Morgunblaðið - 21.12.1991, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. DESEMBER 1991
HUGSJONIR OG
FYRIRGREIÐSLA
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
BRÉF til Jóns Sigurðssonar.
3. bindi. 254 bls. Bókaútg. Menn-
ingarsjóðs og Þjóðvinaf.
Reykjavík, 1991.
Þrír skrifa forsetanum í þessu
bindi, Guðmundur Ólafsson, Hall-
dór Kr. Friðriksson og Jón Péturs-
son. Ritunartíminn spannar tæpan
aldarfjórðung eða frá 1853 til
1876. Efni bréfanna er margvís-
legt: fréttir, landsmál, bæði al-
menn og pólitísk, persónuleg mál-
efni, kvabb og óskir um fyrir-
greiðslu; að viðbættu smælki
ýmiss konar sem of langt mál yrði
upp að telja. Guðmundur er allur
í búnaðarmálunum. Hann lítur svo
á að fátækt íslendinga stafi af
allt of lítilli ræktun. Taki þeir á
sig rögg og rækti tún og haga
muni hvaðeina breytast til batnað-
ar. Halldór hefur líka áhuga á
búskap. Það sýnist og hafa verið
eðli hans að skipta sér af hlutun-
um. Slíkir eignast gjarnan sam-
herja, en jafnframt andstæðinga.
Náttúru-
fræðingar
styðja
Dagsbrún
í ÁLYKTUN frá Félagi íslenskra
náttúrufræðinga er lýst yfir stuðn-
ingi við baráttu Verkamannafélags
Dagsbrúnar við að knýja atvinnu-
rekendur til samninga um kaup og
kjör. Hvatt er til samstöðu launa-
fólks um réttlátar kröfur og lýst
fullum stuðningi við verkfallsað-
gerðir Dasgsbrúnar.
Jón Pétursson kunni að tala um
peninga eins og Friðrik, tengda-
faðir hans, vissi manna best. Allir
voru menn þessir ólatir að skrifa.
Guðmundur skrifar þeirra lengst,
enda má hann hafa verið þeirra
mestur hugsjónamaðurinn. Hann
var þó tiltölulega jarðbundinn
samanber það sem hann segir um
prestana: »Það er hart að hafa
jafn-fjölmenna prestastétt og við
höfum, að hafa haft þá síðan ept-
ir 1000 og þeir skuli ekki hafa
þokað líkamlegri framför íslands
fram um eitt hænufet.« Menn
hugsuðu sem sé um líkamann ekki
síður en andann; og reiknuðu í
hænufetum.
Halldór slettir dönskunni: »Það
er satt, að jeg hef fengið Afsked
hjá Jóni G.; en jeg tók það svo sem
það væri í Naade, reyndar uden
Pension ... «
Latínu slettu lærðu mennirnir
einnig og þótti síst tiltökumál.
Ritunartími þessara bréfa var í
senn þrautatími og framfaraskeið.
Árferði fór versnandi. Síst var það
hagstætt fyrir mann eins og Guð-
mund sem dreymdi um að rækta
hér bygg og hafra. Veðráttan fór
raunar kólnandi allt þetta tímabil
þótt hið versta kæmi ekki fyrr en
síðar. Hitt gerðist ef til vill jákvæð-
ast að íslendingar fengu stjórnar-
'skrá. Og sama árið máttu skilding-
ar og ríkisdalir þoka fyrir krónum
og aurum.
Þó bréfín séu stíluð með ýmsu
móti má segja að greina megi til-
teknar meginreglur sem bréfritar-
ar fylgdu og bar að fylgja. Bréf
skyldi hefjast með ávarpi. Og
ávarp fór eftir því hversu kunnug-
ir menn voru. »Háttvirti herra J.
Sigurðsson!« skrifar Guðmundur
1854. Ári síðar leyfir hann sér að
ávarpa forsetann: »Góði vin!« En
einhvetja eftirþanka hefur hann
haft af að tala svona kunnuglega
til Jóns Sigurðssonar því eftir það
notaði hann orð eins og »Mikilsv-
irti vin! V'irðulegi vin! Göfugi vin!
Jón Sigurðsson
Heiðraði vin!«
Jón Pétursson gat verið prýði-
lega sléttmáll. Eitt bréfið hóf hann
t.d. á þessa leið: »Elskulegi Besti
Vin! Þitt ástkæra bréf með póst-
skipinu núna þakka eg þér sem
best eg má, eins og alla aðra ást-
semd þína ætíð.«
Margt þurfti að sækja til Hafn-
ar. Forsetinn var því oftar en ekki
beðinn um fyrirgreiðslu af sundur-
leitasta tagi. Halldór skrifaði hon-
um að Anna Melsted þyifti að fá
»mjólkuráhöldin«. Þar að auki
þurfti hún að fá »1 - 2 ,F_ousta-
ger“ af Luneborgarsalti«. í öðru
bréfi kunngerist að »skóflurnar og
kvíslarnar hef jeg fengið ...«
Þegar á heildina er litið gefa
bréf þessi dágóða hugmynd um
daglega lífið í landinu á umrædd-
um tíma. Varla er nokkuð svo
smátt að menn geti ekki fengið
af sér að nefna það í bréfí. En
þessir karlar gátu líka hugsað
hátt. Og þrátt fyrir margs konar
erfiðleika fól 19. öldin í sér fyrirhe-
it um eitthvað betra og meira.
Menn vonuðu og trúðu að bjart
væri framundan. Þess vegna, með-
al annars, lögðu menn á sig að
skrifa öll þessi löngu, ýtarlegu og
stundum líka opinskáu bréf.
Pjetur á grynning-
um ljóðsins
Bókmenntir
Jón Stefánsson
Pjetur Hafstein Lárusson: Inn-
höf. Fjölva útgáfa. 1991
Pjetur Hafstein Lárusson er nafn
sem ljóðfróðir ættu að kannast við
enda hefur maðurinn sent frá sér
ellefu ljóðabækur á tæpum tuttugu
árum. Nú bætist sú tólfta við; Inn-
höf.
í Innhöfum eru 54 ljóð í sex
köflum, ansi mörg ljóð og undrast
maður afkastagetu skáldsins svo
mikið að spurningin um tengsl
magns og gæða skýtur upp kollin-
um: eru öll ljóðin frambærileg í
Innhafinu? Ég verð að svara þessu
neitandi; hér hefði verið lafhægt
að skera svo sem helminginn burt.
Allt of mörg eru andvana fædd, ljóð
eins og Ljóðspurn:
Því yrkja vorinu ljóð
meðan kónguló spinnur því vef?
Því yrkja vorinu ljóð
meðan fuglarnir gera því hreiður?
Því yrkja vorinu ljóð
meðan Freyr yrkir moldu dýrast ljóða?
Ég get ekki annað en tekið undir
með skáldinu: Því yrkja vorinu ljóð?
Það sem helst háir Pjetri, fyrir
utan skort á sjálfsgagnrýni, eru
skáld sem kunna að yrkja betur.
Pjetur á erfitt með að uppfylla
meginkröfu skáldskapirins; að orða
hlutina upp á nýtt, ljóð hans líða
fyrir það að aðrir hafa komist betur
að orði. Vænting er ágætis dæmi
um þetta:
Hægt og virðulega afklæðast dagarnir
hverri stund
bijóta þær saman af natni
og hengja upp í myrkum fataskáp næturinn-
ar
líkt og þeir vænti þess
að klæðast þeim aftur að morgni
Ljóðið er alls ekki slæmt; ósköp
notaleg stemming um skil dags og
nætur en sem ég hef séð of oft til
að hrífast að gagni, til dæmis hjá
Stefáni Herði Grímssyni, Óskari
Pjetur Hafstein Lárusson
Árna Óskarssyni og ísaki Harðar-
syni svo ég grípi nöfn af handa- j
hófi. Of lítil gagnrýni og skortur á
frumleika verður til þess að skáldið
velur auðveldustu og þekktustu |
leiðina að marki sínu. Til dæmis
þegar hann reynir að koma þögn
óbyggðarinnar í orð þá er setningin
„þar sem þögnin slær strengi" látin
duga. Bestu ljóð Pjeturs verða því
að öllum líkindum ekki mikið meira
en snotur kveðskapur eins og Morg- '
unljóð-.
Eins og þjófur að nóttu
læðist morgunninn með veggjum.
Fólk hraðar sér í gegnum hann
án þess að veita honum sérstaka athygli
og verður þess ekki vart
þegar hann læðir hendi í hug þess
og rænir það rónni.
Innhöf er bók sem Pjetur þarf 1
alls ekki að skammast sín fyrir; hún
er ekki vond þrátt fyrir full mikið
af veikum ljóðum, en hún er ekki )
góð. Hætt er við að Innhöf sé bók
sem gleymist ekki einfaldlega
vegna þess að menn leggja hana )
ekki á minnið.
Með tvær bækur
89 ára gamall
Viðtal við Tryggva Emilsson
Tryggvi Emilsson Morgunblaðið/Emilía
Tryggvi Emilsson lætur ekki
að sér hæða. Á nítugasta ald-
ursári á hann tvær bækur í jóla-
bókaflóðinu, skáldsöguna
„Konan sem storkaði örlögun-
um“ og barnabókina„Pétur
prakkari og hestaþjófarnir“.
Og hann er ekki aldeilis hætt-
ur, býst við að gefa út ljóðabók
á næsta ári. Breiddin í skrifum
hans er mikil, því þekktastur
er hann fyrir æviminningar sín-
ar, sem út komu í þremur bind-
um á árunum 1976 - 79.
„Ég byrjaði svo seint. Verð að
nota tímann meðan ég lifi og hefi
hugsun til þess“, sagði Tryggvi í
upphafi viðtals á heimili hans. Og
þegar hann er spurður hvernig
hann vinni kveðst hann eiga rit-
vél.„Þegar ég varð sjötugur og
hætti verkamannavinnu _t.ók ég
mig til og lærði á ritvél. Ég hafði
lipra fíngur og hafði lítið fyrir
því. Þá veiktist ég af kransæða-
stíflu og fleiru og settist alveg
inn. Ég hafði verið mikið í félags-
starfi, 20 ár í stjórn Dagsbrúnar
og áður formaður verkamannafé-
lagsins fyrir norðan, og fleira tók
allan tíma minn fyrir utan vinn-
una. En þá hætti ég öilu. Það
þýddi ekki annað.“
Þá fór Tryggvi að skrifa bæk-
ur. Hafði að vísu gefið út eina
ljóðabók 1967, Rímuð Ijóð. En
hann hafði alltaf ort, frá 10 ára
aldri, þótt honum dytti ekki í hug
að gefa út. En svo fór hann í ferð
með Kristni Andréssyni til Sov-
étríkjanna og kynntist honum.
Kristinn kom heim til hans, valdi
úr ljóðunum í bók og hvatti hann.
Eftir að hann var sestur inn segir
Tryggvi að minningarnar hafi far-
ið að sækja á hann og hann fór
að skrifa. Þær komu svo út undir
nöfnunum Fátækt fólk, Baráttan
um brauðið og Fyrir sunnan og
vöktu mikla athygli.„Síðan hefi
ég helst fengist við ættfræði. Gaf
1988 út „Sjómenn og sauðabænd-
ur“, sem er um ættir foreldra
minna. En flestir bændur stund-
uðu líka eitthvað sjóinn. Það var
ekki erfitt, en ég þurfti þó að
fara niður á Landsbókasafn til að
vinna þetta verk,“ segir Tryggvi.
Og nú er hann kominn í skáld-
söguna, sem er kannski erfiðasta
formið. Hafði hann dreymt um
að skrifa skáldsögu? „Nei“, segir
Tryggvi, það hafði honum ekki
dottið í hug. Hann mátti aldrei
vera að því að hugsa um slíkt
fyrir félagsmálastörfum og vinnu.
Frá því hann kom suður 1947
hafði hann alltaf mikla vinnu. Var
lengi hjá Hitaveitu Reykjavíkur,
síðustu árin í eftirliti með fram-
kvæmdum. Fyrstu sögurnar,
Kona sjómannsins og Blá augu
og biksvört hempa, voru mikið
byggðar á því sem hafði gerst á
ævi minni og atburðum sem ég
þekkti,“ útskýrir Tryggvi. En bók-
in sem nú er að koma út er hrein
skáldsaga. „Ég byrjaði á því að
segja krökkunum sögu og hugsaði
þá að þörf væri á að búa til betri
Grýlu. Hún er því í bókinni dóttir
prests. Þegar ég fór að skrifa tók
ég þetta svo allt öðru vísi. Þetta
er sterk kona, temur nykur og
fleira. Á að vera kona sem stork-
ar örlögunum og hefur til þess
krafta úr hinni ættinni sinni, frá
bergrisunum. Þetta er töluvert
byggt á þjóðsögum og ævintýr-
um.“ Þá vaknar spurningin: Trúir
Tryggvi því að til séu bergrisar,
nykrar, dordinglar, Grýla og
Leppalúði og þeirra synir og fleira
sem fyrir kemur í bókinni? Hann
svarar því neitandi en bætir við:
„Þetta var manni allt saman
kennt. Og ég hefi séð ýmislegt
sem ég átta mig ekki á.“
Barnabókin er þannig til orðin
að sagan hafði komið út í blaði.
Tryggvi segir frá því að kennslu-
kona hafi lesið söguna fyrir börn-
in og látið þau teikna hana og
hún kom til hans og færði honum
teikningarnar. Nú hefur þessi
saga verið gefin út með myndum
Grétu V. Guðmundsdóttur. Þórar-
inn Friðjónsson, dóttursonur
Tryggva, hefur gefið þessar bæk-
ur hans út. Hann er bókmennta-
fræðingur, var hjá Vöku-Helga-
felli og er áfram viðriðinn útgáfu-
starfsemi.
Ekki er Tryggvi hættur skrift-
um þrátt fyrir háan aldur. Hann
kvaðst i vera að ganga frá ætt-
fræðibcjk til útgáfu. Og um næstu
jól muhdi hann iíklega gefa út
ljóðabók. Og þótt hann eigi mikið
af ljóðum frá allri sinni ævi þá
verða það ekki gömul ljóð.
E.Pá.