Morgunblaðið - 13.03.1997, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 13. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
*
Imyndað land sem
minnir á Island
NÝLEGA kom út í Bandaríkjunum skáld-
sagan „The Friends of Freeland" eftir Brad
Leithauser en hann bjó hér á landi um
tveggja ára skeið. Segir hann sjálfur, að
dvölin hér hafi orðið kveikjan að sögunni
en þess má geta, að Leithauser skrifaði
formálann að Sjálfstæðu fólki Halldórs
Laxness, sem nýlega kom út í Bandaríkjun-
um öðru sinni og í nýrri þýðingu. Segir
hann um þá sögu, að hún sé „bók lífs míns“.
Eftirfarandi ritdómur um „The Friends of
Freeland" eftir Brooke Allen birtist í dag-
blaðinu The Wall Street Journal 29. janúar
sl. og er hér í styttri gerð. Bókin fæst í
Eymundsson Austurstræti og Kringlunni
og kostar 1.695 kr.
„Reynið að gera ykkur í hugarlund þann
almesta útnára, sem um getur - ekki bara
þorp eða bæ, heldur heilt land. Útkoman
gæti verið samfélagið á „Freeland", sem
er aðalvettvangur nýrrar og bráðskemmti-
legrar sögu eftir Brad Leithauser, „The
Friends of Freeland". Landið er vesældar-
legur eyjaklasi í Norður-Atlantshafi, ein-
hvers staðar á milli íslands og Grænlands,
og þar hefur verið búið síðan norski sæfar-
inn „Eiríkur hinn“ kom þar fyrstur manna
á tíundu öld.
Freeland er lítið annað en gróðurlaus
flatneskja hrauns og ísa. „Það, sem græni
liturinn er fyrir íra, er sá grái fyrir okk-
ur,“ segir sögumaðurinn. Helsti byggingar-
stíllinn í landinu er „gamli grenisstíllinn“;
uppistaðan í mataræði landsmanna er steikt
ýsa, soðnar kartöflur, kanelsnúðar og kóka
kóla og það mergjaðasta af fornum spak-
mælum þjóðarinnar hljóðar eitthvað á þá
leið, að fijálsborinn maður eigi að geta
ráðið því hvort hann lyktar af slori eða
sauðataði.
Þessi smáþjóð, sem telur aðeins 60.000
sálir, hefur um 20 ára skeið verið undir
stjórn dálítið belgingslegs forseta, Hannib-
als Hannibalssonar. Þar er á ferðinni mað-
ur, sem gefinn er fyrir pomp og pragt og
lífsins lystisemdir, sem sagt verðugur og
um leið dálítið kjánalegur afkomandi hinna
fomu kappa.
Nú er hins vegar komið fram á tíunda
áratuginn og skrúðmælgi Hannibals er orð-
in dálítið gamaldags og farin minna á aðra
og ekki jafn upplýsta tíma. Aldurinn er líka
farinn að færast yfir Hannibal og það er
unglingavandamálið, sem er að verða mesta
áhyggjuefni í Freeland eins og víðar.
Það er orðið lítið fyrir ungar hendur að
gera í landbúnaði og sjávarútvegi og æsku-
lýðurinn drepur því tímann með því að safn-
ast saman á Sjálfstæðistorginu, drekka sig
fullan og hlusta á rokkmúsík. Mörgum
finnst því, að nú verði að breyta til og fella
Hannibal í komandi kosningum. í hans stað
á að kjósa Nonna Karlsson, atkvæðalítinn
en geðugan nýgræðing í pólitíkinni, sem
hefur fátt annað sér til ágætis en tiltölu-
lega ungan aldur.
Sögumaðurinn, Eggert Oddason, er ekki
aðeins kunnasti rithöfundur í Freeland,
hefur gefið út hvorki meira né minna en
48 bækur, heldur einnig ráðgjafi Hannib-
als, helsti ráðherra og gamall vinur.
Flest bendir til, að dagar Hannibals í
embætti séu taldir en Eggert er samt bjart-
sýnn á, að hann geti sigrað í kosningunum.
Þótt landsmenn hafi sætt sig við Hannibal,
„mann, sem tók sér barþernu fyrir konu
og hirðir upp spýtnarusl á víðavangi, þá
viljum við ekki fá sem forseta mann, sem
svarar flestum spurningum með krampa-
kenndri geiflu búktalarabrúðunnar og segir
eitthvað á þessa leið: Þetta er ágæt spurn-
ing“ - mann, sem „hefur alltaf langað til
að vera eitthvað en er ekkert“.
Kosningabaráttan fer að verða dálítið
rætin og persónuleg þegar andstæðingur
Hannibals, hinn litlausi Nonni, ræður til sín
þrjá bandaríska kosningaráðgjafa. Myndin,
sem dregin er upp af því þegar landsmenn
reyna í sakleysi sínu og á heldur klaufaleg-
an hátt að tileinka sér bellibrögðin, er í
sjálfri sér mikill áfellisdómur yfir banda-
ríska kosningakerfínu.
Mikill orðsins maður
Brad Leithauser, ágætt skáld og höfund-
ur þriggja skáldsagna, er mikill orðsins
maður og fer oft á kostum í „The Friends
of Freeland". Hröð og kraftmikil frásögnin,
lýsandi myndirnar og háðslegar þversagn-
irnar minna helst á John Updike. Sem
dæmi um það má nefna kveinstafi Egg-
erts, sem þráir unga stúlku, sem ekkert
vill með hann hafa: „Hvers vegna getur
hún ekki skilið, að ég er ekkert líkur sjálf-
um mér?“ Þetta ímyndaða land, sem Leit-
hauser hefur sett saman af stakri snilld,
er raunar sambærilegt við Afríkuríkið hjá
Updike í „The Coup“.
Leithauser segir sjálfur, að tveggja ára
dvöl á íslandi hafí verið honum innblástur
og kveikja að bókinni og einnig ferðir hans
til Suðureyja, Færeyja, Nýfundnalands,
Nova Scotia og til Okj-eyja í Japanshafí.
Þótt hann eigi þessum stöðum öllum eitt-
hvað að þakka, þá er Freeland samt svo
yndislega einstakt og algjör hugarsmíð. Það
er fullkomið baksvið þessarar sögu, sem
Leithauser hefur að segja, sögu, sem nær
langt út fyrir landamæri pólitískrar háðsá-
deilu og fjallar um átökin milli kynjanna,
hjónabandið, samskipti foreldra og barna;
um það, sem ergöfugt og gott við þjóðernis-
kenndina og heimskuna, sem oft er hennar
fylgifiskur, um hvað sé hefð og hvers virði
hún sé. Eg las þessa skemmtilegu og merki-
legu bók mér til mikillar ánægju."
Skugginn af annarri hugarsmíð
Eftirfarandi ritdómur (styttur hér á eft-
ir) um skáldsögu Leithausers birtist í The
New York Times 31. janúar sl. og er höfund-
ur hans Michiko Kakutani:
Brad Leithauser
„í „The Friends of Freeland", hinni nýju
en heldur ruglingslegu skáldsögu Brad Leit-
hausers, kynnir hann fyrir lesendum sínum
ímyndað land, „fjórar hreggbarðar eyjar í
Norður-Atlantshafi“, sem heita Freeland.
Það er grýtt og gróðurvana, veturnir dimm-
ir og langir eins og hjá Bergman og það
er eins og lágkúran umvefji allt og alla.
Hinn dæmigerði Free-lendingur býr í
„steypukassa, sem lífgað er upp á með
blúndugardínum og bijálæðislegri þakmáln-
ingu“. Tómstundagamanið er landadrykkja;
fólkið er fýlt og framtíðarhorfurnar ekki
upp á marga fiska.
„Úti í hinum stóra heimi hafa fæstir
heyrt minnst á landið mitt,“ segir sögumað-
ur Leithausers, „og þeir, sem hafa ein-
hveija hugmynd um það, líta yfirleitt á
okkur sem hlægilega þjóð - hlægilega fá-
menna, hlægilega langt í norðri, hlægilega
drykkfellda."
Þótt Freeland minni um margt á ísland
(þar sem höfundurinn dvaldist einu sinni
sem Fulbright-styrkþegi) beitir Leithauser
- höfundur bókanna „Equal Distance" og
„Hence“, sem fengið hafa mjög góða dóma
- næmi sínu fyrir smáatriðum og orðgnótt-
inni til að skapa land og samfélag með sín
sjálfstæðu einkenni.
Honum tekst hins vegar ekki eins vel
upp með tvær helstu sögupersónurnar, sem
eru eins og aðalpersónan í síðustu skáld-
sögu hans, „Seaward“, hvorki mjög geð-
felldar né eftirminnilegar. Aðalpersónan í
„Friends of Freeland" er Hannibal Hanni-
balsson, forseti landsins í fjögur kjörtíma-
bil, mikill maður vexti og fyrrverandi
íþróttamaður, sem nú er orðinn feitur og
gefínn fýrir drykkjuskap og dagdrauma.
Helsti ráðgjafí Hannibals og besti vinur er
Eggert, kaldhæðinn rithöfundur og sá, sem
söguna segir.
Leithauser á í erfiðleikum með að gera
söguna nógu sannfærandi og vegna þess,
að tónninn eða stíllinn sveiflast afkáralega
á milli drýgindalegrar sjálfumgleði og
hæðni, þá verða þessar persónur hvorki
skemmtilegur tilbúningur né ná því að líkj-
ast raunverulegu fólki. Hannibal birtist sem
klaufalegur og ákaflega þokukenndur full-
trúi free-lenskrar þjóðernishyggju. Hann
babblar eitthvað um þá skyldu sína að sitja
fimmta kjörtímabilið og talar mikið um free-
lenska hefð og sjálfstæði þjóðarinnar. Samt
er hann bara stjórnmálamaður, sem hefur -
í raun ekkert að segja, og það, sem verra
er, hann er hugsjónamaður án nokkurrar
hugsjónar. Aðeins undir lokin, þegar and-
stæðingur hans hefur fengið til liðs við sig
nokkra skuggalega kosningaráðgjafa frá
Bandaríkjunum, fær málstaður Hannibals
á sig mynd, sem hægt er að hafa samúð
með.
Eggert, sem er eins konar Sancho Panza
við hliðina á Quixote Hannibals (vinsælt
stef í verkum Leithausers), er jafnvel enn
óljósari sem persóna. Hann lýsir sjálfum
sér sem kaldhæðnum og undirförulum þijót,
sem kunni aðeins að meta þrennt í lífinu -
að skrifa bækur (hann er að byija á þeirri
50.), draga konur á tálar og beijast fyrir
Freeland - og hann er vissulega trúr þess-
ari sjálfslýsingu. Hann umgengst son sinn,
upprennandi rithöfund, með fyrirlitningu
og tælir hveija konuna á fætur annarri til
þess eins að yfirgefa þær.
Pólitískar hugsjónir Eggerts eru einhver
hrærigrautur af þjóðernishyggju, róman-
tískum söknuði eftir liðinni tíð og löngun
til að loka augunum fyrir nýjum tíma. Egg-
ert vill sporna við áhrifum útlendrar (þ.e.a.s.
amerískrar) tónlistar og sjónvarpsefnis í
Freeland og standa vörð um menningarar-
fleifð þjóðarinnar. Þessi afstaða hans fellur
hins vegar ekki i kramið hjá unga fólkinu
og jafnvel dóttir hans snýst öndverð gegn
honum.
Til að byggja upp spennu fer Leithauser
aftur og fram í tíma, milli kosningabaráttu
Hannibals og þess tíma er þeir Eggert voru
ungir. Við kynnumst stóru ástinni hans
Hannibals, rangeygðri barþernu, Rut að
nafni, og ótal ástarævintýrum Eggerts í
Freeland og Bandaríkjunum. Sagt er frá
þátttöku þeirra beggja í íþróttum og ævi-
langri vináttu og frá minnkandi fylgi við
Hannibal í kosningum.
Margir þessara atburða tengjast eða end-
urspegla hver annan. Ástarævintýri Eggert
með einni af ráðskonum sínum samsvarar
því er hann samrekkir konu fræðimanns
nokkurs (ástarleikirnir eiga sér stað í litlu
þakherbergi og konurnar báðar miklu stærri
en Eggert); fyrstu skref sonar hans sem
rithöfundar líkjast tilraunum Eggerts til að
skapa free-lenskar bókmenntir og þannig
má áfram telja.
Þegar allt kemur til alls gengur sagan
ekki upp sem mynd af vináttu tveggja
manna vegna þess, að það er aldrei ljóst
hvað bindur þá og hvorugur þeirra þrosk-
ast og þróast þannig, að máli skipti. Bókin
missir Iíka marks sem pólitísk háðsádeila.
Þótt Leithauser takist vel upp þegar hann
hæðist að tilraunum amerísku ráðgjafanna
til að beita nýmóðins kosningabrellum í
forsetakosningunum í Freeland, þá gefur
hann fyndninni ekki nógu lausan tauminn;
kímnin er tilfallandi, lítil og slitrótt.
Með þetta í huga er Freeland bara skugg-
inn af annarri hugarsmíð með líku nafni:
Hinni yndislega bijáluðu Freedonia í „Duck
Soup“ þeirra Marx-bræðra.“
Vakti athygli
sænskra fjölmiðla
JÓRA Jóhannsdóttir
nemi í Ijósmyndun við
Folkuniversitetet í
Lundi tók nýverið þátt
í sýningu á vegum
skólans í safni sem
nefnist Kulturen þar í
bæ. Beindist kastljósið
að henni af því tilefni
en tvö dagblöð,
Skánska Dagbladet og
Sydsvenskan, stærsta
dagblaðið í Suður-Sví-
þjóð, óskuðu sérstak-
lega eftir að fá að
birta myndir eftir
hana mjeð fréttum um
sýninguna.
„Það er alltaf upp-
Jora
Jóhannsdóttir
a.m.k. ekki fræg,“
bætir hún við og skell-
ir uppúr.
Viðfangsefni sýn-
ingarinnar var kirkjan
í tímans rás í tilefni
af því að aðskilnaður
ríkis og kirkju mun
koma til framkvæmda
í Svíþjóð síðar á þessu
ári. Tók Jóra tvær
myndanna hér á landi
en eina ytra.
Hún vinnur nú að
undirbúningi næstu
sýningar sem hefjast
mun 17. maí næst-
komandi og er liður í
lokaverkefni náms-
ársins í skólanum. Hefur hún hug
á að sýna þar portrett af gömlu
Ekki framandi furðuverk
höfundur. Þessi skáld-
saga skildi eftir í mér
langvinnt, afar lang-
vinnt bergmál hrifning-
ar.“ C.B. í dagblaðinu
Le Matin segir: „Þessi
skáldsaga fellur aldrei
í þá gryfju að fegra
æskuna. Þvert á móti
er hinum raunverulega
heimi lýst þar frá sjón-
arhóli ungrar stúlku.
Og það er frábært!
Jean-Baptiste Harang
segir í ritdómi í Libér-
ation: „Svanurinn er
eina leiðin til að upp-
götva rithöfund sem til
allrar hamingju er ekki
Guðbergur
Bergsson
ið þetta nafn vel á
minnið. Þetta er höf-
undur sem er sér á
báti. Maður sem þekkir
hin ystu mörk, maður
sem heillar."
Auk frönsku útgáf-
unnar hefur Svanurinn
þegar komið út í Dan-
mörku, Svíþjóð og
Tékklandi og hlotið
góðar viðtökur. Bókin
verður gefín út í Bret-
landi í apríl og á Spáni
í júní og er væntanleg
á þýsku í byijun næsta
árs. í Svíþjóð verður
hún endurútgefin í kilju
í 20.000 eintökum í
haust. Sænski útgef-
andinn Rabén Prisma gefur út aðra
örvandi að fá athygli fyrir verk
sín,“ segir Jóra sem átti þijú verk
á sýningunni. „Eg geri hins vegar
ekki ráð fyrir að þetta eigi eftir
breyta neinu fyrir mig - ég verð
fólki en portrettið er það form
sem hún gerir ráð fyrir að sinna
mest i framtíðinni.
SVANURINN eftir Guðberg Bergs-
son kom nýverið út í Frakklandi hjá
Editions Gallimard sem er eitt virt-
asta útgáfufyrirtæki þar í landi.
Catherine Eyjólfsson þýddi bókina.
Svanurinn kom upphaflega út hjá
bókaútgáfunni Forlaginu 1991 og
hlaut Íslensku bókmenntaverðlaunin
það ár og var tilnefnd til bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs.
Franska útgáfan hefur hlotið af-
bragðs viðtökur gagnrýnenda og
selst vel. Heilsíðuviðtal birtist við
Guðberg í stórblaðinu Le Monde og
lofsamleg gagnrýni um bókina hefur
birst í ýmsum blöðum. Tékkneski
rithöfundurinn Milan Kundera skrif-
ar um bókina í Le Nouvel Observate-
ur og segir m.a.: „Hver einasta lína
í Svaninum, þessari æsku- og
skálkasögu, er mótuð af íslensku
landslagi. Samt bið ég ykkur um-
fram allt að lesa söguna ekki sem
„íslenska skáidsögu", eins og eitt-
hvert framandi furðuverk! Guðberg-
ur Bergsson er mikill evrópskur rit-
hægt að flokka, sem
neitar að leika góða stýriláta villi-
manninn. Hann er hvorki vondur né
góður, heldur algerlega villtur.“
André Clavel tekur í sama streng í
svissneska dagblaðinu Journal de
Geneve: „Guðbergur Bergsson, legg-
bók Guðbergs, Sú kvalda ást sem
hugarfylgsnin geyma, í næsta mán-
uði. Samningaviðræður standa yfír
við útgefendur í Noregi, Finnlandi
og víðar.