Morgunblaðið - 20.06.1997, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 20. JÚNÍ 1997 27
__________AÐSEMDAR GREINAR
Að fórna ríkidæmi
STÓRIÐJA á ís-
landi verður ekki reist
án verulegra fórna og
fórnimar snúast um
náttúruperlur í lands-
lagi, fallvötn, lífrænar
auðlindir, heilbrigða
náttúru, atvinnutæki-
færi, skuldasöfnun og
jafnvel mannsiíf.
Þetta er reynslan út
um allan heim. Stór-
iðja eins og málm-
bræðsla byggist á því
að skaða náttúmna og
verður aldrei til friðs
hvorki gagnvart nátt-
úru né mönnum.
Betri er fugl í hendi...
Vatnið á íslandi er ómetanleg
auðlind, en ekki á þann hátt sem
virkjanapostular halda fram. Fall-
vötn eru einskonar lífæðar náttúr-
unnar, sama hvort þau heita jökul-
ár eða bergvatnsár. Vatnasvið
þeirra er iðulega gi-íðarlega flókið
þótt meginstraumar séu vel þekktir
og auðsæir. Vatn streymir bæði
ofan jarðar og neðan svo og sem
grunnvatn. Berglög á hálendi Is-
lands era einskonar völundarhús
ferskvatns og sía fyrir uppsprettur.
Þau hleypa vatni í sprungur og
gegnum gljúp jarðlög og vatn
streymir neðanjarðar árum saman
jafnvel án þess að nokkur sjái eða
viti hvar. Nægir að minna á berg-
vatnsá í vestfírsku göngunum sem
enginn hafði hugmynd um. Stærsta
neðanjarðará landsins, Kaldá, vellur
upp við Álverið í
Straumsvík en hvar
svo sem vatn sprettur
upp - á heiðum, í ám
og vötnum eða svala-
lindum í sveitum lands-
ins - er það gæðavatn
og mikið ríkidæmi en
farvegir þess era hluti
af þúsunda ára þróun
landslags.
Stóriðja heimtar
stórvirki, virkjanir og
stíflur sem stemma
uppi gríðarmikið vatn
til miðlunar. Stór uppi-
stöðulón era allt annað
fyrirbæri en stöðuvatn.
Lónin eru oft sveipuð
fegurð og sakleysi stöðuvatna en
því miður eru þau verulega skaðleg.
Uppistöðulón virkar eins og
baðkar og vatnið er oft að stórum
hluta dautt og fúlt vatn. Þetta eru
ekki heimatilbúnar getgátur heldur
vandamál um allan heim þar sem
fljót hafa verið stífluð. Vatnsgæði
ánna minnka, súrefni verður af
skornum skammti, einkum við
botn. Vatnið súrnar og við það
leysir það upp málma í botnlögum
og bergi sem annars eru í full-
komnu jafnvægi eins og jám og
kvikasilfur. Með tíð og tíma meng-
ast fiskur af þessum ástæðum.
Fyrst kom þetta í ljós í Suður-
Karólínufylki í Bandaríkjunum árið
1970 en ískyggilegustu niðurstöð-
urnar eru frá Kanada. Þar var
stöðug aukning á kvikasilfri í öllum
uppistöðulónum sem sýni höfðu
verið tekin úr strax frá upphafi. Á
aðeins sex árum eftir Miídustíflu
í La Grande í Kanada var kvikasilf-
ur í blóði 64% Cree indiíána á svæð-
inu komið yfir alþjóðleg hættu-
mörk, en þeir lifa aðallega á fiski.
Þegar vatnsgæði minnka gerist
ótal margt er truflar lífheima
straumvatna sem ekki eru tök á
að tíunda hér, en minnkandi vatns-
gæði draga meðal annars úr fisk-
gengd. Algengt er að stíflur hafi
eyðilagt náttúrulega fiskistofna
ánna og það er takmörkuð gleði-
frétt fyrir íslenska laxabændur,
silungs- og laxveiðimenn.
Stór uppistöðulón, segir
Guðmundur Páll
—------------------------
Olafsson í seinni grein
sinni, eru allt annað
fyrirbæri en stöðuvötn.
Að fikta ífrjósemi sjávar
Ennþá meira er í húfi. Á botn
uppistöðulóna setjast næringarefni
og bergsvarf sem kaliast jökul-
gormur. Efni sem viðhalda árfar-
vegum og lífkeðju bæði ánna og
grunnsjávarins falla þar til botns
að hluta eða mestu leyti. Við nátt-
úrulegar aðstæður helst framburð-
ur og næringarefni fallvatna í
hendur við árstímasveiflur í líf-
ríkinu svo sem æxlun, vöxt og
þroska ungviðs. Bæði uppistöðulón
og miðlun vatns samkvæmt orku-
þörf trufla þessa starfsemi.
Lífverur hafa fyrir löngu áttað
sig á vorinu í ám og fljótum og
lagað sig að þeim. Þegar vorið
kemur í íslensk fallvötn taka þau
að bólgna út og flytja með sér
næringuna niður ár og út í sjó.
Miðlun vatns til virkjana er af
öðrum toga. Nýting raforku er
mest yfir veturinn, minnst vor og
sumar og á vorin þegar gengið
hefur á forðann og vorleysingar
eru í ám þá er dregið fyrir rennsl-
islokurnar svo lónin fyllist. Nær-
ingin kemst hvorki niður ár né til
sjávar.
Sagt er að ár sem misst hafi
næringarefnin og framburðinn í
uppistöðulónin séu hungraðar.
Þær verða miklu ljósari yfirlitum
en áður, líkt og Þjórsá er orðin,
og þá taka þær að naga bakka
sína og éta botninn. Aðstæður í
ám snarbreytast og þar sem áður
var mjúkur botn hentugur fyrir
riðfiska að hrygna verður oft gróf-
ur hnullungabotn, en við ósa ánna
fer hafið að ganga á strandlengj-
una.
Framburður ánna, einkum
jökulelfa, er gríðarlega mikiivægur
fyrir þörungalíf sjávar og kann að
vera lykilþáttur í ftjósemi grunn-
sjávar við Island. Með þvi að binda
jökulgorminn í fúlum pyttum uppi-
stöðulóna áratugum saman, gæti
verið grafið undan ríkulegri end-
urnýjun lífrænnar starfsemi og
framleiðni í hafinu i kringum land-
ið. Enginn þekkir þessa líf- og
efnafræði nákvæmlega eða alvar-
Guðmundur Páll
Ólafsson
leg langtímaáhrif sem hlotist geta
af þessu, en eitt er þekkt. Menn
hræra ekki í vistkerfum jarðar án
viðbragða frá náttúrunni og við-
brögðin eru jafnan flóknari, torr-
áðnari og alvarlegri en reiknað var
með.
Miðað við fyrirætlanir Lands-
virkjunar verða öll helstu fallvötn
á hálendi íslands norðan-, austan-
og sunnanlands virkjuð. Flytja á
fljót úr náttúrulegum farvegi sín-
um. Enginn veit með vissu hvað
þá gerist, en reynsla annarra þjóða
er afleit, svo ekki sé meira sagt.
Myndi flutningur Jökulsár á Fjöll-
um úr farvegi sínum verða til þess
að uppsprettur í Mývatni og Laxá
þornuðu að einhverju leyti, eða
lindir í Aðaldal og Öxarfirði? Eig-
um við að prófa? Örlagavefur
náttúrunnar þolir ekki fikt. Með
miðlunum á vatni og því að taka
jökulgorminn úr samhengi við líf-
keðju strandsjávarins er ekki ein-
ungis verið að bjóða náttúrunni
byrginn __ heldur er tilveru ansi
margra íslendinga ögrað.
Er virkilega úr vöndu að velja?
Vilja Íslendingar stofna stórkost-
legustu auðlindum sínum í hættu
vegna ímyndaðs gróðabralls í stór-
iðju? Engar líkur era á því að arð-
semisútreikningar standist. Það
hafa þeir aldrei gert og ávallt
svindlað á því reikningsprófi. Hins
vegar er lítill vafi á að fiskgengd
og framleiðni sjávar minnkar við
strendur íslands ef skrúfað verður
fyrir jökulgorm flestra stórfljóta á
hálendi íslands. Það sem við vitum
ekki er hversu alvarleg og marg-
háttuð náttúru- og auðlindaspjöll
hljótast af því.
Höfundur er rithöfundur og
náttúrufræðingur.
Höftum gefið
heilbrigðisvottorð
Svar til Olafs Björnssonar
Á SÖGUÞINGI sem
haldið var í lok maí
flutti sá er þetta ritar
erindi um ísland og
alþjóðaefnahagsstofn-
anir á árunum 1945
til 1960. Lausleg end-
ursögn af erindinu var
birt í Morgpnblaðinu
3. júní sl. Á þinginu
gerði ég stutta grein
fyrir rannsóknum
mínum á efnahags-
málum og hagstjóm á
íslandi á árunum upp
úr stríði, en eins og
kunnugt er voru höft
lengur við lýði hér á
landi og þau jafnframt
mun strangari en víðast annar
staðar. Mikilvægur þáttur í afnámi
haftanna í öðrum löndum var
skuldbindingar gagnvart alþjóð-
legum stofnunum, svo sem Al-
þjóðagjaldeyrissjóðnum en ekki
síður _ gagnvart Marshall-áætlun-
inni. í fyrirlestri mínurn beindi ég
sjónum að samskiptum íslands við
þessar alþjóðaefnahagsstofnanir.
Eg rakti samskipti við sjóðinn og
dró fram nýjar uppiýsingar um
ráðgjöf sjóðsins um hagstjórn. Þau
skilyrði sem bundin voru Marshall-
áætluninni og viku að afnámi
hafta, réttri skráningu gjaidmiðla,
jöfnuði í ríkisfjármálum o.fl. skiptu
sköpum um hagstjórn á Norður-
löndum. Við íslendingar fengum
meiri framlög m.v. höfðatölu en
nokkur önnur þjóð. Það gerðist
þrátt fyrir að við hefðum ekki upp-
fyllt þessi skilyrði nema að afar
litlu leyti, en þessu olli framar
öðra sterk samningsstaða við
Bandaríkjamenn vegna varnarliðs-
ins, eins og Valur Ingi-
mundarson rekur í bók
sinni I eldlínu kalda
stríðsins. Þá vógu skrif
margra hagfræðinga
um gildi fijálsrar
verslunar þungt í af-
námi haftanna, rn.a. á
Norðurlöndum. í fyrir-
lestrinum fjallaði ég
um álit svonefndrar
hagfræðinganefndar,
en ég hef áður skrifað
um þetta álit í bþk
minni Haglýsing ís-
lands. Nefndin var sett
á laggirnar í október
1946 og tilnefndi hver
stjórnmálaflokkurinn
sinn fulltrúa í nefndina Þeir voru
hagfræðingarnir Gylfi Þ. Gíslason,
Jónas H. Haralz, Klemens
Tryggvason og Ólafur Björnsson
og má með sanni segja að valinn
maður hafi verið í hverju rúmi.
Samkvæmt erindisbréf nefndar-
innar skyldi hún gera athugun á
ástandi og horfum í ijárhags- og
gjaldeyrismálum. Henni var og
falið að benda á leiðir sem til greina
gætu komið til að ná settum mark-
miðum í efnahagsmálum og fjalla
um kosti þeirra og galla. Meðal
markmiða í efnahagsmálum sem
stefna bæri að væri „að tryggja
skjóta og haldgóða framkvæmd
nýsköpunarinnar á sviði atvinnu-
lífsins, nauðsynlegustu opinberra
framkvæmda af öðru tagi og nauð-
synlegustu íbúðarhúsabygginga“.
Ónnur markmið sem sett voru má
telja sjálfsögð; full atvinna, lítil
verðbólga og jöfnuður í viðskiptum
viðútlönd.
Álit nefndarinnar var nokkuð
mikið að vöxtum, en það var gefið
út og selt á almennum markaði.
Þannig er álitið mikilsverður vitnis-
burður um hugsun íslenskra hag-
fræðinga og það fól einnig í sér
ótvíræð skilaboð um hvað telja
mátti traustar hagstjórnaraðferðir.
Á Sþguþinginu hélt ég því fram
að Álitið hafi átt sinn þátt í að
höft voru jafn lengi við lýði og
raun var hér á landi. Lítum á
nokkra þætti í þessu áliti. í umfjöll-
un um leiðir er þessi dómur lagður
á það úrræði að lækka gengi krón-
unnar:
Hefði nefndin
einarðlega varað við
höftum, segir Sigurður
Snævarr, hefðu þau
vafalítið ekki reynst eins
lífseig og raun varð á.
Höfuðannmarkar gengislækkun-
ar era þó samkvæmt ofansögðu í
því fólgnir, að hún kemur jafnt nið-
ur á öllum þeim aðilum, sem hún
snertir, hvort sem hún er þeim í
hag eða óhag, þannig að t.d. verð
allra innfluttra vörutegunda, þarfra
og óþarfra, hækkar jafnt, og verð
allra innfluttra vörategunda, reikn-
að í íslenskum krónum hækkar líka
jafnt, hvort sem þörf framleiðend-
anna fyrir verðhækkun er meiri eða
minni. (bis. 57).
Þetta er óður til sértækra að-
gerða í efnahagsmálum. Boðskap-
urinn er sá að stjórnvöld skuli hafa
vit fyrir borguranum um hvað
þarft sé og hvað óþarft. Nefndin
Sigurður Snævarr
finnur enga galla á gjaldeyris- og
innflutningshöftum. Nefndin finn-
ur þó að því hvernig höftin hafi
verið framkvæmd, m.a. að eftirlit
með notkun leyfa hafi ekki verið
nægjanlegt. Það er kjarni tillögu-
gerðar nefndarinnar að sett yrði á
laggirnar sérstök stofnun, Fjár-
hagsráð, er samræma skyldi allar
leyfisveitingar. Undir lok skýrsl-
unnar er fjallað um ráðstafanir í
sambandi við innflutningsverslun-
ina. Þar er þvi haldið fram að
skipulag innflutningsverslunarinn-
ar torveldi eftirlit og framgang
haftanna vegna þess að verslunin
sé í höndum of margra aðila. Telur
nefndin upp þijár leiðir sem komi
til greina til að bæta úr. í fyrsta
lagi að auka hlutdeild neytenda-
hreyfingar í verslun (væntanlega
er hér átt við kaupfélögin), í öðru
lagi að löggilda aðeins ákveðinn
fjölda innflytjenda og í þriðja lagi
telur nefndin koma til greina að
hið opinbera tæki sjálft innflutn-
inginn allan eða verulegan hluta
hans í sínar hendur. Nefndin sér
þó bæði kosti og galla við síðast-
nefndu leiðina og ekki er ljóst hver
tillaga nefndarinnar er í þessum
efnum. Einn nefndarmanna, pró-
fessor Ólafur Björnsson, gerir at-
hugasemd við umfjöllun mína á
Söguþinginu í grein er birtist í
Morgunblaðinu 13. júní sl. Meg-
inathugasemd hans er sú að hag-
fræðinganefndin hafi verið tækni-
leg ráðgjafanefnd og „ekki spurt
um persónulegar skoðanir okkar
sem einstaklinga eða heildar". Ól-
afur rekur í þessu sambandi að í
erindisbréfi hafi markmið efna-
hagsstefnunnar verið sett fram,
eins og ég rek að ofan.
Ég get ekki falhst á þessa skýr-
ingu prófessors Ólafs og leyfi ég
mér að gera við hana nokkrar
athugasemdir. í fyrsta lagi er
hagfræði ekki nákvæm vísinda-
grein og í því felst að ráðgjöf um
leiðir að gefnum almennum mark-
miðum er fjarri því að vera ein-
göngu tæknilegt úrlausnarefni.
Þetta var stjórnmálamönnunum
vel ljóst og því var það að flokk-
arnir tilnefndu hver sinn hagfræð-
inginn í nefndina. í öðru lagi vek-
ur Álitið sérstaka athygli fyrir það
hversu þær skoðanir um hagstjórn
sem þar eru settar fram eru gildis-
hlaðnar, eins og sja má af tilvitn-
un hér að ofan. í þriðja lagi er
markmiðið um framgang nýsköp-
unaráætlunarinnar eina markmið-
ið sem máli skiptir, því hin eru
öll sjálfsögð. Sú niðurstaða að
herðing haftanna hafi verið tækni-
lega eina Ieiðin til að ná því mark-
miði er vægast sagt vafasöm.
Loks vekur sú skoðun Ólafs að
nefndin hafi einungis gegnt
tæknilegu hlutverki upp spurning-
ar um hlutverk og ábyrgð hag-
fræðinga gagnvart stjórnmála-
mönnum. Fjarri lagi var að Álitinu
væri tekið með fögnuði hvarvetna
og spunnust nokkrar deilur um
það. í ævisögu Ólafs Thors, er
Matthías Johannessen skrifaði,
kemur t.d. fram að Ólafur Thors
reiddist áliti nefndarinnar mjög.
Það sem ég gerði að umræðu-
efni á Söguþinginu var að nefndin
gerði engar athugasemdir við höft-
in sem efnahagslegt úrræði en
fann öðrum leiðum margt til for-
áttu. Það mætti raunar komast svo
að orði að nefndin hafi gefið höft-
unum hagfræðilegt heilbrigðisvott-
orð, án nokkurs fyrirvara. Hefði
nefndin einarðlega varað við höft-
um hefðu þau vafalítið ekki reynst
eins lífseig og raun varð á. Það
er síðan önnur saga að er fram
liðu stundir unnu ýmsir íslenskir
hagfræðingar, ekki síst þeir er
þessa nefnd skipuðu, ötullega að
afnámi haftanna, en þar skiptu
efnahagsaðgerðirnar í mars 1950
og Viðreisnin í febrúar 1960 sköp-
um.
Höfundur er hagfræðingur,
höfundur bókarinnar Haglýsing
íslands.
PCI lím og fúguefni

C. m íÁ 1 11 1H
1A ■ ÍSia’ U 1 1
J:1 JL ±
Stórhöfða 17, við Guliinbrú,
sfmi 567 4844