Morgunblaðið - 19.10.1997, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. OKTÓBER 1997 23
|i
■
vestan í Öræfajökli.
Ljósm/HG
Ljósm/HG.
SPRUNGUMYNSTUR nyrst í Grímsvötnum aö afstöðnu hlaupi 7. nóv.
Ljósm/OS
EYRARRÓS og hvönn í Morsárdal. Bæjarstaðaskógur í baksýn.
Ljósm/OS ^ Ljósm/HG
ÍSÞILIÐ þar sem Gígjukvísl braut sér byrgi inn í jökulinn og flóð- PLÓÐIÐ að bijótast fram að morgni 5. nóv. 1996 og fellur yfir
ið braust úr á Skeiðarársand. varnargarðana. Oddur tók myndina á flótta.
ast um að þessar eldstöðvar eru ekki sofnaðar
og það á eins við í vestanverðum jöklinum eins
og með Öræfajökul sjálfan. í bókinni er greint
frá gosum hans á sögulegum tíma.“
Hjörleifur segir alltaf spumingu hvar eigi
að stoppa. En niðurstaðan var sú að taka
Öræfin með í þetta verk. Farið austur að Jök-
ulsá á Breiðamerkursandi en ekki lengra.
Endað á slóðum Kára Sölmundarsonar, eins
og segir í lokaorðunum „Á hlaðinu á Breiðá"
þar sem stóð blómleg byggð fram eftir öldum
og skírskotað til þessarar ótrúlegu þróunar
og breytinga sem orðið hafa allt frá landnámi
og til þessa daga:“ Hér á hlaðinu á Breiðá,
sem nú liggur undir jökulurð, lýkur ferð sem
hófst undir Bárðarbungu nyrst í Vonarskarði.
Vestur af blundar stærsta eldfjall íslands sem
í einu vetfangi breytti Ingólfshöfðahverfi í ör-
æfi. í samaburði við þau stórmerki voru þeir
atburðir sem síðast urðu í Vatnajökli með gosi
í Gjálp og vatnsflóði á Skeiðarársandi hreinir
smámunir. Þó vöktu þeir athygli á Islandi
víða um álfur og urðu tilefni þessarar bókar.
Gjálp er senn gróin og gígur hennar hulinn
líkt og Kárahella undir fótum okkar. Þannig
gætir Vatnajökull leyndardóma sinna sem
fjölgar við það að vér dauðlegir reynum að
skyggnast eftir þeim.“
Vatnajökull vestanverður
En þeim mun rækilegar hafa þeir tekið
vestanverðan jökulinn og tilheyrandi svæði.
„Það hefur ekki verið ritað í neinni samfellu
um þennan boga vestanmegin við Vatnajök-
ul,“ útskýrir Hjörleifur. „Menn hafa farið
mikið upp á jökul frá Jökulheimum. En svæð-
inu frá Dyngjuhálsi og vestur og suður um á
Skeiðarársand, hafa ekki verið gerð mikil skil
í samfellu síðan Haraldur M atthíasson _ gekk
Bárðargötu og skrifað um í Árbók FI. Við
tökum allt svæðið vestanvert samfellt og
tengjum það við framhlaupin á skriðjöklunum
og sögu þeirra. Fléttum saman kragann með-
fram jöklinum. Og reyndar talsvert út frá
honum. Við tökum sprungureinarnar sem
tengjast eldstöðvunum, sem eru með hjartað
uppi í Vatnajökli, eins og gosrein Bárðar-
bungu sem nær suður í Veiðivötn og gosrein
Grímsvatna sem nær suður í Lakagíga. Þetta
eru semsagt æðarnar sem dæla þarna hrauni
úr kvikuþrónni undir Vatnajökli. Því er auð-
vitað gott að hafa með í þessu jarðfræðing
eins og Odd til að halda utan um þau atriði."
Rétt er að geta þess að Hjörleifur hafði í
þremur Árbókum FÍ skrifað um Austfjarða-
fjöll sem tengdust þá austurkanti Vatnajök-
uls, Lónsöræfum og frá Hornafirði norður
eftir, síðan um Norðausturland frá Vatnajökli
og norður á Melrakkasléttu, þai- sem falla inn
í Snæfellssvæðið og Kverkfjöll og þriðja bókin
Við rætur Vatnajökuls tekur yfir Austur-
Skaftafellssýsluna og aðeins í Núpsstað og
austur í Lón. „En nú er búið að loka hringn-
um. Og því þykir mér mjög vænt um að hafa
komið í verk í þessari bók,“ segir hann.
Villur leiðréttar
í bókinni er víða komið við, skotið inn í
gömlum frásögnum og vísað í ljóð og komið að
dýrmætum leiðréttingum. Nokkrar þeirra
voru ræddar við Hjörleif, m.a. um ranga stað-
setningu Köldukvíslarbotna, sem hann þykist
vita að er einhver ágreiningur um. „En við
lögðum verulega vinnu í að átta okkur á elstu
heimildum frá fyrri öld, frá Birni Gunnlaugs-
syni og langafa mínum Sigurði Gunnarssyni,
sem var með honum,“ segir hann. Annað
dæmi er örnefnið Færnes í Skaftafellsfjöllum,
sem alla öldina hefur verið kallað Færines og
komið þannig inn í ömefnaskrár og á landa-
bréf. Hann kveðst af tilviljun hafa náð þessu
Færnesnafni hjá Ragnari í Skaftafelli er hann
var að vinna að Árbókinni 1992. Heimamenn
hafa aldrei kallað það annað en Færnes og
kveður Hjörleifur það hina skaftfellsku hóg-
værð að þeir hafi ekki staðið í leiðréttingum.
„Það er skemmtilegt að geta leiðrétt og komið
á framfæri réttum örnefnum og verulegt
menningarsögulegt atriði". Þriðji þátturinn í
þessu samhengi er hellrar, fleirtalan af hellir,
sem á þessu svæði er alls staðar, allt frá
Rangárþingi og austur á firði, málvenja þótt
málbótamenn á þessari öld hafi verið að reyna
að snúa því hver í kapp við annan yfir í hellar,
svo sem Rauðhellrar í Morsárdal og hellrar
undir Lómagnúp.
Þá var heilmikil stúdía gerð í sambandi við
Tungnajökulsorðmynd Jónasar Hallgríms-
sonar í Tómasarhaga. Með rannsóknum bók-
menntafræðinga og nýjustu útgáfu af ritverk-
um Jónasar er leitt í ljós að hann notar
„Tindrar úr Tungnajökli.“ Það er fyrst í út-
gáfu Matthíasar Þórðarsonar upp úr 1920
sem þessu er breytt í Tungnafellsjökul.
Þannig lendir þetta inn í Skólaljóðin sem við
lærðum. Þetta er í stíl við það að hafa það sem
sannara reynist, þótt það falli ekki að því sem
við lærðum eða kunnum. Segir Hjörleifur að
þeir hafi farið vel ofan í svona hluti sem auð-
vitað sé einboðið að gera.
Víða er komið við, þótt enginn sé óþarfa
texti en upplýsing í öllu. Samt komu þeir fé-
lagar þessari bók með stórum myndum, text-
um og mikilli heimilda-, örnefna- og nafna-
skrá út á hálfu ári. Byrjað var í vor og jafnvel
hugsað til þess í upphafi að koma bókinni út
fyrir sumarið, en það reyndist ekki raunsætt.
„Ég vona að ritið hafi orðið traustara fyrir
bragðið," segir Hjörleifur. Það er útgáfan
Fjöll og firningi sem gefur það út, yngsta
bókaútgáfa á landinu, sem Hjörleifur upplýsir
að sé þeir félagar. Umsjá með útgáfunni hafði
Þjóðsaga e.h.f., en prentun og umbrot er unn-
ið í Odda. „Það hefur verið æfintýri að fylgj-
ast með prentun bókarinnar, kynnast þein'i
tækni sem nú er beitt í prentun og afar
ánægjulegt samstarf við alla á þeim bæ. Það
er mikilsvert að við skulum hafa hér prent-
smiðju sem stendur því besta á sporði sem
gerist í heiminum," segja höfundar.