Morgunblaðið - 17.05.1991, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. MAÍ 1991
Minning:
Sigurður Agústs-
son tónskáld
Fæddur 13. mars 1907
Dáinn 12. maí 1991
í dag er kvaddur Sigurður
Ágústsson í Birtingaholti einn af
þeim sonum Ámesþings sem skila
til komandi kynslóða ómældum afl-
gjafa gleði, fegurðar og unaðs, en
það er ljúfri tónlist, fallegum söng-
lögum, bæði einsöngslögum og kór-
verkum.
Það var sérstaklega ánægjulegt
að fá að syngja undir hans stjóm í
Þjóðhátíðarkómum 1974, sem æfði
og flutti Hátíðarkantötu 1974 eftir
hann sjálfan við texta Guðmundar
Daníelssonar. Kantatan er fyrir
blandaðan kór, sópran og tenórsóló,
ög er hún fallegt og hugljúft verk,
vel samið og þróttmikið. Ég hafði
ekki áður sungið undir hans stjóm,
en þama í þessum blandaða kór, sem
í voru rúmlega 100 manns. Sigurður
var góður stjómandi, einstaklega
samviskusamur og nákvæmur bæði
á tón og takt svo og á texta.
En það er í sambandi við tónlist-
ina sem kynni okkar Sigurðar hóf-
ust. Á árunum 1969-1978 er hann
var formaður Tónlistarfélags Ámes-
sýslu og síðar skólastjóri Tónlistar-
skólans, þá sá ég um bókhald og
íjárreiður skólans. Var allur rekstur
hans óömggur, fjárhagslega veikur,
laun kennara greidd að litlum hluta
frá ríkinu, stærsti hluti þeirra og
allur ferðakostnaður kennara og
annar reksturskostnaður var greidd-
ur af nemendunum sjálfum og að
hluta sem styrkir frá nokkmm sveit-
arfélögum. Þessi skipan mála var
ákaflega erfíð, svo að oft var ekki
hægt að greiða kennurum laun á
réttum tíma og framtíðaröryggi
þeirra svo og nemendanna var
ótryggt. Þetta var Sigurði Ágústs-
syni ekki að skapi. Hann sá að starf-
semi þessa skóla gat verið í hættu
og jafnvel að starfsemi þessa skóla
gat verið í hættu og jafnvel að starf-
semin legðist af, en það mátti alls
ekki verða. Finna varð traustan fjár-
hagsgmndvöll skólans. Strax fyrir
1970 hófst Sigurður handa við að
vinna að lausn þessa máls. Til að
segja langa sögu stutta, þá tókst
honum, úsamt mörgum öðrum góð-
um mönnum, að fá þá einu framtíð-
arskipan á, sem hæfði tónlistarskól-
um, að þeir væm jhafn settir öðmm
skólum í menntakerfí þjóðarinnar.
Ráðherra menntamála lagði fram
árið 1974, fmmvarp til Alþingis um
stuðning við Tónlistarskóla, þar sem
gert var ráð fyrir að ríkið og sveitar-
félögin greiddu allan launakostnað
þeirra. Varð þetta að lögum árið
eftir.
Ég minnist hér 'á þessi mál, þar
sem að lyktum tónlistarskólum
landins var tryggð örygg starfsemi.
Það var fyrir áhuga, elju og harð-
fylgi manna eins og Sigurðar
Ágústssonar, sem þetta tókst. Nú
var öllum gert kleift fjárhagslega
að stunda tónlistarnám. Nú var það
viðurkennt með lögum, að þessi
menntun væri annarri menntun jöfn.
Þetta var Sigurði slíkt hjartans mál,
að hann fórnaði nær öllum frítíma
sínum í þau á þessum ámm. En
hann uppskar eins og hann sáði,
hann upskar ríkulega, fjölbreytta og
gróskumikla tónlistarskóla vítt um
iandið, þar sem nemendurnir fá til-
sögn í hljóðfæraleik og líka í söng-
mennt, en það var Sigurði mikið
áhugamál. Þar er lagður gmnnur
margra ánægjustunda, hvort sem
menn gera tónlistina að ævistarfi
eða ekki, þá fá allir þroska til auk-
inna kynna af tónlist, bæði sér og
öðrum til lífsfyllingar.
Mér var mikil ánægja að fá að
fyigjast með Sigurði á þessum áram.
Okkar samstarf varð mjög gott og
náið, oft höfðum við samband við
hvom annan nær daglega, eftir því
sem ástæða þótti til. Auk þes áttum
við á heimili mínu góðar samveru-
stundir, þar sem mál líðandi stundar
vom rædd og stundum hlýtt á fagra
tónlist. Fljótt urðu kynni okkar að
vináttu, sem okkur þótti báðum gott
að rækja. Vinátta hans var hlý og
einlæg, aldrei tepmskapur, heldur
hrein og bein.
Við, ég og fjölskylda mín, kveðjum
nú Sigurð Ágústsson og þökkum
honum samvemstundimar, tryggð-
ina og vináttuna og óskum honum
velfamaðar á þeirri braut, sem hann
er nú lagður á.
Bömum hans, tengdabömum og
barnabörnum sendum við hjónin
okkar innilegustu samúðar- og vin-
arkveðjur.
Gunnar Á. Jónsson
Aðfaranótt sunndudagsins 12. maí
sl. lést í Sjúkrahúsi Suðurlands á
Selfossi Sigurður Ágústsson í Birt-
ingaholti, tónskáld, fyrram bóndi og
skólastjóri. Með Sigurði er fallinn
einn ástsælasti listamaður Árnes-
þings um árabil. Hann var í mínum
huga einstæður persónuleiki og ljúf-
menni, hafði óbilandi trú á menning-
arlegum verðmætum og lagði þar
meira af mörkum á héraðs- og lands-
vísu en samtíð hans hefur enn metið
að verðleikum. í kveðjuorðum mínum
til þessa virta samferðamanns og
vinar verður ekki rakin ætt hans né
æviferil, það munu mér færari menn
gera.
Fyrstu kynni mín af Sigurði vom
að horfa á hann stjóma Hreppakóm-
um á Álfaskeiði og í Þjórsártúni á
fjölmennum útisamkomum. Það
vakti aðdáun söngunnenda að sjá
hvemig þessi listamaður af guðs náð
lagði sig allan í þetta verk, og hversu
auðvelt manni varð að skynja hljóm-
fallið og túlkun efnisins. Sönglög,
textar og meiriháttar tónverk Sig-
urðar em mörg hver afar þekkt þótt
frægast þeirra sé lag hans við Vísur
gamals Ámesings, kvæði Eiríks Ein-
arssonar frá Hæli.
Ég kynntist Sigurði sem skóla-
stjóra við Bamaskólann á Flúðum
og kenndi þar með honum tvo parta
úr vetri íþróttir. Sigurður var mikill
hvatamaður íþrótta- og félagsstarfs
og var sjálfur virkur þátttakandi þar
á ýmsum sviðum. „Birtingarnir"
(Birtingaholtsættin) er mannvænlegt
fólk sem hvarvetna vekur athygli og
hefur valist til forystu víða.
í skólastjóratíð Sigurðar Ágústs-
sonar sat ég um tíma í skólanefnd
Tónlistarskóla Ámessýslu. Það var
ánægjulegur tími og gaman að vera
þátttakandi í því uppbyggingarstarfí
sem hann barðist fyrir á þeim vett-
vangi. Metnaðurinn og trúin á mikil-
vægi tónmenntar fyrir hina uppvax-
andi æsku og allan almenning var
óbilandi og árangurinn eftir því. Á
eftir Sigurði komu líka traustir áhug-
amenn á þessu sviði sem gert hafa
Tónlistarskóla Árnessýslu að fyrir-
mynd slíkra stofnana á landsbyggð-
inni, það kunni hann líka að meta
og gladdist yfír.
Nokkru fyrir andlát Sigurðar gerði
hann boð fyrir mig þar sem hann lá
í Sjúkrahúsi Suðurlands á mínum
vinnustað. Hann var óvenju hress og
það var glampi í augunum á þessum
aldna vini mínum og hugsjóna-
manni. Hann hafði fregnað það að
til stæði að hljóðrita og gefa út á
geisladiski „Hátíðarkantötu" hans
sem samin var fyrir landsbyggðaraf-
mælið 1974. Hann var ekki síður
glaður yfir þeim listamönnum sem
yfímmsjón áttu að hafa með þessu
verki, þeim Guðmundi Emilssyni
hljómsveitarstjóra og Jóni Stefáns-
syni söngstjóra. Við ræddum um
gamla góða daga, söng og tónlistar-
starf í héraði og margt fleira. Þessi
áttatíu og fjögurra ára öldungur sem
fara átti heim daginn eftir kvaðst
una hag sínum vel í skjóli sona,
tengdadætra, bamabarna og ann-
arra ættmenna og vina.
Héraðshöfðingjum Árnesinga hef-
ur fækkað um einn, maður sem setti
svip á samtíð sína, persóna sem tek-
ið var eftir, varkamaður sem skilur
eftir sig góðar minningar og ómetan-
leg listaverk. Blessuð sé minning
hans. Aðstandendum öllum sendi ég
innilegar samúðarkveðjur.
Hafsteinn Þorvaldsson
] ;1 . ' 1 ' ( ; j l 1T-77T
Sigurður Ágústsson, tónskáld og
bóndi í Birtingaholti, er látinn, hann
sofnaði vært inn í nóttlausa veröld
íslenska sumarsins. Það má kalla
blessun fyrir aldurhniginn mann eft-
ir langan starfa sem bóndi, kennari
og listamaður, mann sem var ska-
príkur og stoltur og hefði illa getað
unað við að verða ósjálfbjarga.
Okkur langar til að rifja upp minn-
ingar frá ferð okkar í Birtingaholt
síðsumars árið 1967. Við knúðum
dyra hjá þeim hjónum, Sigurði og
Sigríði, og eftir hlýjar móttökur bár-
um við hikandi upp erindið, sem var
að fá skika af landi Birtingaholts
undir lítið sumarhús. Vinur okkar
einn vildi endilega gefa okkur gam-
alt timburhús sem þurfti að víkja
fyrir nýrri og stærri byggingu í
Reykjavík. Sigurður þurfti ekki
langan frest til að íhuga málið,
spratt á fætur og sagði: „Við skulum
fá okkur göngutúr." Við gengum út
í blíðuna og eigmðum um þetta
stóra, fagra land, námum staðar við
og við en hann hélt áfram ömggum
skrefum þess manns sem þekkir sína
jörð og það leyndi sér ekki að hann
var búinn að velja okkur stað. Nú
var stefnan tekin upp í holtið, dágóð-
an spöl frá sjálfu býlinu. „í Stekkjar-
holti skyldi það vera.“
Þetta gamla stekkjarholt reyndist
okkur sá unaðsreitur sem okkur
dreymdi um og ekki leið á löngu uns
gamla húsið í bænum fékk að ferð-
ast á stómm vagni í sveitasæluna
og setjast í mun reisulegra bæjar-
stæði en það mátti una við framan
af ævi í vesturbæ Reykjavíkur.
Þessi ferð okkar í Birtingaholt
varð okkur og börnum okkar til
gæfu, því þarna hafa myndast vin-
áttubönd sem við vildum síst vera
án. Á jörðinni búa nú þijú bama
hans ásamt mökum og afkomendum.
Þar er því mikið líf, vel unnið en
einnig á góðum stundum gripið í
hljóðfæri og tekið lagið. Þá geta
bjartar nætur orðið langar og gleym-
ast seint.
Gamla húsið okkar frá Reykjavík
hefur nú lokið hlutverki sínu í
Stekkjarholti en það sem mestu
skiptir, annað nýtt og stærra tók
við á sama gmnni. Því njótum við
þess að geta haldið áfram að eiga
góð samskipti við þann góða frænda-
flokk sem þar býr með rausn og
myndarskap.
Við viljum þakka frænda og vini
samfylgdina og biðjum afkomendum
hans allrar blessunar.
Helga Bachmann,
Helgi Skúlason.
Við í Hreppakómum voram að
koma úr söngför sumarið 1933 og
bíllinn sem hafði flutt okkur var að
skila söngfélögunum heim og var
nú staddur fyrir neðan túnið í Birt-
ingaholti þar sem Sigurður söng-
stjórinn okkar átti heima. Þetta hafði
verið ánægjulegur dagur, glaðværð
og góður söngur, og nú þótti því
sjálfsagt að kveðja söngstjórann með
einu góðu lagi. Fyrir valinu varð svo
lag, sem féll rétt að kyrrlátri sumar-
nóttinni og þar sem allir drættir í
landslaginu em svo mjúkir og blíð-
legir átti það hér svo vel við:
Nú máttu hægt um heiminn líða
svo hverju bijósti verði rótt
og svæfa allt við barminn blíða
þú bjarta heiða júlínótt.
Enn í dag fínnst mér, þegar
ég ek framhjá Birtingaholti, að ég
heyri óminn af þessu fallega lagi
við hið hugljúfa kvæði Þorsteins,
en á þessum slóðum átti Sigurður
mörg sporin, þar sem hann, við hin
daglegu störf, samdi ljóð og lög um
lífið og tilvemna í kringum sig.
Bærinn í Birtingaholti stendur
suð-austan undir lágri grasgróinni
hæð, en fram undan bænum em
bakkar og grónar gmndir niður að
Stóm-Laxá, sem rennur þama lygn
og oftast nokkuð vatnsmikil á sand-
og malareyram. í austri gnæfír svo
Hekla upp á sjóndeildarhringinn
með sínar mjúku bogadregnu línur,
blíðleg og tíguleg en til alls vís.
í Birtingaholti hefur búið sama
ættin mann fram af manni í nærri
200 ár. Þessi ætt hefur orðið lands-
kunn vegna dugnaðar og afreks-
verka og fyrir fjölþættar gáfur. Ég
minnist sagna um Helga Magnússon
frá Syðra-Langholti, sem kvæntist
heimasætunni í Birtingaholti, Guð-
rúnu Guðmundsdóttur, en þau
bjuggu í Birtingaholti frá 1850-
1892 og eignuðust mörg mannvæn-
leg böm sem flest urðu þekkt fyrir
manndóm og góðar gáfur. Þar má
nefna bræðuma sr. Magnús Helga-
son skólastjóra Kennaraskólans, sr.
Guðmund Helgason prest í Reyk-
holti, sr. Kjartan Helgason prest í
Hmna og svo Ágúst Helgason
bónda í Birtingaholti. Þá má einnig
nefna systurnar Guðrúnu Helga-
dóttur á Hrafnkelsstöðum, móður
Helga og þeirra systkina, og Katrínu
Helgadóttur prestsfrú á Stóra-Núpi,
móður Jóhanns Briem listmálara og
þeirra systkina.
Ágúst Helgason tók við búi í Birt-
ingaholti árið 1892. Hann kvæntist
Móeiði Skúladóttur Thorarensen frá
Móeiðarhvoli, bróðurdóttur Bjama
Thorarensen skálds. Þau eignuðust
5 sonu og 3 dætur, sem komust
upp, og urðu þau öll mesta merkis-
fólk, stofnuðu öll heimili og eignuð-
ust öll mannvænleg börn og em
mörg bamabama þeirra Ágústs og
Móeiðar orðin kunn fyrir hæfileika
og dugnað. Heimili þeirra Ágústs
og Móeiðar var um margt einstakt.
Ágúst var þessi einstaki hygginda
bóndi, stjómsamur og ráðhollur og
hlóðust þvi á hann flest þau trúnað-
arstörf sem vandasöm mega teljast
í hverri sveit. Vegna þessa trausts
átti hann auðvelt með að stofna og
stjóma stómm og víðfeðmum heild-
arsamtökum eins og Sláturfélagi
Suðurlands, sem hann var fyrsti
formaður fyrir allt frá 1908 og síð-
an í 40 ár og Kaupfélag Árnesinga
frá stofnun þess 1930-1948 er hann
lést.
Móeiður var mjög söngvin eins
og föðurætt hennar og hafði hún
sjálf ágæta söngrödd og flest böm
þeirra Móeiðar og Ágústs erfðu
söngröddina frá móður sinni. Það
var því mikill söngur og gleði innan
dyra á þeim ámm i Birtingaholti
og jafnframt hlutu börnin góðan
skammt af glæsileika foreldranna í
vöggugjöf.
Það reynist mörgum erfitt að taka
við búi eftir foreldra, sem hafa búið
við slíka rausn og myndarskap og
þau Ágúst og Móeiður, en þar virt-
ist sjálfsagt að allt ætti að heppn-
ast sem tekið var sér fyrir hendur.
Það var nokkuð snemma, sem það
réðst, að það myndi falla i hlut Sig-
urðar, yngsta sonarins, að taka við
jörðinni en hann var sennilega einna
fjölgáfaðastur af öllum systkinun-
um, sem mörg vom það þó einnig
og hef ég gmn um að Ágúst hafí
haft vissar áhyggjur af því. Jafn
vitur og hann var, hafí hann óttast
að Sigurður myndi verða að bera
nokkrar byrðar vegna listrænna
hæfíleika sinna.
Fljótt fór að bera á óvenjumiklum
hljómlistargáfum hjá Sigurði
Ágústssyni. Móður hans var umhug-
að um að hann hlyti einhveija til-
sögn í að spila á orgel og 11 ára
var hann sendur til Reykjavíkur til
að læra að spila hjá Kjartani Jó-
hannessyni. Síðar fékk hann á
bernskuskeiði tvívegis mánaðartíma
í hvort skiptið, að læra orgelleik og
tónfræði hjá þeim Sigvalda Kaldal-
óns og Sigfúsi Einarssyni. Sigurður
var ekki gamall þegar hann fór að
spila við messu og fyrst tók hann
það að sér á Stóra-Núpi þegar hann
gekk til spurninganna þar. Sigurður
átti ekki kost á því að ganga í bama-
skóla, því að þeir voru ekki komnir
á landsbyggðinni í þá daga, en heim-
ili eins og Birtingaholtsheimilið
veittu börnum mjög haldgóða heim-
afræðslu. Sigurður fékk leyfí til að
stunda nám við Flensborgarskólann
í Hafnarfirði og tók þar gagnfræða-
próf eftir tveggja vetra skólagöngu.
Með því var skólagöngu hans lokið,
en þó er ótalið það sem hann taldi
sig alltaf hafa haft mikið gagn af
en það var eins árs verknám á
bóndabæ á Jaðrinum í Noregi.
Sigurður kvæntist Sigríði Sigur-
fínnsdóttur haustið 1928. Hún var
frá Keflavík, dóttir Sigurfinns Sig-
urðssonar síðar íshússtjóra þar.
Ungu hjónin settust að í Keflavík
fyrst í stað, en þau vissu bæði að
þeirra beið annað verkefni. Sigurður
vissi að hans beið að veita ættaijörð-
inni forstöðu og ala þar upp nýja
kynslóð af dugandi fólki, ef forsjón-
in væri honum og þeim hjónunum
hliðholl. Það var svo árið 1934 að
þau hjónin Sigurður og Sigríður
fluttu að Birtingaholti og hófu þar
búskap á meirihluta jarðarinnar, en
gömlu hjónin höfðu hluta af jörðinni
enn í nokkur ár sér til framfæris.
Sigurður tók nú til við bústörfín af
miklum áhuga og strax fyrsta árið
hóf hann þar tilraunir með kom-
rækt og ræktaði hann kom í vem-
legum mæli í 8 ár og heppnaðist
að ná á það fullum þroska öll árin
nema eitt. Hann varð þá að hætta
komræktinni vegna fjárfestingar-
vandamála á stríðsámnum, en við-
bótar ávinningur komræktarinnar í
Birtingaholti vom mikill túnauki og
betri túnrækt.
En Sigurður átti sér hugðarefni
utan bústarfanna og uppbyggingar
jarðarinnar. Þetta var söngur og
kórstjórn, lagasmíð og að vera
kirkjuorganisti. Hann stofnaði
Hreppakórinn árið 1924, aðeins 17
ára að aldri, og starfaði kórinn í
aldarfjórðung, en varð að hætta
vegna brottflutnings margra kórfé-
laga. Þá stofnaði Sigurður blandað-
an kór í sveitinni, sem hann kallaði
Flúðakórinn, og starfaði hann einnig
um einn aldarfjórðung eða meira.
Þá annaðist Sigurður organistastarf
í Hrepphólakirkju að minnsta kosti
í 60 ár, og einnig annaðist hann
söngstjórn og undirleik í Hmna-
kirkju í allmörg ár. Þá sótti meira
og meira á hann lagasmíð og sem
dæmi um hve mikið hann hefur
gert af ýmsum tónverkum, sem að
vísuflest em stutt, er að þegar íbúð-
arhúsið í Birtingaholti brann, þá
bmnnu þar yfír 100 tónverk í hand-
riti, en þetta var árið 1951. Hann
gerði svo mikið meira af því að
semja allslags tónverk síðar á
ævinni, og hygg ég að það eigi eft-
ir að koma í ljós, að hann eigi mik-
ið magn merkis tónverka í handrit-
um, en nokkur verka hans hafa
þegar verið gefm út og allmörg til
viðbótar verið flutt í útvarpi og á
hljómleikum. Vegleg kynning var á
verkum Sigurðar, þegar hann varð
sjötugur og áttræður, hvort tveggja
á Flúðum að viðstöddu miklu fjöl-
menni. Eitt af stærstu söngverkum
og jafnframt þeim mikilfenglegustu
sem Sigurður hefur samið er Þjóð-
hátíðarkantatan, sem samin var í
tilefni þjóðhátíðarinnar við ljóð eftir
Guðmund Daníelsson og flutt af
stómm söngflokkum undir stjórn
Sigurðar á þjóðhátíðinni á Selfossi
1974.
Sigurður sat ekki auðum höndum
í félagsmálum sveitar sinnar og
héraðs. Þannig var hann hreppstjóri
í Hmnamannahreppi í 11 ár, í
hreppsnefnd í 12 ár, formaður Bún-
aðarfélags Hrunamanna í 24 ár,
formaður nautgriparæktarfélags
Hmnamanna í 15 ár, formaður
Ræktunarsambands Hmnamanna í
10 ár, í varastjórn Búnaðarsam-
bands Suðurlands í fleiri áratugi, í
byggingamefnd bændaskóla í Skál-
holti í 4 ár og er hér þó ekki nærri
allt upptalið.
Árið 1964 afhenti Sigurður
tveimur sonum sínum jörðina til al-
hliða búskapar, en áður hafði hann
afhent dóttur sinni og tengdasyni
land undir garðyrkjubýli Sigurður
hafði á seinni búskaparárum sínum
stundað barnakennslu í 10 ár í Flúð-
askóla. Eftir að hann fékk sonum
sínum jörðina til ábúðar réð hann
sig sem kennara við Reykholtsskóla
í Biskupstungum um 5 ára skeið,
síðan á Stokkseyri í 2 ár og við
Gagnfræðaskólann á Selfossi í 3 ár.
Þá var hann skólastjóri Tónlistar-
skólans á Selfossi árin 1974-1978.
Þegar litið er yfír ævistarf Sigurðar
undrast maður að hann skyldi kom-
ast yfir allt þetta fjölþætta verk-