Morgunblaðið - 20.06.1997, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 20. JÚNÍ1997 29
AÐSEIMDAR GREIIMAR
Frelsi, ófrelsi
og velferð
ALLIR vilja tengja
sig við Frelsið og helst
leggja það undir sig.
Og fáum hefur tekist
betur í þeirri viðleitni
en svonefndum fjár-
festum. Nú síðast ber-
ast fregnir af „frelsis-
einkunn" sem kanadísk
stofnun gefur ríkjum
heims fyrir „ftjálsræði
í efnahagsmálum". Það
fylgir sögunni að ísland
hafi klifrað hratt upp
einkunnastigann og sé
nú í 21-24 sæti en
hafi áður verið með
þeim neðstu og þykja þetta svo góð
meðmæli með landinu og ríkisstjórn-
inni að fregnin leggur undir sig opnu
Morgunblaðsins á dögunum (28 maí).
Er samneysla ófrelsi?
Að vísu er tekið fram í athuga-
semdum við þennan samanburð á
frelsi í ríkjum, að hér sé ekki verið
að gefa einkunn fyrir lýðræði og
mannréttindi - enda hefur um helm-
ingur þeirra ríkja sem fá hærri frelsis-
einkunn en Island heldur auman
orðstír í þeim efnum. Engu að síður
er gengið út frá því sem vísu, að hér
sé rætt um það frelsi sem máli skipt-
ir, frelsi einstaklinga „ti! að ráðstafa
sjálfír þeim verðmætum sem þeir
skapa" eins og haft er eftir einum
hagfræðingi. Formúlan er fullkom-
lega jákvæð. Hún tengir allar tekjur
við göfuga sköpun - hvemig sem þær
eru fengnar. Um leið er látið að því
liggja að greiðslur einstaklinga til
samfélagsins (skattar o.fl.) séu frels-
isskerðandi. Þær þýði, eins og sagt er
í frásögn Morgunblaðsins, að „aðrir“
taki ákvarðanir um það hvernig verð-
mætum er ráðstafað. í stuttu máli
sagt: samkvæmt þessum samanburð-
arfræðum er öll samneysla og þar
með velferðarkerfí óvinur frelsisins. Á
frelsislistanum lenti ísland fyrir ofan
öll önnur Norðurlönd - vegna þess
að hér er ekki eins mikil samneysla
og þar. Ef íslendingar vilja komast
enn ofar á listann (og þar með verða
enn vænlegri kostur fyrir erlenda fjár-
festa) - þá gætu þeir til dæmis einka-
vætt spítala og skóla.
Maður án milljónar
í þessum frelsisútreikningi er
hvergi vikið frá sjónarhóh peninga-
manna. Það kemur hvergi fram, að
aukið frelsi þeirra leiði til skerts frels-
is annarra. Sé frelsi peningamanna
aukið, með því til dæmis að lækka
skatta þeirra, er um leið verið að taka
fé af þeim sem minnst hafa og þar
með skerða möguleika, fækka tæki-
færum þeirra til að njóta lífsins.
Bæði með niðurskurði á
velferðarkerfum og með
auknu „frelsi (eða
,,sveigjanleika“) á vinnu-
markaði, sem hefur í
reynd dregið niður
lægstu tekjur í ýmsum
ríkjum á undanfömum
árum. Freisi hangir ekki
í lausu lofti svo allir geti
nartað í það. Það hafa
menn lengi vitað. Rúss-
neska stórskáldið Fjodor
Dostojevskíj leitaði fyrir
meira en 130 ámm að
frelsi og jöfnuði í Frakk-
landi, og fann hvoragt,
hvað þá heldur bræðralag. Hann segir:
„Hvað er liberté? Frelsi. Hvaða
frelsi? Frelsi jafnt fyrir alla menn til
að gera hvað sem þeim þóknast innan
ramma laganna. Hvenær er hægt að
gera það sem manni þóknast? Þegar
maður á milljón. Gefur frelsið öllum
Velferðarkerfi, segir
Árni Bergmann, er í
rauninni ekki velgjörð-
arstarfsemi.
sína milljónina hveijum? Nei. Hvað
er maðurinn án milljónar? Maður án
milljónar er ekki sá sem gerir það sem
honum þóknast, heldur sá sem menn
gera við hvað sem þeim sýnist“.
Áróður og gleymska
Þetta er semsagt ekki ný hugsun
og hún er ekki einu sinni marxísk -
Dostojevskíj var að sínu ieyti jafn-
grimmur við sósíalista og kapítalista.
En hún er fallin í gleymsku og dá,
því þeir sem eiga landið og fjölmiðl-
ana, fyrirtækin og heiminn, þeir ráða
þvi í hvaða samhengi frelsið er sett.
Þeir ráða því líka að velferðarkerf-
ið er fyrst og fremst talið byrði á
fyrirtækjum og samkeppnisstöðu.
Þeir heimta niðurskurð á því og
stjómmálamenn þora ekki annað en
taka undir. Sóknin fer fram á öllum
vígstöðvum. Því er lofað hástöfum
að lægri útgjöld til félagsmála muni
skapa bæði ný störf og sjálfsbjargar-
viðleitni. Ráðist er hart að öllum
vinstrisinnum fyrir að velferðarkerfí
sé ekki annað en þeirra botnvarpa á
atkvæðaveiðum og aðferð þeirra til
að „sýnast góðir menn á kostnað
skattborgaranna".
En kannski verður það einna drýgst
í baráttunni fyrir „efnahagsfrelsi"
gegn velferðarkerfum, hve auðvelt
menn eiga með að gleyma því hvað
velferðarkerfí hafa gert fyrir þá
sjálfa. Velferðarkerfi hafa haft þau
Árni Bergmann
óvæntu áhrif meðal annars að gera
marga alþýðumenn, sem hafa spjarað
sig sæmilega á hagvaxtartímabílum,
veika í hnjánum fyrir röksemdum
nýfijálshyggju. Margir trúa því að
þeir hafí bætt sinn hag eingöngu af
eigin rammleik og án þess að öll hin
margþættu áhrif félagslegra réttinda
og velferðarríkis kæmu til. Eins þótt
þeir nytu sjálfír góðs af niðurgreiddu
húsnæðiskerfí, ókeypis skólakerfí,
námsaðstoð, og þyrftu ekki að hafa
ijárhagsáhyggjur af öldruðum for-
eldrum. Mönnum reynist auðvelt að
trúa því að allt sem þeim hefur tekist
sé þeim einum að þakka og komi
andskotans samfélaginu ekkert við
(og jafn þægilegt er fyrir þá að trúa
því að allt sem miður fer sé öðram
að kenna og einkum „þeim“ hjá ríkinu
og í pólitíkinni).
Hagnýt málamiðlun
Skoðum eitt að lokum. Velferðar-
kerfí er í rauninni ekki velgjörðar-
starfsemi. Meira að segja vafasamt
að hægt sé að kenna það við kristileg
siðaboð, þótt prestar muni mæla með
þvi. Það kemur oftast í hlut vinstri-
flokka að ríða hin félagslegu öryggis-
net, en sæmilega skynugir hægfy-
menn, sem hafa ekki gleypt við mark-
aðsréttrúnaði síðustu ára, vita vel að
það kemur þeim best sjálfum að við-
halda velferðarríkinu. Velferðarkerfið
er í reynd fyrst og fremst samningur
um sæmilegan frið í samfélögum. Það
slær á uppreisnarhug og vilja til gjör-
breytinga. Það fer langt með að sætta
fólk við misrétti sem verður sífellt til
í kapítalísku markaðsþjóðfélagi með
því að bjóða mönnum nokkum veginn
sanngjama meðferð á vissum mikil-
vægum sviðum. Eins og kanadískur
jafnaðarmannaforingi, Ed Broadbent,
hefur nýlega komist að orði, þá munu
menn taka ýmsum fágætari forrétt-
indum þeirra ríku fremur með af-
skiptaleysi en gremju og heift - ef
þeir njóta nokkurra grandvallarrétt-
inda. Broadbent bendir einnig á það,
að velferðarkerfíð sé líka tilraun til
að sætta andstæður í mannlegri nátt-
úra - það er eins konar hjúskapur sem
reynir að tryggja það réttsýni og eigin-
hagsmunir geti búið undir sama þaki.
Það er ijóst að slíkur hjúskapur geng-
ur ekki eftir einni formúlu sem gefín
er í eitt skipti fyrir öll. En þeir sem
blindastir era í markaðsfrelsisofsa sín-
um og hamast mest gegn þeirri sam-
neyslu sem birtist í velferðarkerfum
mættu hafa það í huga, að ef sífellt
er þjarmað að réttsýni og sanngimi,
þá er allur friður fljótt úti í þeirra
„fj árfestingaramverfí “. Það kostar
mikið að halda uppi velferðarkerfi, en
það kostar kannski enn meira að
hverfa frá því - með stórauknum
opinberam útgjöldum og prívatútgjöld-
um til lögreglu, fangelsa, öryggis-
vörslu, vamarmúra um þá betur settu
og annarrar heldur dapurlegrar starf-
semi og framkvæmda. Það vita þeir í
Bandaríkjunum, Brasilíu og Rússlandi
- svo aðeins þijú dæmi séu nefnd.
Höfundur er rithöfundur.
Að loknu
Kvennahlaupi
ISI í Garðabæ
I GARÐABÆ tóku
tæplega 8.000 konur
þátt í Kvennahlaupi
ISÍ 15. júní sl. Frá því
að Kvennahlaup ISÍ
var fyrst haldið í
Garðabæ í tengslum
við íþróttarhátíð ÍSÍ
1990 hefur stöðug
aukning orðið í hlaup-
inu. Lovísa Einarsdótt-
ir íþróttakennari og
Stefán Konráðsson
framkvæmdastjóri ÍSÍ
önnuðust undirbúning
og framkvæmd fyrsta
Kvennahlaupsins sem
tókst í alla staði mjög
vel. Árið 1991 óskaði
ÍSÍ eftir að íþrótta- og tómstunda-
ráð Garðabæjar hefði umsjón með
undirbúningi og framkvæmd
Kvennahlaups ÍSÍ fyrir höfuðborg-
arsvæðið. Sérstök framkvæmda-
nefnd fyrir hlaupið í Garðabæ var
skipuð en í henni eru Anna R.
Möller, Laufey Jóhannsdóttir nú-
verandi formaður, Lovísa Einars-
dóttir og Ragna L. Ragnarsdóttir.
Með framkvæmdanefndinni starfa
starfsmenn íþrótta- og tómstunda-
ráðs Garðabæjar. Síðar var gerður
sérstakur samningur við samtökin
íþróttir fyrir alla sem hafa fengið
það verkefni frá ÍSÍ að hafa umsjón
með Kvennahlaupi ÍSÍ á landsvísu.
Nefndin heldur reglulega fundi þar
sem farið er yfir ýmis atriði sem
snúa að hlaupinu og teknar eru
fýrir ábendingar um það sem betur
má fara. Skipuleggjendur hlaupsins
í Garðabæ hafa leitast við að varð-
veita þann anda sem skapaðist í
fyrsta hlaupinu.
Fjöldi sjálfboðaliða
Skipulagning hlaups fyrir 8.000
konur er heilmikið mál og þurfa
margir að leggjast á eitt til að vel
takist til. Huga þarf að hlaupaleið-
um, forskráningu, kynningu, ör-
yggismálum, styrktaraðilum, um-
ferðarmálum, hátíðarsvæði, salem-
um, snyrtingu, læknisþjónustu,
veitingum, fjarskiptum, hljóðkerfí,
æfíngum fyrir þátttakendur, sjálf-
boðaliðum o.fl. Án velvildar bæjar-
yfirvalda í Garðabæ og mikils fram-
lags sjálfboðaliða er erfítt að hugsa
sér framkvæmdina ganga jafn vel
og raun ber vitni.
Vinnuskóli Garðabæjar hefur að-
stoðað við að fegra og snyrta um-
hverfí það sem hlaupið
er í og þrætt borða á
verðlaunapeninga.
Starfsmenn áhaldahúss
bæjarins koma fyrir
vegatálmum og gæta
þess að götumar séu
greiðfærar. Hjálpar-
sveit skáta í Garðabæ
aðstoðar lögreglu við
að leiðbeina um bíla-
stæði og veija hlaupa-
leiðir bílaumferð. Um
50 sjálfboðaliðar frá
Stjörnunni sjá um bola-
sölu á hlaupadaginn,
Gunnar afhenda verðlaunapen-
Einarsson inSa °S annast veiting-
ar. Starfsmenn íþrótta-
og tómstundaráðs og framkvæmda-
nefnd koma m.a. fyrir hátíðarpalli,
flagga, sjá um forsölu, kynningu,
samstarf við styrktaraðila, uppgjör,
skipulag á dagskrá og margt fleira.
Tuttugu þúsund tóku
þátt í kvennahlaupi.
Gunnar Einarsson
segir hlaupið skref til
betri lífshátta.
Framkvæmdanefndin ásamt starfs-
mönnum ber ábyrgð á að hátíðar-
svæðið sé aðlaðandi og að skipulag
sé hnökralaust.
Bættir lífshættir
Ástæða er til að þakka öllum
sjálfboðaliðum fyrir þeirra framlag
til vel heppnaðs kvennahlaups í
Garðabæ. Sjálfsagt hefur undirbún-
ingur og framkvæmd verið með líku
sniði á þeim fjölmörgu stöðum þar
sem kvennahlaup fór fram. Sann-
gjarnt er að hrósa öllu því fólki og
geta um þeirra störf sérstaklega
þegar fjallað er um kvennahlaupið
í fjölmiðlum. Það vill á stundum
gleymast. Störf heimamanna og
velvild bæjaryfirvalda á hveijum
stað skiptir máli hvemig til tekst.
Mest um vert er þó þátttaka um
tuttugu þúsund kvenna. Þeirra
skerfur til bættra lífshátta og holl-
ustu er ómetanlegur.
Höfundur er forstöðumaður
fræðslu- og menningarsviðs
Garðabæjar.
Þessi niðurstaða er mikill styrkur
fyrir fórystu félagsins í komandi
kjarasamningsviðræðum. Hún end-
urspeglar þann vilja og baráttuhug
sem fram hefur komið hjá leikskóla-
kennurum síðustu vikumar og varð
upphafi. Kröfugerðin var sett fram í
„alvöru“ og félagsmenn ítreka nú vilja
sinn með því að samþykkja verkfalls-
boðun með svo afgerandi hætti. Leik-
skólakennarar ætla að sækja þessar
launahækkanir og munu nota verk-
fallsvopnið ef á þarf að halda.
Skammarlega lág laun
í dag eru byijunarlaun leikskóla-
kennara um 80 þúsund krónur á
mánuði. Það er að mati stéttarinnar
allt of lítið miðað við framfærslu-
kostnað í landinu og menntun, ábyrgð
og álag í leikskólum. Þessi lágu laun
sýna virðingarleysi bæði gagnvart
leikskólakennurum, bömum og starf-
semi leikskólanna. Það er dapurlegt
fyrir leikskólakennara að upplifa að
það „borgi sig varla“ að vinna í leik-
skóla, svo litlir era tekjumöguleikam-
ir. Sú staðreynd sýnir hversu menntun
er lftið metin til launa í íslensku nú-
tímaþjóðfélagi.
Slðustu árin hefur farið fram gíf-
urleg uppbygging leikskóla og þvl
ber að fagna. En það nægir ekki
eitt og sér. Það vantar menntað fólk
til að vinna í leikskólunum. Til að
Það verður metnaðar-
fullum sveitarstjóma-
mönnum til skammar,
segir Björg Bjarna-
dóttir, ef þeir koma
ekki í veg fyrir lokun
leikskóla í september.
laða að þá leikskólakennara sem
gefíst hafa upp og farið í önnur störf
verður að hækka launin. Það verður
að vera samræmi milli orða og að-
gerða sveitarstjómamanna. Leik-
skólar standa ekki undir nafni ef þar
vinnur ekki fagmenntað fólk.
Nægnr tími
Boðað verkfall á ekki að koma til
framkvæmda fyrr en 22. september
nk. Með því móti gefst viðsemjendum
félagsins, þ.e. ríki, Reykjavíkurborg
og öðram sveitarfélögum, tækifæri
til að meta stöéuna og koma til móts
við kröfur félagsina. Það verður metn-
aðarfullúm sveitarstjómamönnum,
sem staðið hafa myndarlega að upp-
byggingu leikskóla síðustu árin, til
skammar ef þeir koma ekki í veg '
fyrir lokun leikskóla í september. Ég
trúi ekki öðra en að þeir verði tilbún-
ir að rökstyðja það og veija að leik-
skólakennarar eigi að hafa 110 þús-
und krónur í byijunarlaun.
Það er ekki með glöðu geði að leik- :
skólakennarar velja þessa leið. Það
er neyðin sem gerir það að verkum j
að nú verður gripið til þess vopns sem j
löggjafinn hefur heimilað að stéttarfé- i
lög noti í þeim tilgangi að ná fram I
kjarabótum. Miðað við stöðuna í dag j
virðist annað óumflýjanlegt.
Sterk staða
Leikskólakennarar eru í sterkri
stöðu. Leikskólinn er orðinn sjálf-
sagður þáttur í lífi barna og fjöl-
skyldna þeirra og er forsenda þess
að báðir foreldrar geti stundað vinnu
utan heimilis. Leikskólinn er fyrst
og fremst ómissandi fyrir börnin, í
öðru lagi er hann ómissandi fyrir
foreldrana og í þriðja lagi er hann
ómissandi fyrir atvinnulífið. Áhrifa
verkfalls færi fljótt að gæta og það
er styrkur leikskólakennara í þeirri
baráttu sem framundan er; baráttu
sem vonandi vinnst án átaka.
Höfundur er formaður Félags
islenskra leikskólakennara.
Skýr skilaboð frá
leikskólakennurum
í NÝAFSTAÐINNI
allsherj aratk væða-
greiðslu um boðun verk-
falls hjá Félagi íslenskra
leikskólakennara kom
það berlega í ljós að
langlundargeð leik-
skólakennara er þrotið.
Rúmlega 80% leikskóla-
kennara nýttu atkvæðis-
rétt sinn og af þeim sam-
þykktu 96,3% að boða
til verkfalls, nei sögðu
tæplega 3% og 0,7% skil-
uðu auðu. Skýrari gæti
afstaðan ekki verið.
Baráttuhugur
til þess að fulltrúaráð
félagsins ákvað að efnt
yrði til atkvæðagreiðslu
um boðun verkfalls.
Samningar félagsins
hafa verið lausir frá sl.
áramótum. Kröfugerð
var lögð fram í lok nóv-
ember 1996 þar sem
aðaláherslan er lögð á
hækkun grannlauna í
110 þúsund krónur. Við-
semjendur hafa lagt
fram hugmyndir að
samningi sem hefur ver-
ið hafnað af hálfu fé-
Björg Bjarnadóttir lagsins
vegna þess að
þær koma ekki nægilega til móts við
þær kröfur sem fram voru lagðar í