Morgunblaðið - 19.10.1997, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 199'
MORGUNBLAÐIÐ
VESTAN undir Kristínartindum í Skaftafelli.
Ljósm/HG
JAÐAR Sfðujökuls í framhlaupinu 24. febrúar 1994.
DYRHAMAR
LEYNDARDOMAR
Vatnai ökuls
STÓRBROTIN náttúra, eldgos og
jökulhlaup, er undirtitill bókarinn-
ar og fer ekki á milli mála þegar
myndir eru skoðaðar. Ennfremur
„Víðemi fjöll og byggðir". En í for;
mála er gerð grein fyrir efhi: „f
bók þessari er leitast við að sameina þrennt:
Frásögn af stórviðburðum í Vatnajökli og á
Skeiðarársandi haustið 1996, fræðslu um
ástæður náttúruhamfara á þessu svæði fyrr og
síðar og síðast en ekki síst leiðsögn meðfram
jöklinum frá Dyngjuhálsi og Vonarskarði suð-
ur um til Fljótshverfis og Öræfa.“
Varla er ástæða til að rifja hér upp eldgosið
í Gjálp og stórhlaupið á Skeiðarársandi, svo
nýleg og minnisstæð sem sú atburðarás er. En
undir heitinu „Homsteinar landsins braka“
segir í upphafi texta: „Eldgosið í Vatnajökli og
hlaupið á Skeiðarársandi haustið 1996 era við-
burðir sem eiga eftir að minna lengi á sig. Jök-
ullinn er að vísu fljótur að gróa og sandurinn
jafnar sig á nokkram misserum. Vegir era
byggðir upp, brýr styrktar og endurreistar.
En sú þekldng sem aflaðist og sýn inn í nýtt
og síbreytilegt samhengi verður það sem
tengja mun framtíðina við þessa atburði. Og
þó var hér byggt á vitneskju úr fortíðinni, al-
þýðufræðum og fyrri rannsóknum lifandi
manna og látinna."
Og ennfremur: „Fátt sýnir
betur þá óvissu sem fylgir nátt-
úruöfium á íslandi en eldgosið
á vatnaskilum norðan Gríms-
vatna. Það réðst af því hvar
eldurinn kom fyrst upp á
gossprungunni hvort vatns-
flaumurinn úr jöklinum rynni
til norðurs eða suðurs og fólst í
gerólíkri rás viðburða á hvorn
veginn sem færi. Suður hafði
vinninginn í þetta sinn eins og
1938 þegar hliðstæðir atburðir
gerðust. Næst þegar regin-
djúpin ræskja sig getur þetta
snúist við; að ekki sé minnst á
gos í öskju Bárðarbungu eða
við Hamarinn." Þama sem víð-
ar er ýjað að því að þessir ný-
legu atburðir era þrátt fyrir
allt aðeins hluti í gossögu, sem
getur fram undið á fleiri vegu
framtíðinni.
í bókinni er m.a. vikið að því
hve mjótt var á munum í þetta sinn hvort flóð-
ið færi norður eða suður af undir mynd af
Dyngjujökli við Urðarháls með Kverkfjöll í
baksýn, þar sem segir: Hamfarahlaup hafa
brotist undan jöklinum til norðurs, í farveg
Jökulsár á Fjöllum.
Ný og gömul reynsla
Höfundarnir hafa báðir á að byggja lang-
tíma reynslu af rannsóknum á þessu svæði.
Hjörleifur Guttormsson er líffræðingur frá
háskólanum í Leipzig 1963. Hann hefur síðan
stundað náttúrurannsóknir á Austurlandi og
m.a. skrifað um það svæði þrjár Árbækur FI.
Hann komst fyrst í snertingu við Vatnajökul
vestanverðan tvítugur að aldri í fyrsta leið-
angrinum sem fór norður yfir Tungnaá til
rannsókna sumarið 1966. Var svo við störf að
landmælingum á Tungnaáröræfum og sunn-
Náttúrufræðingarnir Hjör-
leifur Guttormsson og Oddur
Sigurðsson hafa sent frá sér
bókina Leyndardómar Vatna-
jökuls. Þeir fylgdust með eld-
gosinu í Gjálp og jökulhlaup-
inu á Skeiðarársandi og er
þetta fyrsta ritið sem veitir
heildstætt yfírlit yfír þá at-
burði í máli og myndum. Auk
þess miðla þeir af áratuga
reynslu af Vatnajökli og um-
hverfi hans. Elín Pálmadóttir
fletti bókinni og ræddi við þá.
Með þeirra leyfí birtast hér
myndir úr bókinni.
Ljósm/OS
ÖRLAGAVALDURINN Bárðarbunga. Upphafsskjálftinn var í norður-
brún öskjunnar og gosið kom svo í suðaustri, ofarlega á myndinni.
anverðum Sprengisandi. Vatnajökli og skrið-
jöklum hans hefúr hann kynnst á löngum
ferli. Inn í þetta verk hafa nýst í sögulegu
samhengi myndir frá þeim tíma. Flestar era
myndirnar nýjar.
„Ég hefi nálgast jökulinn mikið þannig að
fara upp á jökul hér og þar á mörgum stöð-
um,“ sagði Hjörleifur í stuttu spjalli við Morg-
unblaðið. „Ekki eftir þessum hefðbundnu leið-
um, heldur upp skriðjöklana. Gjarnan borið
skíði á bakpokanum upp að snælínu, stigið
þar á skíðin og gengið upp. Það finnst mér
yndislegur ferðamáti. Þarna lenti ég 1988 í
óveðri miklu. Við voram tvo sólarhringa í iðu-
lausum byl á austurjöklinum í lok júlí. Bjarg-
aði okkur að við voram nógu skynsöm til að
byggja okkur snjóhús í tæka tíð og skríða þar
í svefn- og álpoka. Þessi ferðamáti finnst mér
mjög gefandi. Þá verður maður líka að hafa
biðlund eftir heppilegu veðri.“
Oddur Sigurðsson er jarðfræðingur og
efnafræðingur frá háskólanum í Uppsölum
1969. Hann kynntist snemma miðhálendinu
og umhverfi jökulfljóta sem falla frá Vatna-
jökli. Frá því hann hóf störf hjá Orkustofnun
1971 hefur hann unnið við undirbúningsrann-
sóknir vegna virkjana og frá 1987 veitt jökla-
rannsóknum forstöðu sem starfsmaður
Vatnamælinga Orkustofunar. Einnig sér hann
um mælingar á jöklabreytingum á vegum
Jöklarannsóknafélags íslands. Hann hefur
verið viðriðinn rannsóknir og mælingar á
Skeiðarárhlaupum allt frá 1982. Náttúruljós-
myndir era eitt helsta áhugamál Odds og er
hann löngu þekktur fyrir þær myndir sínar.
Þeir félagar leyfa sér líka í framhjáhlaupi
að minna svolítið með myndum á jurtirnar af
sviði Hjörleifs og skordýrin, mikið áhugamál
Odds, sem á stórt skordýramyndasafn.
Að sjálfsögðu fylgdust báðir höfundamir
með atburðunum í Vatnajökli og á Skeiðarár-
sandi frá upphafi til enda. En hvemig kom það
til að þeir réðust í að gefa út þetta mikla verk
svona fljótt? Hjörleifur kveðst hafa orðið vitni
að gosinu að hluta og fylgt Skeiðarárhlaupinu
eftir allt frá fyrsta degi og til 7. nóvember í
haust er leið. Fór m.a. inn að upptökunum og
að Gígju. Þá var að fæðast sú hug-
mynd að gera þessu einhver skil í
bók. Raunar hafði kunningi hans
stungið upp á því milli goss og
hlaups. Hugmyndin þróaðist og
þegar hún fór að vera alvara leitaði
hann eftir samstarfi við Odd. Strax
gekk saman með þeim og segir
hann samstarf þeirra við vinnslu á
þessu verM hafa verið einstaklega
ánægjulegt. Og bætir við:
Þetta er bara komið
„KannsM tengdi það okkur Odd
að þegar ég frétti að hlaupsins
væri von og ætlaði að hringja í
Vatnamælingar á Orkustofnun kl.
9 að morgni fékk ég beint sam-
band austur á Sand við Arna
Snorrason, sem þar stóð við
Skeiðarárbrú ásamt Oddi Sigurðs-
syni. Ég spyr: Er þetta orðið
hlaup? Og þeir svara: Þetta er
bara komið! Það er komið fram!
Ég dreif mig í flýti í ferðagallann
og komst í flug austur yfir og lenti í Skafta-
felli. Átti þar pantaða aðra litla flugvél og
flaug norður yfir Grímsvötn. Tveim dögum
seinna fór ég svo í annan leiðangur í þyrlu
norður yfir jökulinn."
Báðir skrifuðu þeir Hjörleifúr og Oddur
texta og lögðu til ljósmyndir, 80-90% eigin
myndir. Oddur auðvitað meira af jöklamynd-
um og yfirlitsmyndum af jöMum, en Hjörieifur
meira frá umhverfi jökulsins. Báðir eiga þeir
svo í Skeiðarárhlaupinu. Hefur þeim teMst að
tvinna efni sitt mjög vel saman svo ekM er of
eða van. Frá ágætum ljósmynduram fengu
þeir nokkrar myndir til að nýta á völdum stöð-
um. ;,Þetta hefur verið geysilega miMl upp-
lifun. Ég hefi í rauninni aldrei komist í snert-
ingu við neitt viðlíka og Skeiðarárhlaupið,“
segir Hjörleifur. „Tengslin við þetta liggja
býsna djúpt í sálinni, því móðir mín sem er frá
Ljósm/OS
JÖKULLINN teiknar söguna. Jarðfræði-
lega þætti eins og gossöguna má lesa í
jökli þegar flogið er yfir þetta mynstur.
Með öskulögunum í Tungnaárjökli má
tengja við gos síðustu 7 aldir. Öræfajök-
ulslagið frá 1362 er á niðurleið að nálgast
jaðarinn á Tungnaáijökli.
Þykkvabæ í Landbroti, slapp naumlega undan
miMu Skeiðarárhlaupi haustið 1922. Þá ein á
ferð með Hannesi á Núpsstað. Hún sagði okk-
ur bömunum frá þessum atburði. Hannes
skrifaði svo um þetta og ég tók þann kafla upp
í frásögnina af Skeiðarársandi," segir Hjörleif-
ur. Móðir hans, Guðrún Margrét Pálsdóttir,
var þá 18 vetra á leið austur í Eiðaskóla.
Oddur tekur undir að þetta hafa verið alveg
ógleymanlegt úr því allt fór svona vel þrátt
fyrir allt. Það hefði hæglega getað farið verr.
„Hlaupið varð með meiri ósköpum en við
vatnamælingamenn áttum von á. Við vorum
samt ekM í rónni. Sumum þótti nóg um varúð-
arráðstafanirnar, en þar reyndist ekkert of-
gert. Þetta er atburður sem maður á ekki von
á að sjá aftur, en býst þó allt eins við. Eitt er
ég viss um, að náttúran kemur manni alltaf á
óvart. Enda til lítils að vera náttúrafræðingur
ef maður vissi allt fyrirfram."
En hamfarir í Vatnajökli era ekM búnar eða
hvað? „Nei, vafalaust heldur þetta áfram. Það
er bara hinn jarðfræðilegi tímakvarði sem tek-
ur stundum á þolinmæðina. Enginn þarf að ef-