Morgunblaðið - 17.10.1995, Blaðsíða 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 17. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Innrás í einka-
líf plantna
Sir David Attenborough hefur sennilega kveikt áhuga
hjá mörgum náttúrufræðingnum hér á landi með
kunnum sjónvarpsþáttum sínum. Hann er nú staddur
hér á landi vegna útkomu nýrrar bókar sinnar um
einkalíf plantna. Þröstur Helgason hitti hann að
máli og ræddi meðal annars við hann um nýju
bókina og umhverfisvandamál.
Sir David Attenborough Morgunblaðið/Rax
EINS OG aðrir fékk ég áhuga á
náttúrunni og vísindum hennar
þegar ég var tveggja ára. Öll
börn eru í eðli sínu náttúrufræð-
ingar.“ Þetta eru orð eins kunnasta sjón-
varpsmanns Bretlands, Sir Davids Atten-
boroughs, sem gert hefur náttúrulífsþætti
fyrir breska sjónvarpið, BBC, í rúm fjörutíu
ár. Þykja þeir með bestu þáttum af því
tagi og hafa notið geysilegra vinsælda allt
frá upphafi. íslendingar þekkja þættina vel
og kæmi ekki á óvart þótt Sir David væri
einn áhrifaríkasti náttúrufræðikennari hér
á landi síðan sjónvarpið hóf sýningar þátt-
anna á áttunda áratugnum. Hann er stadd-
ur hér á landi vegna útkomu nýrrar bókar
sinnar á íslensku. Bókin heitir Einkalíf
plantna og um hana sagði gagnrýnandi
Morgunblaðsins, Eyþór Einarsson grasa-
fræðingur, í ritdómi síðastliðinn sunnudag:
„Þessi bók er í stuttu máli frábær og verð-
skuldar að ná til og verða lesin af sem flest-
um.“
Sir David er fæddur í London árið 1926
en varði mestum hluta æsku sinnar í Leic-
ester-borg á Mið-Englandi. Faðir hans var
rektor við háskóla borgarinnar. Sjálfur
stundaði hann háskólanám sitt í náttúruvís-
indum í Cambridge. Hann lauk þó aldrei
prófí. Þetta var undir lok seinni heimstytj-
aldarinnar og hann hafði gegnt herskyldu
í sjóhemum í tvö ár. „Þegar ég kom heim
eftir stríð tók ég því miður þá óskynsam-
legu ákvörðun að halda ekki áfram námi
heldur fara að vinna. Ég vildi fara að þéna
peninga og eignast hluti. Ég hóf starfsferil-
inn sem útgefandi, vann við að gefa út vís-
indarit en það ævintýri stóð ekki lengi og
árið 1954 réð ég mig til BBC sem þá var
að hefja sjónvarpsútsendingar að nýju eftir
nokkurra ára hlé vegna stríðsins. 0g þar
hef ég verið allar götur síðan með stuttu
hléi um miðjan sjöunda áratuginn er ég tók
lokapróf í mannfræði. Fyrst í stað gerði ég
þætti um alla skapaða hluti en smátt og
smátt sérhæfði ég mig í náttúrunni, um-
hverfinu okkar.“
Eiga plöntur sér einkalíf?
Bók Sir Davids er eins konar innrás í
einkalíf plantna. Hún fjallar um það hvern-
ig þær haga sér, verjast uppáþrengjandi
nágrönnum, ná í fæðu, þroskast og upplifa
sig í heiminum. Aðspurður um titil hennar
segir Sir David það eðlilegt að menn velti
honum eilítið fyrir sér. „Vafalaust er hluti
ástæðunnar fyrir því að ég valdi hann sá
að hann mun örugglega vekja athygli og
örva sölu. Meginástæðan er hins vegar sú
að ýmislegt í lífi plöntunnar er hulið mann-
inum, plöntur eiga sér einkalíf? Við vitum
ekki hvemig planta ratar á sinn stað, hvern-
ig hún ratar rétta leið upp í loftið eða eftir
jörðinni. Eða hvers vegna hún beinir laufum
sínum í eina átt frekar en aðra. Við verðum
ekki vör við það hvemig hún breytist eftir
því hvort það er morgunn, miður dagur eða
nótt eða þegar hún dreifir fræjum sínum
vítt og breitt um umhverfið, jafnvel í óra-
fjarlægð frá sjálfri sér. Við vitum svo lítið
um atferli plantna, stór hluti lífs þeirra er
okkur hulinn, sennilega vegna þess að tíma-
kvarði þeirra er annar en okkar. Nú gerir
nýjasta kvikmynda- og myndbandatækni
okkur hins vegar kleift að hraða eða hægja
á hreyfingum svo við getum fylgst náið
með athöfnum plantna. Það hefur orðið
gríðarleg breyting á þessari tækni síðan ég
byijaði í þessu fagi. Tæknin var svo afleit
að mér finnst myndirnar hörmulegar frá
fyrstu árum mínum í starfinu.“
Fólksfjölgnnin mesta vandamálið
Við vinnu að gerð þátta sinna hefur Sir
David komið í flest horn heimsins. Hann
hefur skoðað ólíka Iifnaðarhætti manna,
hann hefur séð náttúruna í sínum fegursta
skrúða en hann hefur líka upplifað hana
niðumídda. Hvert er helsta vandamálið á
þessari kringlu?
„Fólksíjölgunin er mesta vandamál
mannsins og eina leiðin til að ráða bót á
því er að ná tökum á því, stjórna fólksíjölg-
uninni. Sú hugmynd að maðurinn geti bara
fjölgað sér óhindrað er barnaleg og kjána-
leg. Tíu ára krakki getur séð að ef við
höldum áfram að ganga á forðabúr jarðar
endar með því að við tæmum það. Það er
hins vegar engu líkara en maðurinn neiti
að trúa þessu, a.m.k. hinn vestræni maður.
Ef þú spyrð Eþíópíubúa hvert sé mesta
umhverfisvandamálið í hans landi svarar
hann því til að á sumum svæðum Afríku
sé svo mikið af fólki að landið þoli ekki
lengur áganginn. Það er því náttúran sjálf
sem stjórnar fjölgun mannkynsins en ekki
maðurinn eins og hann ætti að gera. Af
þessum sökum deyja þúsundir manna á
degi hveijum. Það eru til betri leiðir til að
hafa stjórn á mannfjölguninni en maðurinn
hefur bara ekki enn náð þeim þroska að
nýta sér þær. Þangað til hann nær þessum
þroska verður heimurinn, umhverfi manns-
ins, að líða fyrir heimsku hans.“
En hver er þá tilgangur mannsins? Hann
getur ekki lengur verið sá að fjölga sér
þegar fjölgunin er orðin að meginvanda-
máli mannkynsins?
„Nei, en ef við skoðum mannveruna á
hlutlægan hátt eins og hún kemur fyrir í
náttúrunni þá getur tilgangur hennar ekki
verið annar en að fjölga sér, að viðhalda
stofninum. Náttúran býr yfir ákveðnu kerfi
sem takmarkar fjölda lífvera en við höfum
hins vegar verið að krukka í það, við höfum
valdið ákveðinni truflun og ójafnvægi í líf-
kerfinu. Einn þessara truflunarvalda er
aukin þekking okkar á læknisfræði. Fólk
lifir lengur, minna er um ungbarnadauða
o.s.frv. Við höfum hins vegar ekki gert
nægilega mikið til að taka afleiðingum þess-
ara truflana í lífríkinu.“
Má kannski segja að þekkingarleit
mannsins sé að ganga af honum dauðum?
„Já, það mætti segja sem svo. Ég held
hins vegar að lífið á jörðinni muni seint
þurrkast út að fullu. Það mun alltaf verða
eitthvert líf hér, plöntur og skordýr. Fjöl-
breytni lífrikisins mun hins vegar minnka
með tímanum, tegundunum á eftir að
fækka.“
Nýjar áherslur
Ævisaga Maríu Guðmundsdóttur fyrirsætu
Vægðarlaust upp-
gjör við fortíðina
TONLIST
Bústaóakirkja
TRÍÓ REYKJAVÍKUR
Flytjendur Guðný Guðmundsdóttir
fiðla, Gunnar Kvaran selló, Peter
Maté píanó og Guðmundur Krist-
mundsson lágfiðla. Sunnudagur 15.
október.
í SVO til þéttsetinni kirkjunni
byijuðu þau á Tríói í Es-dúr op.
70 eftir L.v. Beethoven, sem hann
skrifaði þá tæplega fertugur. Við
píanóið sat að þessu sinni Peter
Maté. í píanótríóum er það píanó-
leikarinn sem mestan þáttinn á í
mótun verksins, hann ræður yfir-
leitt hraða, jafnvægi hljómsins og
getur ráðið miklu um hversu veikt
og sterkt er spilað. Svo var og í
kvöld og auðheyrt var munur á
flutningnum nú og áður. Ekki segi
ég að betur hafi verið gert nú en
stundum áður, en öðruvísi. T.d.
var munurinn á sterku spili og
veiku mjög afgerandi nú, ýmis
„smáatriði" voru nostursamlegar
unnin, sem vitanlega er, eins og
sagt er nú til dags, af því góða,
andstæðurnar eru einnig skrifaðar
í hljóðfæraskrána og öllum þessum
boðum skal fylgja vilji maður vera
samviskusamur og „notentreu“.
Þessum Iögmálum var fylgt í tríó-
inu og raunar var það allt vel spil-
að, ef undan er skilið að fiðlan var
örlítið of há í tóninum í vissri tón-
hæð og kannski hefði Finalinn
mátt vera örlítið hraðari, a.m.k.
vantaði einhvern spíritus í hann.
Ekki er það hljóðfæraleikurunum
að kenna að kirkjan er ekki æski-
legast húsa fyrir kammermúsík
og því oft erfitt að koma þar því
til skila sem búið er að vinna að
á ótal æfingum og í þetta sinn
blönduðust hljóðfærin ekki vel
þangað sem ég sat og bitnaði það
helst á fiðlunni sem varð of veik,
eftir því sem á tónleikana ieið
vandist þó eyrað þessu. Þrátt fyrir
þetta nákvæma spil þremenning-
anna, sem vitanlega er 100% já-
kvætt, er ég ekki frá því að ein-
mitt nákvæmnin hafi heft tilfinn-
ingar flytjendanna að línan og
heildin hafði liðið við. Já, nákvæm-
ur er sá línudans sem tónlistar-
flutningurinn krefst og stundum
finnst manni afleitt að mega ekki
hlusta án þess alltaf að vera að
hugsa um hvað betur mætti fara.
Tríó fyrir píanó, fiðlu og selló
op. 15 í g-moll eftir F. Smetana
er feikifögur tónlist, stundum
þannig skrifuð að minnir á hljóm-
sveitarskrá, meira en þá venjulegu
kammer-músík. Hér var allt á sín-
um stað jafnvel þótt maður sakn-
aði nokkurrar breiddar og hljóm-
gæða frá píanóinu og gaman hefði
verið ef kominn hefði verið góður
Steinway. En hér voru allir þætt-
irnir mjög vel spiiaðir, svo að
manni fannst maður kominn til
Tékkó, föðurlands Smetana og
Dvoraks. Nú var það fiðlan sem
byijaði hið angurværa motif, ann-
ar þátturinn með þó nokkuð
óvenjulegu yfirskrift „Allegro ma
non agitato" og norsk-ættuðu
byijun var sérlega áhrifaríkur og
í Presto-þættinum voru augnablik
sem voru með því besta sem undir-
ritaður hefur heyrt frá Tríói
Reykjavíkur.
Lokaverk tónleikanna var
Kvartett fyrir píanó, fiðlu, lágfiðlu
og selló op. 60 eftir J. Brahms.
Hér bættist við Guðmundur Krist-
mundsson og féll hann vel inn í
hópinn, enda oi’ðinn mjög góður
lágfiðluleikari. Á sama hátt og hjá
Smetana saknaði maður hér hins
breiða og mjúka hljóms píanósins
í sterku spili og litríks og glitrandi
tóns í fingraspili. Hvernig Brahms
byggir upp þættina úr andvörpun-
um í byijun fyrsta þáttarins er
efni í langa ritgerð, jafnvel dokt-
orsritgerð, en verður þó látið öðr-
um eftir en er meistaralega gert
og kannski Brahms einum ætl-
andi. Ógleymanlegur verður leikur
fjórmenninganna í Andante-þætt-
inum, í síðasta þættinum finnst
mér alltaf eins og höfundurinn
hafi misst hugmyndaflugið.
Ragnar Björnsson
ÆVISAGA Maríu Guðmundsdóttur,
fyrrverandi fegurðardrottningar og
ljósmyndafyrirsætu, er væntanleg
frá Vöku-Helgafelli um næstu mán-
aðamót. Ingólfur Margeirsson skráir
en bókin nefnist María — konan bak
við goðsögnina.
Ingólfur segir að María hafi lifað
viðburðaríku lífi en hún komst á
hátind tískuheimsins beggja vegna
Atlantsála í byijun sjöunda áratugar-
ins — var óvænt uppgötvuð í París
og varð á skömmum tíma ein eftir-
sóttasta fyrirsæta heims.
„Ég var búinn að þekkja Maríu
í mörg ár, þegar ég ákvað að taka
þetta verkefni að mér, en vissi engu
að síður frekar lítið um hana, eins
og raunar flestir íslendingar," segir
Ingólfur. „Hún hefur upplifað marg-
ar hliðar á tískuheiminum og ég
held að hin hliðin á þeim heimi —
baktjöldin — eigi eftir að koma les-
endum sérstaklega á óvart.“
Ingólfur segir að það hafi komið
sér á óvart hvað frásögn Maríu hafi
verið hispurslaus. „Þetta er uppgjörs-
bók, enda talar María þarna um hluti
sem hún hefur aldrei talað um áður,
meðal annars æsku sína en atburðir
úr henni mótuðu hana ævilangt.
Ekki síst þess vegna er bókin sál-
fræðileg ævisaga. María tekur
María Ingólfur
vægðarlaust á sínu einkalífi, sigrum
og ósigrum og dregur ekkert und-
an. Það þarf mikið hugrekki til að
gera upp við fortíðina með þessum
hætti og ég held að ímynd hennar
eigi eftir að breytast í kjölfarið.
Fyrir mér er María stærri, dýpri
og áhugaverðari manneskja en
áður.“
Ingólfur segir að það hafi jafn-
framt komið sér á óvart hvað María
hafi átt mikið af gögnum í fórum
sínum. Hann hafi því haft úr nægu
efni að moða, meðal annars tæplega
tíu þúsund þéttskrifuðum blaðsíðum
úr dagbókum og ríflega þrettán
hundruð bréfum. Þá mun María hafa
skráð draumfarir sínar um árabil.
„Ég hef aldrei lent í annarri eins
heimildavinnu," segir Ingólfur en
bætir við að María hafi samt haft
heilmiklu við að bæta.