Morgunblaðið - 05.03.1998, Qupperneq 48

FIMMTUDAGUR 5. MARZ 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
k.
Lykillinn
að lækningu
HINN 15. aprfl næst-
komandi er alþjóðadag-
ur meinatækna. Pessi
dagur verður haldinn
hátíðlegur um heim all-
an. Af því tilefni er vert
að kynna fjölbreytni
þeirra starfa sem
íjpeinatæknar vinna.
Lengi hafa menn litið á
meinatækna sem
„blóðsugur“, og er það
að sumu leyti ekki und-
arlegt þar sem sam-
skipti meinatækna við
sjúklinga eru við blóð-
tökur. Meinatæknar
vinna síðan fyrst og
fremst á rannsóknastoL
um fjarri sjúklingum. I
því samhengi má minna á, að nú-
tíma læknisfræði byggist á niður-
stöðum þeirra rannsókna sem
starfsmenn rannsóknastofa fram-
kvæma, svo sem t.d. líffræðingar og
meinatæknar.
Nám meinatækna
og litningarannsóknir
Meinatækninám fer fram í
Tækniskóla Islands og tekur þrjú
og hálft ár. Litningarannsóknir er
eitt þeitra sérsviða sem kennd eru.
Þar má til dæmis nefna meinafræði,
blóðmeinafræði, meinefnafræði,
ónæmisfræði og sýklafræði sem
ásamt fjölda annarra sérrannsókna
falla undir starfssvið meinatækna.
ræða í fjölskyldu verð-
andi foreldra og ef þeir
hafa eignast bam með
litningagalla er einnig
boðið upp á legvatns-
rannsókn. Sá litninga-
galli sem finnst oftast í
legvatni, er þrístæða 21
sem veldur „Downs
Syndrome" (mongól-
isma). Sýnt hefur verið
fram á að með hækk-
andi aldri móður og
föður aukast líkurnar á
því að fóstur beri slíkan
litningagalla. Áhættan
er um 0,5% við 35 ára
aldur verðandi móður
og fer upp i um 5% við
40 ára aldur. Einnig
geta fundist aðrir litningagallar, en
þeir eru sjaldgæfari.
Leit að litningagöllum í fæddum
einstaklingum fer fram ef þeir bera
sérstök útlitseinkenni sem benda til
litningagalla. Litningagallar hafa
flestir í för með sér þroskaskerð-
ingu eða vanskapnað sem getur ver-
ið mjög alvarlegur. Pá geta sérstak-
ir kynlitningagallar haft í för með
sér truflun á kynþroska og ófrjó-
semi.
Litningaafbrigði sem ekki hafa
áhrif á útlit og innri gerð einstak-
linga eru líka til. Fólk með þannig
litningaafbrigði getur þó haft aukn-
ar líkur á því að eignast börn með
litningagalla.
Sigurborg
Billieh
__ Meinatæknar þurfa að
hafa þekkingu á ýmis-
konar lífsýnum, segir
Sigurborg Billich, sem
og flóknum tölvustýrð-
um hátæknibúnaði.
Litningarannsóknadeild var sett á
stofn árið 1967 að tilstuðlan Erfða-
fræðinefndar Háskólans og er því
rúmlega 30 ára. Hún fellur nú undir
Ríkisspitala. Deildin hefur vaxið
mikið þessi 30 ár. Fyrsti starfsmað-
ur hennar var Halla Hauksdóttir,
meinatæknir, sem kom starfseminni
*a legg. Nú starfa þar fimm meina-
tæknar, tveir líffræðingar og einn
læknir. Próunin í mannerfðafræði
er ör og enn er þörf stækkunar.
Litningar og litninga-
rannsóknadeild
Leit eða útilokun litningagalla er
markmið litningarannsókna. Starfið
felst í því að rækta lifandi framur
eins og t.d. hvít blóðkom, húðfram-
ur og fleiri vefi til að geta greint
litningagerð þeirra. Eftir ræktunina
era sýnin meðhöndluð á ýmsa vegu
þangað til að hægt er að skoða litn-
ingana. Litningarnir verða sýnilegir
þegar framan er í skiptingu. Þeir
^eru skoðaðir í smásjá, stækkaðir
1200 sinnum. Litningarannsókn
getur tekið allt frá einum degi til
eins mánaðar. Það fer eftir gerð
sýnisins og að hverju er leitað. Litn-
ingar manna eru 46 talsins og eru
staðsettir í kjömum frumna líkam-
ans. Grannbyggingareining litning-
anna er kjarnsýran DNA sem inni-
heldur öll gen manna. Ef eitthvað
fer úrskeiðis í litningunum verður
forski-iftin að byggingu og starf-
semi líkamans röng. Petta getur
verið allt frá sjúkdómum, sem ekki
hafa mjög alvarlegar afleiðingar
'■y'yrir þá sem þá hafa, til mjög alvar-
legrar líkamlegrar og andlegrar
fötlunar.
Leit að litningagöllum í ófæddum
einstaklingum fer fram að uppfyllt-
um vissum skilyrðum. Leitin er
gerð í legvatns- eða fylgjuvefssýn-
um. Öllum þunguðum konum 35 ára
^og eldri er boðið upp á legvatns-
5fannsókn. Ef um litningagalla er að
Nýjungar
Helsta nýjungin í litningarann-
sóknum er aðferð sem byggist á
flúrljómun og er nefnd FISH (fluor-
escent in situ hybridisation). Með
henni er hægt að sjá hvort þekktir
litningshlutar (genaraðir) séu til
staðar eða ekki og er þar komin
tenging á milli litningarannsókna og
sameindaerfðafræði. Aðferðin á eft-
ir að verða notuð í æ ríkara mæli
eftir því sem fleiri genaraðir finnast
sem hægt er að tengja sjúkdómum.
Annað svið innan litningarann-
sókna, sem er í örri þróun, er rann-
sókn mergfrumna sjúklinga með
hvíblæði. Litningarannsóknin getur
í því tilfelli ásamt öðrum rannsókn-
um stutt sjúkdómsgreiningu og með
henni er hægt að fylgjast með fram-
gangi sjúkdómsins og bata. Litn-
ingarannsóknir eru einnig gerðar á
öðrum æxlisframum, en hægt er að
tengja litningagerð við meinafræði-
lega gerð sumra æxla.
Framtíðin
Starf meinatækna er mjög fjöl-
breytilegt. Þeir þurfa að hafa þekk-
ingu á ýmiss konar lífsýnum og
flóknum tölvustýrðum hátæknibún-
aði. Meinatæknar þurfa einnig að
vera mjög sérhæfðir, hver á sínu
sviði. Þetta starf er þó ekki í háveg-
um haft þegar það er metið til
launa. Meinatæknar era fámenn
stétt og ekki margir karlmenn inn-
an okkar raða hér á íslandi. Allir
vita hvað það þýðir þegar til pyngj-
unnar kemur. Þegar ég vann við
sömu störf á rannsóknastofú í
Þýskalandi fyrir 20 árum vora laun
meinatækna hér á landi ívið hærri
en þar. Nú höfum við aftur á móti
dregist langt aftur úr og eru laun
meinatækna hér um 30 - 50% lægri
en í nágrannalöndum okkar. Hætt
er við að meinatæknar hverfi frá
störfum sínum t.d. við Ríkisspítala,
þar sem vinnustaðasamningar um
kaup og kjör liggja niðri, en
óánægjan fer sívaxandi dag frá
degi. Það er von mín að tekið verði
á launamálum meinatækna og ann-
arra heilbrigðisstétta sem allra
fyrst, þannig að allar þessar heil-
brigðisstéttir geti haldið áfram að
sinna störfum sínum af kostgæfni.
Höfunclur er meinatæknir á litn-
ingurnnnsóknadeild Rnnnsókna-
stofnunar Háskólans við Barónsstíg.
Samræmd próf: Krafa
um fagleg vinnubrögð
NÚ era liðin mörg ár síðan sam-
ræmd próf voru tekin upp við lok
grunnskóla á íslandi. Hefur oft
staðið nokkur styi- um þessi próf og
hefur oft verið deilt um framkvæmd
þeirra og niðurstöður. Það er al-
þekkt staðreynd, að niðurstöður
samræmdra prófa hafa verið mis-
jafnar eftir landshlutum, og þá oft-
ast á kostnað dreifbýlis að því er
virðist. Hefur munurinn verið mikill
sums staðar og viðvarandi, þó svo
að eitthvað hafi gætt áramunar.
Mikið hefur verið rætt um þenn-
an mun dreifbýlis og þéttbýlis hvað
einkunnir varðar og víða leitað
fanga til að skilja hann og skýra.
Umræðan um þessi mál hefur oft og
tíðum mótast af tilfinningum eins
og við er að búast þegar svo við-
kvæmt málefni er annars vegar. A
stundum hafa verið látnar í ljós lítt
hugsaðar skoðanir, sem virðast
gjarnan mótast af fordómum og
þekkingarleysi á íslensku samfélagi
og skólakei’fí.
Hins vegar er málefnið mikilsvert
og varðar líf okkar á þessu landi,
það varðar samband dreifbýlis og
þéttbýlis og það snertir framtíðar-
þróun byggðar á Islandi. Því hlýtur
öll umræða um málefn-
ið að vera af hinu góða,
og það er þess vegna að
ég sting nú niður penna
og læt til mín heyra um
málið.
Það hlýtur að vera af-
ar mikilvægt, að öll
vinna í kringum sam-
ræmdu prófín sé afar
fagleg og í samræmi við
ýtrastu kröfur um vís-
indaleg vinnubrögð.
Þessi krafa er ofar öll-
um öðram hagsmunum,
og sé henni ekki sinnt,
verður umræða um
málið byggð á sandi.
Ekki er að efa, að allir
þeir sem að samræmd-
um prófum standa, séu sammála
þessu og vilji að framkvæmd þeirra
sé óaðfinnanleg að öllu leyti.
Undanfarin ár hef ég haft
áhyggjur af einum þætti fram-
kvæmdar samræmdra prófa, en það
er sú staðreynd, að nemendur njóti
ekki nafnleyndar þegar farið er yfír
úrlausnir þeirra og þær metnar til
einkunna. I raun og vera hlýtur það
að vera krafa hvers nemenda sem
einstaklings, að hann
njóti nafnleyndar.
Einnig má hafa í huga
þá staðreynd, að undan-
farin ár hefur verið
mikil umræða í þjóðfé-
laginu um það, að nem-
endur standi sig mjög
misvel eftir búsetu.
Þessi umræða getur
hugsanlega haft áhrif á
prófdómendur þegar
þeir fara yfír próf nem-
enda, þó að þau áhrif
séu alls ekki meðvituð.
Prófdæmendur eru ef-
laust flestir Reykvík-
ingar, og ef til vill er
þekkingu þeirra og
kynnum af dreifbýli á
íslandi eitthvað ábótavant eins og
gengur, og þeir hafa því hugsanlega
óraunhæfar hugmyndir um íbúa
dreifbýlis. Þetta getur haft áhrif á
það hvaða einkunnir nemendur fá
eftir því hvaðan af landinu þeir eru,
en eins og kunnugt er stendur skýi--
um stöfum bæði nafn og heimilis-
fang hvers nemanda framan á próf-
úrlausn hvers nemanda.
Einnig er hugsanlegt, og raunar
Valdiniar
Hreiðarsson
Allt er þegar
þrennt er!
EKKI er ég til að
gagnrýna íslenska þjóð,
hvað þá sjómenn þessa
lands sem hafa stritað í
gegnum tíðina, öllum
öðrum þegnum landsins
til hagsbótar. Ekki vil
ég segja að öllum sé
sama um öryggismál
þessarar stéttar eða tel
að fólki sé sama um eft-
irlitskerfi sjómanna í
gegnum tíðina, vitana.
Þetta er nú í þriðja sihri
sem ég kveð mér hljóðs
á blaðsíðum þessa
ágæta fjölmiðils og enn
vona ég að einhver
hreyfi við umræðu
minni og sé tilbúinn að hugsa með
mér um afdrif þessa kerfís og fram-
tíðina.
Vitar landsins hafa lýst til sjávar
nú um langa hríð, eini tilgangurinn
sá að leiða þessa mikilvægu starf-
stétt í gegnum hættur viðsjárverðra
innsiglinga í kringum landið. Nú er
tæknin tekin við, skipin full af góð-
um hátæknibúnaði sem leiða á þau
til hafnar um allan heim. Ekki vil ég
verða til að mótmæla framföram en
ég get ekki ímyndað mér að rökrétt
skref í öryggisbaráttu sjómanna sé
að leggja niður eitt öryggisnet þó
annað komi til. Ég hefði haldið að
saman hefðu þessi kerfí þýtt besta
öryggi sem hægt hefði verið að
hugsa sér, saman hefðu þau gert
hættuna um strand við innsiglingar
nær enga og sjómannastétt okkar
betur varða en víða.
í stað þess að sameina nýja
tækni og gamla hefur verið tekin
ákvörðun sem hljóðar á annan veg.
Sá vegur er að gera vitana að fjar-
stýrðum leiktækjum Vita- og
hafnamálastjórnar í henni Reykja-
vík. Staða vitavarða hringinn í
kringum landið smækkuð niður í
öreindir eða einfaldlega lögð niður
en vitarnir lagðir í hendur, vissu-
lega áreiðanlegra, manna sem
vísitera alla vitastaði landsins, mest
á sumartíma. Vitaverðir hafa að
mínu viti sinnt sínum störfum vel í
gegnum tíðina, verið tilbúnir að
leggja á sig mikla vinnu fyrir lítið
kaup á stöðum oftast víðsfjarri allri
Trausti
Magnússon
þjónustu samfélagsins.
Að sjálfsögðu vissum
við allir að hverju við
gengum varðandi stað-
setningu okkar og fjöl-
skyldna okkar en ekki
er ég viss um að við
höfum allir gert okkur
grein íyi'h’ mikilvægi
þess að einhver byggi
á þessum oft afskekktu
stöðum. Ég vona að
Siglfírðingar skilji
hvað ég á við, ég svar-
aði oft símhringingum
á öllum tímum sólar-
hringsins, bæði til að
gefa upplýsingar um
veður og færð auk þess
að hjálpa fólki sem átti í vandræð-
um vestan við jarðgöngin. Einnig
var hringt frá flugafgreiðslumönn-
um sem vildu vita vindhraða og
skýjalag utan við fjörðinn. Enn
nærtækara dæmi um aðstoð vita-
Vitaverðir hafa, að mati
Trausta Magnússonar,
sinnt sínum störfum vel
í gegnum tíðina og ver-
ið tilbúnir að leggja á
sig mikla vinnu fyrir
lítið kaup.
varða má benda á, stöðu vitavarðar
sem nú hefur verið lögð niður.
Það er staða vitavarðarins á
Galtarvita. Vitavörðurinn þjónaði
flugi til Isafjarðar vel með upplýs-
ingagjöf til flugvallarins þar. Nú
gefur enginn upplýsingar á Galtai’-
vita, staðan verið lögð niður en
sjálfvirk stöð komin upp á Straum-
nesi, sem að auki var með öllu óþörf
að mínu viti. Við siglum þar svo
nærri að geislinn frá Galtarvita var
meira en nógu mikill. Astæðan var
sparnaður.
Ég get ekki séð hvemig það get-
ur passað, leggja niður einn vita en
búa til annan, laun vitavarðarins
voru alltaf tengd lægstu töxtum
Dagsbrúnar en laun þessara manna
sem þjónusta nú vitana voru mun
betri. Því vildi ég fá svör við því
hvað þessi ráðstöfun, að leggja nið-
ur hefðbundnar stöður vitavarða og
búa til þjónustuflokka sem flakka á
milli vita þegar sól er hæst á lofti,
hefur sparað ríkinu mikla peninga.
Einn var sá maður sem hlustaði á
mig ekki fyrir margt löngu. Sá átti í
prófkjörsbaráttu í kjördæminu
mínu fyrir síðustu alþingiskosning-
ar. Ég hef alltaf trúað að fólk standi
við orð sín og meiningar og mæli
heilt af vöram. Ég hef líka reynt að
trúa því að ráðamenn þessa lands
séu fyrirmyndir okkar hinna. Því
var ég ánægður þegar þessi maður
sýndi máli þessu áhuga og lofaði
mér því í votta viðurvist að hann
myndi taka málin upp á næsta
þingi, ef hann fengi til þess umboð
kjósenda í kjördæminu. Ég hjálpaði
honum að fá það umboð, fyrst með
því að hjálpa honum í efsta sætið á
lista flokks hans og síðan með þvi
að greiða flokknum hans atkvæði í
alþingiskosningunum. Það er þetta
með kálfinn og ofeldið. Ég hef
aldrei heyrt nokkuð meir frá þess-
um manni, þó ég hafí reynt að nálg-
ast hann, bréflega og persónulega
síðan. Sjálfsagt hafa menn ekki
mikinn tíma fyrir lýðinn þegar þeir
eru orðnir ráðherrar!
Enn vona ég að einhver verði til
að svara. Sjómenn, leiðréttið mig ef
ykkur finnst ég fara með rangt mál
eða aðstoðið mig ef þið eruð sam-
mála. Ég hef skrifað þessar greinar
mínar vegna þess að mér finnst
stórt skref hafa verið stigið aftur-
ábak í öryggismálum sjómanna og
ég er ekki sáttur við þá stefnu að
vitarnir verði hættulegir sjófarend-
um. Það eru þeir ef stóran hluta af
árinu er erfitt að sjá Ijós þeirra,
vegna þess að vinnuflokkarinir
komast ekki að sunnan, til að
hreinsa hrím af glerjum eða lag-
fæi-a rafrnagnsbilanir.
Að lokum vil ég þakka Veður-
stofu íslands, þeir hafa nú merkt
græna punkta inná kort sín sem
merkja vitana kringum landið,
væntanlega íslendingum til upplýs-
ingar um staðsetningar þeirra, og
þá um leið gefið mönnum eins og
mér von um að einhver meti kerfíð
að verðleikum.
Ég vil svo bara gefa þeim svona
smá ráð fyrir okkur sem flakka um
vegina, ekki fyndist mér verra ef
þeir myndu sýna einbreiðar brýr
hringvegarins og aðalleiða utan
hans með rauðum punkti.
Höfundur er fyrrverandi
vitavörður.