftir sitjum við
veislugestir, hljóðlátir og áttavilltir,
og kveðjum gestgjafa okkar hinstu
kveðju í dag. Það er mikill sjónar-
sviptir þegar slík prímadonna hverf-
ur af sviðinu i seinasta sinn.
Frá því ég sá hana fyrst liðu
þijú ár, þangað til ég gekk að eiga
dóttur þeirra Aldísar og Björgvins,
Bryndísi. Það sem heillaði mig var
það sama og heillaði tengdaföður
minn forðum: Tiginborið fasið, þessi
ólgandi lífsorka og þessi óræða
blendni stolts og stórlyndis, örlynd-
is og örlætis. Og hið alþýðlega
hjartalag í barmi eðalborinna
kvenna. Þetta er erfðavísar kvenna
af þessu kyni. Þeirri þjóð getur
ekki verið alls varnað, sem fóstrar
slíkar dætur.
Aldís Brynjólfsdóttir fæddist í
Reykjavík 23. mars árið 1917. For-
eldrar hennar voru Margrét Magn-
úsdóttir frá Litlalandi í Ölfusi og
Brynjólfur Jónsson, bóndi á Hvoli
í sömu sveit, síðar togarasjómaður
í Reykjavík. Bæði voru þau sunn-
lenskrar ættar. Þessar ættir má
rekja aftur til Skálholtsbiskupa og
valdamanna fyrr á tíð, ef menn
vilja. En seinustu ættliðir þessa
sunnlenska kyns lifðu á landsins
gæðum, í hinu milda landslagi Suð-
urlands.
En Margrét og Brynjólfur námu
ekki staðfestu í sveitinni. í upphafi
nýrrar aldar héldu þau fótgangandi
til Reykjavíkur með aleiguna á bak-
inu og elstu börnin í eftirdragi.
Skyldi þeim hafa boðið í grun, þar
sem þau gengu í fyrsta sinn um
holótta malarstíga þessa óhijálega
grótaþorps, að fyrir þeim lægi að
byggja heimsborg? Sem þau stóðu
þarna með tvær hendur tómar og
áttu hvergi höfði sínu að halla?
Attu ekkert nema hvort annað og
ástina og bjartsýnina sem ungu
atgervisfólki er í blóð borið.
Fyrsti kolatogarinn var að sigla
inn sundin blá. Það varð hlutskipti
Brynjólfs, föður Aldísar, að fylla
flokk þess einvalaliðs íslenskra karl-
manna, sem mannaði togaraflotann
á árunum fyrir fyrri heimsstyijöld
og fram í heimskreppu.
Brynjólfur var fallinn í valinn
þegar ég kynntist þeim mæðgum
fyrst. Af myndum að dæma var
hann þrekmaður, bjartur yfírlitum
og fríður sýnum. Um föður sinn
sagði Aldís einu sinni við mig:
„Hann hafði fallegustu karlmanns-
hendur sem ég hef séð, stórar og
sterkar, lúnar af vosbúð langrar
sjómannsævi — en svo traustar og
hlýar.“ Þessi orð lýsa ástríki föður
og dóttur vel.
Þau Margrét og Brynjólfur eign-
uðust níu börn 5 dætur og 4 syni.
Þijú barnanna dóu í frumbernsku.
Þessi fríði og mannvænlegi barna-
hópur var snemma innritaður í hinn
stranga skóla lífsins. Öll fengu
börnin að kynnast óvæginni lífsbar-
áttu alþýðufólks á þessum árum.
Þegar strákarnir stálpuðust gerðust
þeir sjálfir togarasjómenn á ungum
aldri. Þar með höfðu þeir til þess
burði, vart af barnsaldri, að létta
undir með fjölskyldunni. Framtíðin
blasti við þeim, þegar skyndilega
dró sorgarský fyrir sólu. Það urðu
örlög tveggja bræðranna, þeirra
Magnúsar og Ólafs, að gista hina
votu gröf, þegar togarinn Leifur
heppni fórst með allri áhöfn í
mannskaðaveðrinu mikla, Hala-
veðrinu 1925. Mynd þessara táp-
miklu drengja skipar heiðurssess
með fjölskyldu þeirra alla tíð síðan.
En söknuðurinn og sorgin settist
að í hjarta þeirra, sem eftir lifðu.
í þingræðu, sem Héðinn Valdi-
marsson flutti með frumvarpi sínu
til laga um byggingu verkamanna-
bústaða í Reykjavík, lýsir hann að-
búnaði þeirra erfíðismanna og fjöl-
skyldna þeirra, sem breyttu
Reykjavík úr gijótaþorpi í heims-
borg, þrátt fyrir heimskreppur og
heimsstyijaldir, markaðshrun,
verðfall og síldarbrest. Þeim var
vísað með fjölskyldur sínar til vistar
í saggafullum kjöllurum eða á vind-
börðum hanabjálkum þessa út-
kjálkaþorps.
Fjölskylda Margrétar og Brynj-
ólfs var þar engin undantekning.
Oft var enga vinnu að fá, þótt
reyndur sjómaður ætti í hlut. Þau
hröktust úr einni leiguíbúðinni í
aðra. I tvígang elti ólánið þau á
röndum, þegar brann ofan af ljöl-
skyldunni. Þá tók Margrét til sinna
ráða og hélt með dætur sínar í
síldarvinnu norður í land til þess
að koma aftur fótunum undir fjöl-
skylduna.
En aldrei lét hún baslið bugá sig.
Og aldrei var hún svo úrræðalaus
að dætur hennar dáfagrar gætu
ekki haldið til jafns við stöllur sinar
í klæðaburði. Það var alveg sama
hvort þær bjuggu í hreysi eða í
höll: Þetta voru eðalbornar konur
og héldu sig sem slíkar.
Seinustu árin sem Margrét lifði
áttum við Bryndís því láni að fagna
að hún bjó hjá okkur skamma hríð.
Áður hafði hún gengið úr íbúðinni
sinni björtu í verkamannabústöðun-
um fyrir okkur í heilan vetur. Uppi
á vegg í herbergi sínu hafði hún
myndir af tveimur mönnum, sem
hún hafði mætur á: Sr. Haraldi
Níelssyni og Ólafí Friðrikssyni. Ég
innti hana eftir því, hvert erindi
þessir menn ættu í hennar hús. Af
orðum hennar mátti ráða að hún
taldi þá góða fulltrúa tveggja afla,
sem mótað höfðu líf hennar sjálfr-
ar. Annars vegar djúp og einlæg
trúrækni, sem var henni huggun
harmi gegn eftir sonamissinn. Hins
vegar hugsjón jafnaðarstefnunnar
og baráttu Ólafs og hans manna
fyrir mannréttindum og mannlegri
reisn alþýðufólks.
Það var engin hending að synir
Margrétar gerðust ungir sveinar
sjálfboðaliðar við að veija heimili
Ólafs Friðrikssonar, þegar hann
sætti ofsóknum og ofbeldi ranglátra
manna vegna rússneska gyðinga-
drengsins munaðarlausa, Natans
Friedmans, sem Ólafur hafði tekið
að sér í Rússlandsheimsókn og vildi
koma undir læknishendur.
Þegar Ólafur Brynjólfsson var
yfírheyrður af lögreglu, eftir að
ófriðaöldur vegna þessara atburða
hafði lægt, var drengurinn spurður:
„Vissi hún móðir þín af því að þú
gekkst í lið með Ólafí Friðrikssyni?“
Svarið lýsir báðum vel, móður og
syni: „Hún mamma — hún sendi
mig.“ Þetta tilsvar hefur alltaf
minnt mig á fleyg orð spartverskrar
móður, þegar sonur hennar kvart-
aði við hana undan fátæklegum
vopnum og veijum. „Ef sverð þitt
er stutt — gakktu þá feti framar."
Bræður Aldísar áttu ófá dags-
verk í sjálfboðavinnu þegar verka-
menn í Reykjavík reistu eigin hönd-
um höll yfir sinn unga flokk —
Alþýðuhúsið í Reykjavík. Seinna
gerðist einn bræðranna, Jón Brynj-
ólfsson, um skeið bæjarstjóri Isa-
fjarðarkrata í Rauða bænum,
Isafirði. Og þaðan átti tengdamóðir
mín bjartar minningar frá heitum
sumrum bernskunnar við skjólsæl-
an Skutlusljörðinn. Svona liggja
sporin víða saman. Eftir að ég var
genginn til liðs við Alþýðuflokkinn
bar það til tíðinda, að Jón Brynjólfs-
son, bróðir tengdamóður minnar og
endurskoðandi flokksins, varð bráð-
kvaddur í ræðustól á flokksstjómar-
fundi. Það var ekkert að villast,
þetta fólk.
Margréti Magnúsdóttur brá því
ekkert við þau tíðindi að dótturdótt-
ir hennar væri í tygjum við son
Hannibals. Hún ræddi að sönnu
ekki mikið um stjómmál á efri
ámm, enda stóðu önnur og háleit-
ari málefni hjarta hennar nær, þeg-
ar þar var komið sögu. En sannfær-
ing hennar var óbilandi. Og mikið
var hún stolt af íbúðinni sinni björtu
í verkamannabústöðunum á Há-
teigsvegi. Loksins hafði fjölskyldan
eignast öruggt þak yfír höfuðið,
eftir alla hrakningana og eftir ára-
tuga þrotlaust strit fjölskyldumeð-
limanna við að reisa ísland úr ör-
birgð til allsnægta.
Eftir að hafa kynnst þessari sögu
af vömm ömmu og móður Bryndís-
ar gat það varla komið mér í opna
skjöldu þegar tengdamóðir mín
sagði við mig formálalaust fýrir
tæpum aldarfjórðungi: „Þið feðgar
eruð á rangri braut. Þið eigið heima
í Alþýðuflokknum — og hvergi ann-
ars staðar.“ Innst inni vissi ég að
hún hafði lög að mæla. Það tók
mig hins vegar áratug að manna
mig upp í að fara að ráðum henn-
ar. Það var ekki í fyrsta sinn og
ekki það seinasta, sem ég hlustaði
eftir hennar ráðum, ef mér þótti
nokkurs við þurfa.
Hver var hún sjálf þessi örláta
kona, sem átti með vem sinni og
verkum svo stóran hlut í lífí svo
margra? Fegurðardrottning? Já,
vissulega, sem gat vafíð okkur öll-
um um fingur sér. En um leið dótt-
ir alþýðunnar, sem sómdi sér betur
en aðrar konur, skartklædd í veislu-
sölum. MÓðir sjö barna en um leið
ættmóðir stórfjölskyldu, sem leit á
hana sem sameiningartákn. Hún
var kona, sem hélt öllum þráðum í
hendi sér. Kona sem við leituðum
til, þegar á bjátaði og hélt okkur
veislu, þegar tilefni var til mann-
fagnaðar. ^jálf sagði hún í blaðavið-
tali fyrir ári, orð sem lýsa henni
vel: „Karlmenn hafa borið mig á
höndum sér allt mitt líf.“ Það var
satt. Hún var kona, sem skáldin
vilja lofsyngja og lyfta á stall, okk-
ur öllum til yndisauka. Við vildum
allir sitja og standa eins og hún
vildi. Þannig ríkti hún og réði, án
þess við vissum eiginlega af því.
Oú est la femme? — spyija Fi-akk-
ar. Þeir vita sínu viti um lífsgát-
una, að ekki er allt sem sýnist.
En var hún þá ekki hin dæmi-
gerða fómfúsa eiginkona sinnar
kynslóðar? Var hún ekki konan, sem
fórnaði meðfæddum hæfileikum og
auðsóttum frama fyrir aðra, svo að
þeir fengju að njóta sín? Var hún
ekki konan, sem varð að hverfa frá
menntaskólanámi vegna þess að
efnahagur foreldranna leyfði ekki
slíkan munað?
Satt að segja hefur það aldrei
hvarflað að mér að þessi viljasterka
kona hefði látið svo lítilfjörlegt mál
sem peningaleysi aftra sér frá því
að stunda það nám, sem hugur
hennar stþð til, ef það hefði verið
henni brennandi metnaðarmál. Ég
held henni hafí sjálfri fundist tími
til kominn að innritast í lífsins
skóla. Slík kona sem hún var skynj-
aði að fleira gat verið eftirsóknar-
vert í lífínu en sá fróðleikur, sem
numinn verður af skólabókum.
0g það er ekki eins og hún hafí
lagt nám á hilluna þegar hún bytj-
aði ung í lífsins skóla. Lengi bjó
hún að þeim metnaði bræðra sinna
að hafa sótt besta bama- og ungl-
ingaskóla landsins á Landakoti. Og
hún var að Iæra allt sitt líf. Hún
talaði dönsku eins og innfædd. Hun
var jafnvíg á ensku og þýsku, las
frönsku með Bryndísi til stúdents-
prófs og hélt áfram síðar, sjálfri sér
til ánægju. EUert sonur hennar seg-
Ný frímerki í tilefni Nordia 91
og Norðurlandafrímerki

gOIMN fSlMMMílASfWIWl! SMfcMVlii it «1IMWI IÖ« VtmO fcll í|S
________Frímerki____________
Jón Aðalsteinn Jónsson
Fyrir stuttu sendi Póst- og síma-
málastofnunin út þriðju tilkynningu
sína á þessu ári um ný frímerki.
Fimmtudaginn 23. maí nk. gefur
hún út tvær nýjar útgáfur. Fyrri
útgáfan kemur út í tilefni norrænu
frímerkjasýningarinnar NORDIA
91, sem hefst í Laugardalshöllinni
fimmtudaginn 27. júní nk. og stend-
ur til sunnudagskvölds 30. júní.
Verður þetta þriðja og síðasta smá-
örkin, sem gefín verður út í tilefni
þessa merka atburðar í sögu ís-
lenzkra frímerkjasamtaka. I þessari
örk er síðasta myndefnið, sem sótt
hefur verið úr landabréfí (Carta
Marina) af Norðurlöndum eftir
Olaus Magnus, sem út kom 1539.
Á þessari örk birtist nú mynd af
íslandi, eins og kortagerðamenn 16.
aldar ímynduðu sér, að land okkar
liti út. Þijú frímerki eru í örkinni,
hvert að verðgildi 50 kr. Hins vegar
er örkin með yfírverði, 65 krónum,
svo að söluverð hennar er 215 kr.
Þröstur Magnússon hefur hannað
þessa smáörk eins og hinar fyrri,
en sjálfur Slania séð um myndgröft-
inn. Þessi örk er prentuð hjá Joh.
Enschedé en Zonen í Hollandi.
Rétt er að benda hér á það, sem
tekið er sérstaklega fram í tilkynn-
ingu póststjórnarinnar, að örkin
verður einungis til sölu til 30. júní
1991, þ.e. til síðasta dags NORDIU
91. Er því vissara fyrir þá, sem hug
hafa á, að tryggja sér eintök í tíma.
En hér má vissulega spyija. Hvers
vegna mátti þessi örk ekki vera til
sölu eitthvað fram á haustið, t.d.
fram að Degi frímerkisins 9. okt.
nk.? Ekki er víst, að allir geri sér
grein fyrir þessum stutta sölutíma.
Enn fremur gæti hér einnig orðið
um þó nokkra fjármuni að tefla
fyrir Frímerkja- og póstsögusjóð-
inn. Ekki mun honum af veita, og
nægir þar að vitna til eftirfarandi
ummæla í tilkynningu póststjórnar-
innar: „Tilgangur sjóðsins er að
efla og styrkja störf og rannsóknir
á sviði frímerkjafræða og póstsögu.
Ennfremur hvers konar kynningar-
og fræðslustarfsemi til örvunar á
frímerkjasöfnun, svo sem með
bóka- og blaðaútgáfu. Eins og hér
má lesa, eru ærin verkefni fram
undan fyrir þennan sjóð. Hvers
vegna þá ekki að nýta einu tekju-
lind hans sem bezt?
Þá vil ég benda lesendum þessa
þáttar á einblöðung, sem Póstmála-
stofnunin sendi út með tilkynningu
sinni. Þar segir m.a., að ákveðið
hafí verið, að smáörkin, sem út kom
9. okt. 1990 verði höfð til sölu til
1. júní 1991, hafi hún þá ekki selzt.
upp áður. Ekki veit ég heldur, hver
hefur tekið ákvörðun um þetta. Mér
segir hins vegar svo hugur um, að
enn sé það mikið óselt af þeirri
örk, að skynsamlegt hefði getað
verið að leyfa sölu hennar a.m.k.
til loká NORDIU 91 og grynna
þannig á upplagi hennar. Um leið
hefði Póstsögusjóðurinn að sjálf-
sögðu hagnazt eitthvað í leiðinni.
Norðurlandafrímerki 1991
Sama dag og NORDIU-örkin
kemur út, gefur póststjórn okkar
út Norðurlandafrímerki 1991. Er
þetta í sjötta sinnið, sem póststjórn-
ir Norðurlanda gefa út frímerki með
sameiginlegu þema. Eru það
áfangastaðir ferðamanna að þessu
sinni. Nú gerist það hins vegar í
fyrsta skipti, að Grænland, Færeyj-
ar og Álandseyjar bætast í hópinn,
svo að póststjórnirnar eru átta um
þessa Norðurlandaútgáfu. Tekið er
fram í tilkynningu póststjórnarinn-
ar, að þessar átta útgáfur megi
panta hjá öllum póststjómum land-