Morgunblaðið - 01.06.1996, Blaðsíða 31

30 LAUGARDAGUR 1. JLINÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 1996 31
JltagritaNfrltijbtb
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
20 ÁR FRÁ
FULLNAÐARSIGRI
í ÞORSKASTRÍÐI
IDAG ERU 20 ár liðin frá því er fullnaðarsigur vannst
í landhelgismálinu og Bretar viðurkenndu 200 mílna
fiskveiðilögsögu íslands. 1. júní 1976 undirrituðu þeir
Matthías Bjarnason, þáverandi sjávarútvegsráðherra, og
Einar Ágústsson, þáverandi utanríkisráðherra, ásamt
Anthony Crosland, þáverandi utanríkisráðherra Breta,
samning þessa efnis. Full viðurkenning fékkst á 200 mílna
lögsögunni og síðasti brezki togarinn hvarf af íslandsmið-
um 1. desember 1976.
Sigrar okkar í þorskastríðunum voru jafnframt sigrar
samningaleiðarinnar. Háværar kröfur komu upp hér innan-
lands, bæði í 50 mílna deilunni og ekki síður í 200 mílna
deilunni, um að við íslendingar hótuðum uppsögn varnar-
samnings við Bandaríkin og úrsögn úr Atlantshafsbanda-
laginu, létu Bretar ekki af ofbeldi á íslandsmiðum. Jafn-
framt heyrðust raddir um að varðskipin ættu að „beita
byssunum“ gegn brezku herskipunum!
Geir Hallgrímsson, þáverandi forsætisráðherra, sem
hafði forystu um lokaáfangann í landhelgisbaráttunni,
hafnaði þessum kröfum. Þótt átök væru á fiskimiðunum
var lögð áherzla á að ná samningum. Auk þáverandi forsæt-
isráðherra og ráðherrana, sem undirrituðu samningana í
Ósló, komu að þesssari samningagerð Ólafur Jóhannesson,
þáverandi dómsmálaráðherra, og Hans G. Andersen þjóð-
réttarfræðingur. Stjórnarflokkarnir skipuðu einnig sína
fulltrúa í samninganefnd íslands, þá Guðmund H. Garðars-
son og Þórarin Þórarinsson. Auk þessara manna komu
aðrir embættismenn við sögu. Samningarnir í Ósló voru
mikill sigur fyrir Islendinga en þeir sýndu einnig að þar
sem aðalsamningamaður Breta fór, Anthony Crósland, var
mikill stjórnmálamaður á ferð. Auk þess að vera utanríkis-
ráðherra Breta var Crosland þingmaður fyrir Grimsby og
varla erfiðara fyrir nokkurn mann í brezka þinginu að
gera þennan samning en einmitt hann.
Óslóarsamningarnir eru umhugsunarefni fyrir okkur
íslendinga nú. Við eigum enn í fiskveiðideilum við ná-
grannaríkin og nú helzt við Norðmenn og Rússa vegna
veiða í Barentshafi. Líklega eru nú betri möguleikar á
samningum en áður. Þeir samningar munu þýða minni
afla úr Barentshafi en við höfum náð á síðustu árum.
Vafalaust verða einhverjir til að hafa uppi stóryrði, ef slík-
ir samningar nást alveg eins og gerðist fyrir 20 árum.
En staðreyndin er sú, að við íslendingar höfum alltaf hagn-
ast á því að semja í fiskveiðideilum okkar. Sú mun einnig
verða raunin nú.
MENNTASKÓLINN í
REYKJAVÍK 150 ÁRA
MENNTASKÓLINN í Reykjavík, elzta og virðulegasta
menntastofnun landsins, á 150 ára afmæli um þess-
ar mundir og í fyrradag var henni slitið í 150. sinn og í
fyrsta sinn af konu, Ragnheiði Torfadóttur rektor.
Menntaskólinn er einstæð stofnun í sögu þjóðarinnar.
Hann á rætur sínar að rekja til Hólavallaskóla og jafnvel
Bessastaðaskóla, en afmælið nú er miðað við flutning skól-
ans til Reykjavíkur árið 1846. Fyrst framan af var skólinn
eini framhaldsskóli landsins, sem brautskráði stúdenta, og
gekk hann um tíma undir ýmsum nöfnum, svo sem Latínu-
skólinn eða Lærði skólinn.
Skólanum hefur verið vel stjórnað og þrátt fyrir ýmar
tízkustefnur í menntunar- og kennslumálum, hefur hann
staðið þær meira eða minna af sér og enn er gamla góða
bekkjarkerfið þar við lýði. Skólinn hefur ávallt gert miklar
kröfur til nemenda sinna og hann á einnig marga velunn-
ara, sem m.a. sést af því, að á afmælinu nú voru honum
færðar veglegustu gjafir, sem hann hefur nokkurn tíma
hlotið. Má þar ekki sízt nefna höfðinglega gjöf Davíðs S.
Jónssonar og barna hans til minningar um Elísabetu
Sveinsdóttur, konu hans og móður þeirra, sem lézt fyrir
skömmu en hefði átt 55 ára stúdentsafmæli nú, miklar
húseignir sem leysa munu brýna þörf fyrir aukið kennslu-
rými.
Morgunblaðið sendir starfsfólki skólans, nemendum,
ungum sem öldnum, árnaðaróskir í tilefni afmælisins.
VLADIMIR Horowitz æfir sig á flygilinn fyrir tónleika i Carnegie Hall.
Meistarinn
og hljóðfærið
____Einkaflygill rússnesk-bandaríska píanósnillingsins_
Vladimirs Horowitz er kominn til íslands. Haraldur G.
Blöndal fjallar hér um persónu listamannsins, hljóðfæri
hans og þann styr sem stóð um list hans.
VLADIMIR Horowitz fæddist í Berdichev í
Rússlandi, 1. október 1903. Hann stund-
aði nám við tónlistarskólann í Kiev og
náði strax mikilli leikni. Hann hafði þó
meiri hug á að semja eigin tónlist en tónleikahaldi.
Píanóleikarinn Josef Ilofmann naut gífurlegrar
hylli í Rússlandi á sínum tíma. Árið 1912 fór hann
eintæða hljómleikaferð um Rússland. Upphaflega
var gert ráð fyrir fimm tónleikum í Pétursborg en
vegna gífurlegrar aðsóknar urðu þeir 21 þegar upp
var staðið og hafði hann þá leikið 225 tónverk fyr-
ir 67.000 áheyrendur. Sérhver konsert var einstakur
og alltaf ný verk á efnisskránni. Ilinn 36 ára gamli
listamaður hélt borg úr borg; Moskvu, Odessu og
Tiflis. Hann kom til Kiev í-byjun desember og hélt
tvenna tónleika f tónlistarskólanum í Kief.
Það var löngu uppselt. Sophia Gorowitz1 var ákaf-
ur tónlistaraðdáandi, sótti alla konserta enda fyrrum
nemandi skólans. Henni tókst ekki að verða sér úti
um miða. Yngri sonur hennar, Vladimir, var þá
átta ára gamall. Hann lét sér ekki bregða og sagði
þijóskulega að hann ætlaði að komast á tónleikana.
Um kvöldið stóð hann við innganginn og beið þess
að einhver hávaxinn maður kæmi þar að. Loksins
kom einn slíkur aðvífandi. Pilturinn skaust inn mill-
um fóta hans og slapp undan dyravörðunum sem
eltu hann. Hann hljóp inn í konsert.salinn og faldi sig
í dimmu skoti, hljómborðsmegin. Næstu tvo tíma
sat hann opineygur á fyrstu tónieikum sínum og
hlýddi á Hofmann leika tónlist Bachs, Beethovens,
Chopins og Moszkowskis. Hann sneri heim fullur
eldmóðs og hóf æfingar af endurnýjuðum krafti og
innblæstri.
Foreldrar hans, Sophie og Simeon, glöddust mjög
af áhuga piltsins en héldu þó ró sinni enda var son-
ur þeirra ekki talinn undrabarn.
Fjölskyldan var tónelsk og fiestir léku á hljóð-
færi þó engir væru þar snillingar. Amma hans í
föðurætt var þó talin frábær píanisti og Anton
Rubinstein hvatti hana til náms. Fyrsti atvinnumað-
urinn í tónlist innan ijölskyldunnar var föðurbróðir
Horowitz, Alexander. Hann stundaði nám í tónsmíð-
um og píanóleik hjá Alexander Skriabin við tónlistar-
skólann í Moskvu. Hann varð orðinn þekktur kenn-
ari, píanóleikari og tónlistargagnrýnandi í Kharkof
og orðinn skólastjóri tónlistarskóla borgarinnar.
Næstu árin varð það forgangsverkefni hans að skóla
hinn efnilega frænda sinn. Siemeon Gorovitz til-
heyrði upprennandi stétt borgaralegra gyðinga sem
högnuðust á auknu frelsi í fyrirtækjarekstri og auk-
inni menntun. Hann var rafmagnsverkfræðingur og
talaði bæði frönsku og þýzku. .
Hann stofnaði fyrirtæki með mágum sínum og
rekstur þess gekk prýðilega. Fjölskyldan bjó þvi við
góð kjör. Horowitz tók stórstígum framförum við
píanónámið og helstu einkenni hans voru þegar
komin í ljós; tilfínningaleg innlifun og algleymi.
Fjölskyldan fordekraði Horowitz. Hann var einrænn
og mislyndur en fjölskyjdan umbar það. Hann réð
ekki við Chopin og Liszt en heillaðist af Edvard
Grieg og Sergei Rakmaninoff. Móðir hans hvatti
hann stöðugt og smám saman opnaðist honum heim-
ur tónbókmenntanna, ekki aðeins á píanóverkum,
heldur einnig á óperum, hljómsveitarverkum, kam-
mertónlist, sönglögum og ballettmúsík. Hljómplötur
voru sjaldséðar. Volodya varð því að kynna sér tón-
listina með því að spila hana af nótum. Það var
seinlegt verk, en smám saman náði hann einstæðri
hæfni við nótulestur. Árið 1912 var hann farinn að
glíma við óperutónlist og spilaði stef úr Niflungs-
baug Richards Wagners. Hann var því settur til
náms við tónlistarskólann í Kiev í september 1912.
Honum sóttist námið vel þrátt fyrir stormasamt
samband við kennara sinn og því ákvað Alexander
Gorovitz að biðja velunnara sinn og kennara, Alex-
ander Scriabin, að hlusta á frænda sinn spila. Þetta
var árið 1914, ári fyrir dauða Scriabins. Horowitz
lýsir þessu svo:
Hann kom heim til okkar nokkrum stundum fyr-
ir konsert sem hann átti að halda í Kiev. Þar ætl-
aði hann að leika 8. og 9. píanósónötu sína. Ég
spilaði fyrir hann í tíu mínútur, Chopin, Ernest von
Dohnányi, Paderewsky og Borodin. Pabbi spurði
hann álits á leik mínum og hvernig ætti að mennta
mig. Scriabin svaraði:
Sonur þinn verður áreiðanlega góður píanisti. Ég
veit ekki hversu langt hann nær en hæfíieikarnir eru
ótvíræðir. Hann þarf góða almenna menntun og þarf
að kynnast öllum tegundum tónlistar. Hann þarf að
lesa mikið og kynnast myndlist og heimsbókmennt-
um. Listamenn verða að vera fjölfróðir. Foreldrar
mínir fóru að ráðum hans og ég hlaut góða menntun.
Sérkenni
Fljólega bar á því Horowitz vaidj tónlist sem féll
ekki að kennslunni. Kennari hans, Tarnowsky,
reyndi að laga kennsluna að hugðarefnum nemand-
ans. Móðir hans hafði mesta trú á Bach, Beethoven
og Brahms. Þegar hún komst að því að hann lék
helst tónlist Moszkowskys, útdrætti úr óperum
Wagners eða verk rússneskra samtímatónskálda tók
hún að efast um hæfni kennarans. Kennarinn hafði
betur í þessum deilum. Hann Iagði mikla áherzlu á
inntak og stílrænar kröfur tónlistarinnar. Þrátt fyr-
ir frjálsar hendur við námið varð Horowitz þó að
beygja sig undir venjur skólans á ýmsum sviðum.
Þar á meðafvoru konsertar á hverri önn en þar var
bestu nemendum skólans skylt að spila. Þessir kon-
sertar voru honum martröð. Mörgum vikum fyrir
tónleikana var hann taugaóstyrkur, hvumpinn og
braut diska og margt annað sem fyrir honum var.
Þá tók móðir hans að fela leirmuni og stofustáss
áður en kom af tónleikum. En þegar hann settist
við hljóðfærið geislaði hann af sjálfsöryggi og
ástnðuþrungin túlkun hans hreif alla viðstadda.
Onnur einkenni voru einnig Ijós: Hann var mislynd-
ur, þoldi illa gagnrýni og hafði mikið álit á sjálfum
sér. Hann þótti einkennilegur og átti ekki auðvelt
með að blanda geði við fólk. Hann virtist haldinn
óöryggi og snörpu þunglyndi. Einmannaleikinn fékk
útrás við hljómborðið. Þar kvaddi hann sér hljóðs.
Horowitz tók stórstígum framförum undir hand-
RÖGNVALDUR Sigurjónsson píanóleikari lék
á flygil Horowitz í gær í hyóðfæraverslun
Leifs H. Magnússonar og líkaði vel. „Munur-
inn á þyngd nótnanna á þessum og venjuleg-
um flygli er minni en ég bjóst við þó að þær
séu mun léttari en á öðrum flyglum. Ég lék
aðeins á hann á fimmtudaginn og fór heim
eftir það og horfði á myndband af Horowitz
leiðslu kennara síns. Hins vegar leiddist honum
bóknámið að sama skapi. Árið 1919 var hann nýbú-
inn að uppgötva þriðja píanókonsert Rachmaninovs
og var önnum kafinn að læra hann. Tarnowsky
fylgdist vandlega með leik hans, mótaði og leið-
beindi. Þar var lagður grunnur að túlkun, sem síðar
að leika á sama hljóðfærið. Það var mjög
sérstök tilfinning,“ sagði Rögnvaldur sem sá
Horowitz nokkrum sinnum á tónleikum.
Sýning á flyglinum hefst í dag klukkan 14
í versluninni í Gullteigi 6 og stendur til 9.
júní. Daglega verða haldnir stuttir tónleikar
þar sem ýmsir píanóleikarar munu leika á
flygilinn.
átti eftir að heilia heiminn. Kennari hans andaðist
seinni hluta ársins út taugaveiki.
Tímamót
Fjöiskylda hans missti flestar eigur sínar í rúss-
nesku byltingunni. Þá hóf hann tónleikahald til að
eiga í sig og á. Ferill hans sem píanista var innsigl-
aður á 23 tónleikum í Leningrad 1924. ÁJ)eim tón-
leikum lék hann liðlega 200 tónverk. Arið 1925
hélt hann í tónleikaferð um Evrópu og þreytti frum-
raun sína í Ameríku 1928. Hann kvæntist Wöndu
Toscanini árið 1933. Hún var dóttir hins heims-
þekkta hljómsveitarstjóra Arthuro Toscanini.
Þegar síðari heimsstyijöldin skall á settust þau
að í Bandaríkjunum. Árið 1942 hlaut hann amerísk-
an ríkisborgararétt. Horowitz naut gríðarlegrar hylli
meðal almennings og fréttamanna. Gagnrýnendur
voru beggja handa járn. Áður en yfír lauk var hann
þó löngu orðinn launahæsti píanisti heimsins enda
glúrinn fjármálamaður og átti ágætt Iistaverkasafn.
Horowitz hætti hljómleikahaldi fjórum sinnum á
ferli sínum, 1936-1938, 1953-1965, 1968- 1974 og
1983-1985. Þó hætti hann aldrei að leika inn á hljóm-
plötur. Sviðsframkoma hans var ævinlega magn-
þrungin. Á tónleikum var hann jafnan klæddur svört-
um jakka með síðum löfum og gráröndóttum bux-
um, vesti og silkislaufu, það var einkennisklæðnaður
hans í anda kufls og hálsklúts sem listamenn 19.
aldar klæddust gjarna. Horowitz viðurkenndi sam-
kennd sína með 19. öldinni og hafnaði ævinlega
kórréttum leik skv. handriti. Ilann sagðist vera síð-
asti píanóleikari hins stórbrotna stíls og leita hins
andlega í tónlistinni, þora að gæða hana persónu-
leika sínum og hrífa áheyrendur með sér af djöfulleg-
um krafti, ,sem margir líktu við Nicolo Paganini og
Frans Liszt. Hann sagðist finna straum fara um sig
við hljómborðrið er hann tjáði og túlkaði hljómræn-
ar andstæður tónlistarinnar á sinn einstaka hátt.
Á tónleikum hélt Horowitz áheyrendum í heljar-
greipum. í snilli sinni færði hann hið rómantíska
tjáningarfrelsi út á ystu nöf og var í raun Liszt síns
tíma, umvafinn meiri dulúð en nokkur annar pían-
isti vorra daga. Um hann var gerð heimildarmyndin
„Vladimir Horowitz - síðasti rómantíkerinn". Horo-
witz lék síðast opinberlega í Evrópu 1987. Ilann
andaðist í New York 5. nóvember 1989.
Römm er sú taug er rekka dregur
Horowitz yfírgaf heimaland sitt, Rússland, árið
1925, 22 ára að aldri, en var þá þegar orðinn fræg-
ur fyrir leiftrandi túlkun sína. Jafnvel landamæra-
verðirnir þekktu hann. Sagan segir að einn þeirra
hafi lagt hönd sína á öxl unga mannsins og sagt
af alvöruþunga: Gleymdu ekki föðurlandinu þótt þú
farir á brott. Hann var með vegabréf sem gilti í sex
mánuði og förinni var heitið til Þýzkalands til tón-
leikahalds. Hann kom ekki heim fyrr en eftir 60
ár. Horowitz fékk bandarískan ríkisborgararétt 1942
og sagði oft opinberlega að hann hefði ekki hug á
að snúa aftur til Sovétríkjanna.
Þegar árin færðust yfir sótti hann áköf löngun
að sjá Rússland í hinsta sinn. Þegar menningarsam-
skipti Bandaríkjanna og Sovétríkjanna komust aftur
í eðlilegt horf eftir mikinn stirðleika í sambúð ríkj-
anna sneri hann aftur til síns gamla heimalands sem
ambassador friðar og samvinnu.
Aðeins 400 miðar voru seldir á almennum mark-
aði, afgangurinn, um 1.400 miðar, var ætlaður
embættismönnum og erlendum sendifulltrúum.
Sunnudaginn 20. apríl 1986 kl. 16.00 rann upp
hin stóra stund. Vladimir Horowitz gekk fram á
sviðið, brosti og veifaði hinum prúðbúnu gestum og
settist svo við hljóðfærið er kyrrð féll í hinum stóra
hátíðarsal.
Eftir liðlega 60 ára fjarveru og búsetu í Banda-
ríkjunum var Horowitz loksins kominn heim, 82ja
ára, að spila fyrir landa sína.
Hljómurinn var undurþýður en kraftþrunginn.
Þegar þar kom dagskránni að hann lék verk hinna
rússnesku höfunda grétu margir í salnum og fagn-
aðarlætin voru gífurleg.
Hljóðfæri meistarans Steinway & Sons
Stofnandi Steinway-fyrirtækisins var Henry Eng-
elhard Steinweg. Hann flutti til Bandaríkjanna með
sonum sírium þremur 1849 og stofnað fyrirtækið
Steinway & Sons 1853 í New York. Hljóðfæri fyrir-
tækisins fóru brátt sigurför um Evrópu og Ameríku
og unnu til fjölda verðlauna. Fyrsti Steinway flýgil-
inn (grand piano-forte) var smíðaður 1856. Elsti
sonurinn, Theodore, gekk til liðs við fyrirtækið 1865
og honum eru eignaðar margar endurbætur og ný-
mæli sem eru enn fyrirmynd hljóðfærasmiða.
Fyrstu tengsl Horowitz við fyrirtækið voru kynni
hans af Alexander Greiner, sém var rússneskur inn-
flytjandi og hafði yfirumsjón með konsertflyglum
Steinway í New York. Með aldri og þroska varð
undrabarnið Horowitz einn af stórsnillingum píanós-
ins, ráðsettur, lífsreyndur én oft torskilinn og erfitt
var að henda reiður á honum. Sérviska hans var
söm og áður. Förunautar hans á hljómleikaferðum
voru ávallt þeir sömu; eiginkonan, Wanda, einkarit-
arinn, matreiðslumeistarinn og að sjálfsögðu flygill
meistarans, Steinway no. 314503.
Steinway & Sons er sómakært einsog aðalsmaður
af gamla skólanum. Slíku fyrirtæki er mikill akkur
í að hafa listamann á heimsmælikvarða í röðum
sínum. Horowitz var ekki aðeins frægasti píanisti
síns tíma heldur lék hann eingöngu á
Steinway-flygil í liðlega sextíu ár.
Helsti hljóðfærasérfræðingur Steinway,
Franz Mohr, annaðist alla tíð viðhald
hljóðfærisins af ýtrustu vandvirkni. Meðal
píanista, sem leikið hafa á flygilinn eftir
andlát meistarans, eru Alicia de Larrocha, Mureay
Perahia og Rudolf Firkusny. í helstu borgum Banda-
ríkjanna mætti flöldi manns þegar hljóðfærið var til
sýnis og hlýddi á fyririestra og tóndæmi um túlkun
Horowitz. Þar mælti David Dubal sem hefur kynnt
sér meistarann og var auk þess einn fárra nemenda
hans. Þá hefur mönnum veist sú mikla lífsfylling að
magna líf í þetta fræga hljóðfæri.
Franz Mohr er enn tilsjónarmaður hljóðfæriáins.
Hann fullyrðir að áhugamenn og píanójöfrar geti
ekki skemmt hinn helga grip. Það þarf að leika á
hljóðfærin, segir hann með þungum, þýzkum, hreim.
I fljótu bragði virðist hljóðfærið ekki ýkja frá-
brugðið öðrum slíkum. Hljóðfæri af gerðinni
Steinway-D eru hvert öðru lík að lengd og lögun.
Að sögn Mohrs eru engin sérstök einkenni á hljóð-
færi meistarans eftir áralanga notkun.
Hljóðfærið hefur verið á endalausum þeytingi
milli stórborga um áratugaskeið.; London, Moskvu,
Tókýó og ótal borga annarra auk Qölda upptöku-
sala á vegum RCA og Deutsche Grammophone.
Þrátt fyrir það sér lítið á bol hljþðfærisins. Sama
er að segja um hljómborðið þrátt fyrir sérkennilegan
og óviðjafnanlegan áslátt meistarans. Hann fullyrð-
ir að undraverðar áherslubreytingar, ásláttarstyrkur
og kraftmikil spilamennska hafi ekki skaddað hljóð-
færið á nokkurn hátt.
Innviðir hljóðfærisins eru að sönnu nokkuð frá-
brugðnir öðrum hljóðfærum en lúta einkum að fín-
stillingu þess. Þriðji pedallinn, sem dempar áslátt-
inn, er sérlega stilltur til að skerpa og ýta undir
áhrifin af notkun hans. Hamrarnir eru sérlega hert-
ir til að auka hljóminn í hljóðfærinu. Píanóáhuga-
menn kannast þegar við hljóminn. Bassahamramir
voru einnig hertir sérstaklega til að ná fram auknum
krafti. Bassinn er í senn magnaður, skær og tær
en háu nóturnar bjartar og kristaltærar. Möguleik-
inn á ýtrustu andstæðum er nýttur fulls.
Hljóðfærið er venjulegur konsertflygill af gerðinni
Steinway-D. Fyrirtækið smíðaði hann sérstaklega
fyrir Horowitz og var hann brúðargjöf til meistar-
ans er hann gekk að eiga Wöndu Toscanini árið
1933. Að honum látnum gaf hún verksmiðjunum
hljóðfærið og hefur það verið á sýningarferðalagi
síðastliðin þrjú ár vítt og breitt um Evrópu, Banda-
ríkin og Asíu.
Nótnaþyngdin er helmingi minni en á venjulegum
Steinway-konsertflygli. Þær eru að öliu jöfnu 52
grömm að þyngd en aðeins 26 grömm í þessum,
sem gerði áslátt þess mun léttari. Það er með öðrum
orðum sérlega ásláttarnæmt. Þessi flygill var heima-
hljóðfæri Horowitz. Hann æfði sig á þetta hljóðfæri
og notaði það helst á tónleikaferðum sínum. Þessi
frávik eru þó ekki ljós öðrum en meisturum hljóm-
borðsins. Enda þyrpast þeir að til að spreyta sig á
hljóðfærinu, að sögn umboðsmanna Steinway, sem
kosta ferðalagið. Það þarf ekki miklar
bréytingar til að breyta hljómi. og snerpu
flestra Steinway-hljóðfæra til jafns við
hljóðfæri Horowitz. Steinway smíðaði
raunar annað hljóðfæri fyrir Horowitz
skömmu áður en hann dó. Eiginkona
meistarans, Wanda, var orðin langþreytt á eilífum
tilfærslum á gamla jaxlinum inn og út um gluggann
á íbúð þeirra hjóna í New York fyrir og eftir sér-
hveija tónleika. Þau sendu því flygilinn aftur til
verksmiðjunnar og fengu nýjan í hans stað, sem
aðeins var ætlaður til heimanotkunar. Horowitz lík-
aði vel við nýja hljóðfærið og lék síðustu hljóðritun
sína á þann flygil.
Palladómar
Hvað er merkilegt við þennan flygil nú er lagstur
í heimshornaflakk og opinberar heimsóknir að hætti
þjóðhöfðingja? Hveijir eru töfrar hans? Svarið er
einfalt. Hann var alla tíð í höndum stórsnillings.
Hljóðfærið var sérhannað til að þóknast sérvisku
og duttlungum meistarans.
Rússneski fiðlusnillingurinn Nathan Milstein rit-
aði eitt sinn um Horowitz: „Mér fannst iðulega að
hann hefði meiri ást á hljómi píanósins er tónlist-
inni.“ Margir tónlistargagnrýnendur voru á sama
máli. Þeir skipuðu honum því á sérstakan bás. Þeg-
ar þeir fjölluðu um listamenn á borð við Glenn Go-
uld fjöhuðu þeir um „túlkun" og „heildarsýn" en
þegar fjallað var um Horowitz ræddu þeir fremur
um „hljóminn“, rétt einsog píanóleikur hans höfðaði
meira til eðlislægari og frumstæðari grunnþátta;
Gagnrýnendur létu-oft gamminn geysa í umflölluri
sinni um Horowitz og felldu oft þunga dóma. Mörg-
um þótti sérkennileg túlkun hans rísa hæst í tónverk-
um rússneska tónskáldsins Alexanders Skriabin.
Skömmu fyrir andlát meistarans, 1989, ritaði Edw-
ard Said grein í tímaritið The Nation og bar hann
saman við aðra píanista hinnar myrku tjáningar.
Hann kvartaði undan því að Horowitz notaði hljóð-
færi sitt til persónulegrar tjáningar sem bæri öll
einkenni hugsýki og taugaveiklunar fremur en tján-
ingar út frá tónlistarlegum forsendum.
Vera má að sannleikskorn leynist í þessum um-
mælum, en þó vantar sjálfan kjarna málsins. Ná-
kvæm spilamennska var aldrei stíll meistarans og
hljóðfæri hans miðlaði því aldrei kaldri rökhugsun
í tónlist. Hann laut aldrei hlutleysi og niðurnjörfun
í leik sínum. Arthur Rubenstein lýsti eitt sinn túlk-
un hans á B-moll sónötu Frans Liszts með þeim
orðum að hún væri: „sjálfsmynd". Hafi svo verið
þá leiðir af því að hljóðfæri Horowitz var ígildi strig-
ans hjá listmálaranum.
Tónleikar hans í Moskvu, 1986, eru frægir í tón-
listarsögunni. Sagt er að áður en hann
lagði upp í þá för hafi hann gengið icríng-
um hljóðfærið, strokið það og klappað því
mjúklega þveru og endilöngu. En því mið-
ur hefur slíkt lítið vægi hjá gagnrýnend-
um, sem vilja túlkun en ekki sjálfsmyndir.
Horowitz hafði ákveðnar skoðanir á áheyrendum,
hljómleikahaldi og túlkun: „Til eru þrenns konar
áheyrendur: Þeir sem mæta til að sýna sig og sjá
aðra þegar frægir listamenn halda konserta. Þeir
eru verstir, sitja jafnvel sofandi og hafa enga hug-
mynd um það sem fram fer. Þá eru sérfræðingarn-
ir. Þeir hlusta á nóturnar og hengja sig í feilnótur.
Þeir hlusta ekki á tónlistiná. Þriðji hópurinn er fólk-
ið sem mætir til að hlusta á mig, líkar við túlkun
mína og vill aðeins heyra það besta. Stundum er
ég ijarri mínu besta en fólkið kemur aftur því það
veit að ég get betur.
Ég þekki áheyrandann á hlustun hans. Klappið
skiptir ekki máli. Þögnin er laun listarinnar. Þegar
fólk hlustar gleymir það að hósta og fitla við efnis-
skrána. Einbeitingin er algjör. Einbeiting lista-
mannsins smitar áheyrandann og dáleiðir hann.
Hann hlustar á tónlistina en ekki einstakar nótur
og veltir sér ekki uppúr því hvort leikið er hratt eða
hægt. Það er aukaatriði. Þar er komið að gagnrýn-
endum að sýna speki sína. Á tónleikum gerist alltaf
eitthvað nýtt. í hvert sinn sem ég leik tónverk er
það frábrugðið fyrri túlkun. Ég leik aldrei eins í tvö
skipti. Nú hlusta ungir listamenn á hljómplötur og
vilja leika eins og þeir sem þeir hlusta á. Þeir leita
ekki að eigin hljómi. Ég hlusta aldrei á hljóðritanir
mínar. Ég leik ekki eins og fyrir tíu árum. Til hvers
væri það?“
Frægir fiðluleikarar játa fúslega að Stradivarius-
fiðlur þeirra ljái leik þeirra og túlkun sérstakan blæ.
Hins vegar hafa píanóleikarar aldrei verið tengdir
svo sterkum bönrum við hljóðfæri sitt í huga manna.
Uppáhaldshljóðfæri píanóleikarans kann að vera
heima hjá honum, en til þess er ætlast að hann
hafi vald á hvaða hljóðfæri sem honum býðst að
leika á. Fólki finnst ekki við hæfi að píanóleikari
hafi slíka ofurást á tilteknu hljóðfæri. Horowitz
hafði aldrei áhyggjur af slíku. Hann unni hljóðfæri
sínu opinberlega, skammlaust, eins og hjákonu, og
hneykslaði marga fyrir vikið. Er lykilinn að hinu
dularfulla listfengi hans og tjáningu að einhverju
leyti fólginn í hljóðfærinu? Tjáningin var lykillinn
að galdri meistarans. Sjálfur sagði hann: „Þú leikur
ekki á píanó í svarthvítu. Listamaðurinn túlkar lit-
róf hljómanna. Píanóið er eins og hvert annað tæki.
Vandinn er að laða fram töfra þess. Píanóið er skyn-
færi mín ; augu, eyru, munnur, hjarta og hugur.
Þegar ég hélt frá Rússlandi til Berlínar 1925 fór
ég til allra helstu píanóframleiðenda og reyndi öll
hljóðfærin. Mér líkaði best við Steinway og það
hefur ekki breyst. Ég á mitt eigið hljóðfæri og tek
það fram yfir öll önnur. Mér er engin launung á
því.“ Steinway 314503 er goðsagnakennd þjóðsaga.
Þangað leita menn til að fá svör við spurningum
sem aldrei verður hægt að svara. Hvar var upp,
spretta snilldarinnar í hljómaveröld hins látna meist-
ara? Hljóðfærið svarar því aldrei, en til-
vist þess er mörgum huggun og hugarfró.
Þeim seni vilja kynna sér Horowitz og
túlkun hans er bent á eftirtaldar bækur:
The Great painists: Harold Schonberg,
Les Grands Virtuoses: Kurt Blaukopf,
Great Pianists of Out Time: Joakim Kaiser, Music
Makers: Ronald Gelatt, Virtuosos: Harvey Sachs,
Horowitz. A Biography: Glenn Plaskin. Ennfremur
svipmyndir úr eftirtöldum bókum: Speaking of Pian-
ists: Ábraham Chasin, A little Nightmusic: Samuel
Chotzinoff, Musical Chairs: Schuyler Chapin, Great
Pianists Speak for Themselves: Elyse Mach.
1 Umstöfun á nafni Valdimirs Samoliovich Gorovitz úr rúss-
nesku yfir á ensku er Valdimir Horowitz. Að hætti rúss-
neskra útflytjenda þess tíma kaus hann að aðlaga nafn sitt
Vesturlöndum. Það gerði hann er hann kom fyrst fram í
Berlín, 1926, og breytti þá Gorovitz í Horowitz.
Höfundur er starfsmaður íslandsbanka, ,
áhugamaður um klassíska tónlist og hefur annast
klassíska tónlistarþætti í Rikisútvarpinu.
Morgunblaðið/Halldór
Sérstök tilfinning að
leika á hljóðfærið
Ástríðuþrung
in túlkun
hreif alla
Tjáningin var
iykillinn að
galdrinum