Morgunblaðið - 03.02.1999, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
MIÐVIKUDAGUR 3. FEBRÚAR 1999 35 *
áhugi minn á bókum og lestri þeirra
hafí að hluta til vaknað við að upp-
lifa það hvað afí minn var fróður
maður. Mig langaði að vita jafn mik-
ið og afí.
Mér þótti gott að heimsækja
ömmu og afa. Afí vissi svo margt og
sagði svo skemmtilega frá. Honum
var líka mjög umhugað um að ég
þyrfti að fínna mér gott mannsefni.
Honum fannst það aðalatriði að
væntanlegum manni mínum þætti
vænt um ketti. Hann sagði að ef
mönnum þætti ekki vænt um ketti
væri lítið varið í þá. Mig langar að
eignast mann eins og afa minn því
að sú virðing og væntumþykja sem
ríkti á milli ömmu minnar og afa var
einstök.
Ég veit að afa líður vel þar sem
hann er núna, með Heródes og
Gömlu kisu við hlið sér. Guð blessi
minningu afa míns.
Sif Jóhannsdóttir.
Við viljum minnast afa okkar,
Valdimars, í örfáum orðum. Það
var ekki hjá því komist að bera
mikla og djúpa virðingu fyrir afa.
Fróðari og greindari menn hittir
maður ekki oft á lífsleiðinni. Það
var alltaf sérstakt að koma heim til
ömmu og afa á Grenimelinn þar
sem afi sat, oftar en ekki, um-
ki-ingdur bókum sínum á skrifstof-
unni, sem virtist vera helgidómur
hans. Ósjaldan sat hann þar ásamt
Heródes, kettinum sínum, en við
frændurnir erfðum það frá afa og
ömmu að vera miklir kattavinir. Afí
gat tímunum saman talað við ketti
og sagðist skilja það sem þeir
sögðu og þótti okkur það ekki
ósennilegt þegar maður fylgdist
með honum í samveru þeirra.
A sumrin vildi hann helst hvergi
annars staðar vera en í sumarbú-
staðnum þar sem hann stundaði
gróðurrækt af miklum áhuga. Þar
vorum við oft með afa og ömmu í
bústaðnum á sumrin þar sem afí gat
sameinað áhugamál sín, lestur og
gróðurrækt. Og þeir Heródes fóru í
göngutúra saman.
Það var ákaflega gaman að vera í
návist afa úti í náttúrunni. Hann
virtist þekkja hvern hól og hverja
hæð og gat sagt manni sögur af öllu
því sem bar fyrir augu.
Með afa kveðjum við ákaflega
merkan og umfram allt góðan
mann. Við eigum eftir að sakna
hans.
Jón Helgi og Egill Orn.
Það var vor í íslensku þjóðlífí allt
fyrra misserið 1944, lýðveldið í aug-
sýn. Ungur sveinn í Eyjum að halda
út í heim, hálflærður í svartlist,
kominn „suður“ til frekari mann-
dóms í bókiðn í höll Isafoldar að
Þingholtsstræti 5. Og nú voru um-
talsverð umsvif í hérlendri útgáfu-
starfsemi.
Þar stóðu í stafni Ragnar Jónsson
í Helgafelli, kenndur við Smára,
Gunnar í Isafold, Birgir Kjaran í
Bókfellsútgáfunni, Guðjón Ó. og
Leiftur, Norðri þeirra Sambands-
manna, Ki-istinn E. Andrésson hjá
Máli og menningu og tveir Jónssyn-
ir norðan heiða: Pálmi H. og Þor-
steinn M.
Okkar maður ekki enn kominn til
sögu.
En ári síðar var bókaútgefandinn
Valdimar Jóhannsson mættur til
leiks, ekki með neinum viðvanings-
brag, setur á torg eina fjóra eða
fimm titla. Þetta var árið ‘45 og ekki
aftur snúið.
Ar 1950 - svo sem ekkert upp-
gangsár - miðlungsbókin á þetta
60-70 krónur. Þær dýrustu á 99 -
og helst ekki farið yfir hin óttalegu
100 króna mörk. Valdimar í Iðunni
er með frumlega bókarhugmynd, en
dýi-a. Nú skal íslandssagan sett
fram í knappri sögn í máli og mynd-
um. Hugsmíð útgefandans kemst á
bók: Öldin okkar. Nýr tónn er sleg-
inn, tvíbent fyiirtæki og áhættu-
samt og hefur sennilega kostað
marga andvökunótt, enda allt lagt
undir. En hér var lagður hinn
trausti grunnur. Vegur Valdimars
og Ingunnar Asgeirsdóttur og Ið-
unnar eflist - njóta virðingar og
vaxa af verkum sínum næstu ára-
tugi.
Hálf öld, næn-i fimmtíu ára kynni.
Það var erfítt að líta á Valdimar
Jóhannsson útgefanda sem keppi-
naut, miklu nær sem kunningja, síð-
ar vin.
Þeir voru skemmtilegir vinafund-
ir okkar síðasta áratuginn, fátt var
okkur óviðkomandi á þessu tveggja
manna tali: Mannlífið, ókunn lönd,
stjórnmál, landið okkar, gögn þess
og gæði, bækur og menn og dýr:
„Heródes var minn uppáhaldsköttur
í 12 ár og þegar hann var svæfður, -
þann dag var kökkur í mínum
hálsi.“ Og nú tekur útgefandinn
vænan slurk í nefið og býður kollega
sínum, algerum viðvaningi. „Mér
þótti gott að vera í Samvinnuskólan-
um. En Jónas frá Hriflu, skólastjór-
inn og iyiTum ráðherra, var sér á
pai-ti. Ég var eiginlega ekki búinn
að ljúka námi þegar hann gerði mig
að íslenskukennara hjá sér. A því
sést meðal annars hve skiýtinn
hann var.“ Nú skríkir í Valdimar og
okkur fínnst gaman. Og hann segir
mér frá því að síðar hafi slest upp á
vinskapinn út af pólitík, Jónas ekki
talað við sig í ein fímmtán ár. En viti
menn, einn góðan veðurdag, í ferða-
lagi úti í löndum, er allt fallið í ljúfa
löð, „enda búið að ýta Jónasi úr
Framsóknarflokknum."
Og Vilmundur landlæknir kom oft
við sögu. „Hann var eftirsóknar-
verður vinur, orðhagur og snillingur
íslensks máls. Það var líka Jón
Helgason ritstjóri. Vilmundur þýddi
fyrir mig Parkinsonslögmálið, þá
sérkennilegu bók, og vildi ekki taka
gi'eiðslu fyrir fyrr en séð væri hvort
skruddan seldist - sem hún gerði.
Og Vilmundi fannst ofgreitt fyrir
þýðinguna, enda aldrei fyrr fengið
greitt fyrir svona viðvik.“
Tíðum ræddum við um slæman
eða góðan texta, um að varðveita
tunguna í myndn"ka og kröfuharða.
Eitt sinn tók ég með á einn síðdegis-
fund okkar gamalt bókmerki, lítinn
fjórblöðung, sem ég hafði prentað í
tvö þúsund eintökum og látið stinga
inn í upplag útgáfubókar fyrir
mörgum áratugum og sagðist nú
ætla að lesa góðan texta um bókina:
„Þær bíða og bæra ekki á sér.
Hljóðar og hlédrægar standa þær í
röðum með veggjum. Þær sýnast
sofa, en frá hverri þeirra hoi-fír nafn
við þér eins og opið auga. Þær fara
ekki fram á neitt, krefjast engrar
athygli, leita ekki á. Þær bíða uns
þú gefur þig að þeim. Bókin, trygg-
asti félaginn og sá hljóðlátasti. En
þú ert viðbúin þegar á þig er kallað,
og þegar hjarta vort snertir þig, íýf-
ur þú fásinni hversdagsins og birtir
oss heim sem er meiri en vor ...“
Nú varð áheyrandinn hugsi, fór
mjúkum höndum um tóbaksdósir
sínar. Segir síðan hægt: „Hver
skrifaði þennan texta?“
„Stefan Zweig," svara ég.
„Og hver þýddi?“
„Sigurbjörn biskup.“
„Þar fara tveir snillingar," - og
lætur nú loks verða af því að taka
ærlega í nefið, alsæll.
Síðustu árin bjuggu þau hjón,
Ingunn og Valdimar, í fallegu ein-
býlishúsi á Seltjarnarnesi. Hvert
öðru fallegi’a málverkið og bækur
fylla þai' veggi, notalegt glæsiheim-
ili. Einn daginn, eins og oft áður,
hafði húsmóðirin lagt á borð og hellt
upp á, og lét okkur útgefendur um
að leysa málefni dagsins, „þið þurfíð
að venju að minnsta kosti þrjá
tíma“.
Kannski töluðum við um útgáfu-
bækui' síðustu vertíðar, æskuár
undirritaðs í Eyjum og uppeldisár
hins í Svarfaðardal. Hjá hvorugum
voru efnin mikil en nóg til hnífs og
skeiðar. Sjaldan sást til peninga, en
afurðir og vinna gegn úttekt. Eða
ræddum við um Þjóðvarnarflokkinn,
þegar Valdimar var formaður hans?
Varla búnir að leysa málin þegar
heyrðist til útidyranna. „Nú er
kærastan að koma heim,“ segi ég í
stríðnistón. Það fer ekki framhjá
gestinum að þótt þau hjónin séu bú-
in að halda upp á gullbrúðkaupsaf-
mælið þá komi blik í auga Valdi-
mai-s þegar talað er um Ingunni.
Valdimar tók glensinu með kímni
og sagði brosleitur: „Hún Ingunn
mín er mér allavega kærast."
Svo kvöddumst við félagarnir
með virktum.
Og nú í dag í hinsta sinn.
,Á þessari kveðjustund skal full-
yrt að Valdimar Jóhannsson skilur
eftir sig mikla röst í íslenskri bóka-
útgáfu. Fulltrúi þessara gömlu,
góðu gilda: trausts, áreiðanleika,
drengskapar og vandaðra vinnu-
bragða.
Víst tekur hún enda, lífsgangan,
og það er erfitt að sættast við dauð-
ann. Hann heldur áfram að vera
óþægilegur gestur. Samt er hann
staðreynd í lífi okkar, - kemur, fer,
- og skilur okkur eftir í sárum.
Ég votta eftirlifandi eiginkonu,
Ingunni Asgeirsdóttur, dýpstu sam-
úð, svo og börnum þeirra hjóna og
ættboga öllum.
Látinn vinur, Valdimar Jóhanns-
son, vandaður í verkum sínum, heill
og traustur.
Hann fór ávallt með miklum veg.
Arnbjörn Kristinsson.
Nafn Valdimars Jóhannssonar
varð mér snemma kunnugt. Það
stóð neðan við heiti forlagsins Ið-
unnar á titilsíðu ritsins „Oldin okk-
ar“ sem var fyrsta innsýn mín eins
og fjölmargra annarra í Islandssögu
tuttugustu aldar. Útgefandi sem
sendi frá sér svo skemmtilega bók
var ekki ómerkur. Og ég komst líka
að því að hann átti Draupnisútgáf-
una sem gaf út Ævintýrabækur
Enid Blyton, en þær las ég marg-
sinnis og alltaf með jafnmikilli
ánægju eins og flestir iQ’akkar á
mínum aldri. Annað sem tengdist
Valdimar á þessum áram voru
stjórnmálin, því hann var þá for-
maður Þjóðvarnarflokksins. Sá
flokkur naut raunar ekki stuðnings
á mínu æskuheimili heldur sá sem
Valdimar hafði áður fylgt, Fram-
sóknarflokkurinn, en andstaða við
setu hersins á Islandi féll samt í
góðan jarðveg. Og í þriðja lagi var
Valdimar sveitungi okkar, Svarf-
dælingur að uppruna, og hafði meir
að segja unnið um skeið á skrifstofu
útibús KEA á Dalvík sem faðir
minn veitti forstöðu. I þessari þrí-
þættu vitneskju minni um Valdimar
Jóhannsson á bemskuárunum felast
meginþættir í lífí hans: uppruni,
ævistarf og hugsjónir.
Arin liðu. Þjóðvamarflokkurinn
hvarf af sjónarsviðinu og opinberam
stjómmálaafskiptum Valdimars
lauk. Forlagið Iðunn hélt hins vegar
áfram að eflast og færa út kvíamar
og margar bækm- þess urðu mér
hugstætt lestrarefni. Við Valdimar
urðum fyrst lauslega kunnugh' eftir
að ég fór að skrifa umsagnh’ um
bækur í Tímann á fyrri hluta áttunda
áratugarins. Árið 1979 réðst svo að
ég gerðist starfsmaður hjá honum á
Iðunni og þar starfaði ég í rám fjög-
ur ár. Á þeim tíma kynntist ég Valdi-
mar vel. Af honum lærði ég margt,
vitanlega einkum um bókaútgáfu og
ýmsa þætti hennar, en líka fjölmargt
annað um þjóðmál og menningu í
sögu og samtíð. Hann var einn þeirra
manna sem ég hef haft mesta
ánægju og fróðleik af að kynnast.
Ég vissi að Valdimar Jóhannsson
hafði ýmislegt reynt um dagana og
sætti því oft færi á okkar samvistar-
áram að spyrja hann um kynni sín
af mönnum og málefnum sem ég
hafði áhuga á. Þar kom ég ekki að
tómum kofunum. Valdimar var
ágætur sögumaður, glöggur og
minnugur með afbrigðum, og var oft
mjög gaman að hlusta á frásagnir
hans. Sem betur fer er nokkuð af
þeim varðveitt í bók sem Gylfí
Gröndal færði í letur og út kom iýrir
þremur árum, „Ég skrifaði mig í
tugthúsið". Nafnið vísar til dramat-
ískasta atviks í lífi Valdimars. Það
gerðist á stríðsáranum þegar hann
var ritstjóri Þjóðólfs, ungur maður
og vígreifur, og skrifaði í blað sitt
hvassa grein um físksölusamning ís-
lenskra stjórnvalda við breskan út-
gerðarmann og stjórnarerindreka.
Hún var talin móðgun við erlenda
þjóð og landráðaskrif, og mátti rit-
stjórinn sitja þrjátíu daga í fangelsi
fyrir vikið! Frá þessu og mörgu
öðru er sagt á skemmtilegan hátt í
bókinni, enda fer saman að sögu-
maðurinn er skýr í máii og skrásetj-
arinn þrautreyndur kunnáttumaður.
Fyrir samferðamenn Valdimars er
bókin dýi-mætust af því að hún
geymir til framtíðar ljóslifandi
mynd af honum.
Valdimar Jóhannsson ólst upp á
fátæku sveitaheimili í Svarfaðardal.
Hann var að upplagi bráðgreindur,
bókhneigður og námfús. Þótt að-
stæður væru örðugar hefði hann lík-
lega átt kost á að ganga menntaveg-
inn, enda menntaskóli kominn á
Akureyri. En Valdimar veiktist
ungur af berklum, náði að vísu bata,
en þetta varð til þess að mennta-
skólanám þokaði úr augsýn. Hann
komst þó í Kennaraskólann og síðan
lá leiðin út í blaðamennsku því hann
hafði metnað til að láta til sín taka í
þjóðfélagsmálum. Bókaútgáfa tók
fjörkipp í landinu á stríðsáranum og
Valdimar greip tækifærið til að
þjóna í senn ódrepandi bókaáhuga
sínum og efnast ef vel tækist til.
Hann stofnaði Iðunni árið 1945. I
útgáfustarfinu naut hann reynslu
sinnai' í blaðamennskunni, hann
vissi hvað það var sem fólk sóttist
eftir að lesa sér til fróðleiks og
skemmtunar. Hann byggði upp for-
lag sitt af miklum dugnaði, árvekni
og útsjónarsemi. Það efldist jafnt og
þétt án mikilla áfalla, enda var
Valdimar varfærinn og tefldi
ógjarnan á tvær hættur; hefði
reyndar vel mátt vera nokkra
djarfari á stundum, þegar forlagið
var komið á traustan gi'unn.
Útgáfubækur Iðunnar vora vand-
aðar að frágangi og margar nutu
þær mikillar hylli. Vel má sjá af val-
inu áhuga útgefandans á þjóðlegum
fræðum og naut hann í þeim efnum
góðra samstarfsmanna eins og Jóns
Helgasonar ritstjóra og Gils Guð-
mundssonar. Einnig lagði Valdimai'
rækt við bama- og unglingabækur.
Ævintýrabækumar sem fyrr gat
urðu vinsælastar, en líka gaf Valdi-
mar út margar bamabækm' sem telj-
ast þungar á metunum hvernig sem
á er litið. Af íslenskum höfundum ber
Guðrúnu Helgadóttm’ þar hæst.
í nýlegri blaðagrein ræðir einn
helsti bókaútgefandi landsins um
þann stórkostlega menningai'háska
sem vofir nú yfir á Vesturlöndum,
að til verði stórir þjóðfélagshópar
sem lesa ekki neitt og verða smám
saman ólæsir. Það geta bókaútgef-
endur auðvitað ekki hindrað einir og
sér. „En þó getur hér til dæmis
komið til kasta afþreyingarbók-
mennta, sem einatt er gert lítið úr:
þær hafa opnað mörgum manninum
undraheim lestrarins, rétt eins og
Enid Blyton hefur smitað ótal börn
af lestrarbakteríunni." (Halldór
Guðmundsson, Mbl. 24. jan.). Mér
finnst ástæða til að minna á þetta
þegar hinn íslenski útgefandi Enid
Blyton er kvaddur. Hann vann
ómetanlegt undirstöðustarf með því
að sjá íslenskum börnum fyrir
skemmtilegu og spennandi lestrar-
efni í vönduðum búningi, því Valdi-
mar var kröfuharður um málfar og
stíl og fékk jafnan hæfa þýðendur til
samstarfs.
Útgáfubækur Valdimars Jó-
hannssonai' eru helsti minnisvarði
sem hann lætur eftir sig. Á sínum
langa ferli kom hann víða við, var til
að mynda umsvifamikill í kennslu-
bókaútgáfu um nokkurt bil og gaf út
fræðirit í ýmsum greinum. Um
skeið var Iðunn öflugasta bókafor-
lag landsins. Fyrr og síðar komu
þai' út bækur eftir nokkra helstu rit-
höfunda og skáld samtíðarinnar,
eins og Indriða G. Þorsteinsson,
Hannes Pétursson og Þorstein frá
Hamri. - Allt starf Valdimars var
unnið í þeirri trú að bækur væru
mikilsverður þáttur í lífinu og bæi'i
að sýna þeim virðingu. Þetta viðhorf
tileinkaði hann sér snemma, ungur
drengur í Svarfaðardal sem hungr-
aði í lestrarefni og falaðist eftir bók-
um til láns hjá sveitungum sínum.
Þá seildust þeir í handraða þar sem
þeir varðveittu bókakost sinn eins
og dýrgripi sem skyldi meðhöndla
af fyllstu aðgát.
Við umgöngumst ekki bækur sem
munað nú, í ofgnóttarþjóðfélagi
samtímans. En vonandi mun andi
hinnar hljóðlátu ræktunar hugans
sem bóklestur er lifa áfram, hvort
sem lesið er til fróðleiks, listrænnar
nautnar eða einskærrar afþreying-
ar. Þeir þættir allir fléttast raunar
saman hjá sérhverjum lesanda. Sá
sem í lífi sínu þjónar menningariðju
bóklestrarins af trúmennsku á heið-
ur skilinn að leiðarlokum. - Ég
minnist Valdimars Jóhannssonar
með virðingu og þökk og votta Ing-
unni konu hans og fjölskyldunni ein-
læga samúð okkar hjóna. Hann hvíli
í friði.
Gunnar Stefánsson.
í dag verður jarðaður einn
merkasti fulltrúi þeirrar fámennu
stéttar, íslenskra bókaútgefenda,
Valdimar Jóhannsson sem lengstum
var kenndur við fyrirtæki sitt Ið-
unni. Valdimar hóf bókaútgáfu á ár-
unum eftir seinna stríð, byrjaði
smátt og gætti þess vel að reisa sér
ekki hurðarás um öxl. Fyrirtæki
hans dafnaði undravel enda var -■
Valdimar vinnusamur og ósérhlifinn
svo af bar, en jafnframt einkar hug-
myndaríkur og framsækinn bókaút-
gefandi. Bækur voru honum ástríða
allt frá barnsaldri og segja má að
ást á bókum og bókmenningu hafí
alla tíð verið drifkraftur starfsemi
hans. Svo fór að Iðunn varð undir
hans stjórn um skeið stærsta og öfl-
ugasta útgáfufyrirtæki landsins.
Valdimar hafði víðtæk áhrif í ís-
lenskri bókaútgáfu og mótaði marga
þá sem voru honum samtíða í þess-
ari grein. Honum virtist einkar auð-
velt að vinna sér traust og virðingu
höfunda sinna og annarra sam-
verkamanna og í krafti þess tókst
honum að vinna mörg stórvirki sem w
um ókomin ár munu halda minningu
hans á lofti.
Valdimar sinnti félagsmálum út-
gefenda einnig af alúð. Hann sat í
stjórn Félags íslenskra bókaútgef-
enda um langt árabil og var formað;
ur félagsins á árunum 1969- 1972. í
formannstíð Valdimars var m.a.
unnið að því að félagið eignaðist eig-
ið húsnæði og að gerð yrði hag-
fræðileg úttekt á íslenskri bókaút-
gáfu. A 100 ára afmæli Félags ís-
lenskra bókaútgefenda árið 1989 ^
var Valdimar gerður að heiðursfé-
laga þess.
Islenskir bókaútgefendur sjá nú á
bak fóllnum félaga sem þeir minnast
með virðingu og þökk. Eiginkonu
Vaidimars, börnum og öðrum að-
standendum sendum við okkar inni-
legustu samúðarkveðjur.
Fyrir hönd Félags íslenskra
bókaútgefenda,
Sigurður Svavarsson, formaður.
Valdimar Jóhannsson var hávax-
inn og hvassleitur með silfurliðaðan
hármakka, gekk hratt, nánast hljóp
við fót, talaði af innblæstri á afar
fallegu og blæbrigðaríku máli. Þeg-
ar mikið lá við sló hann gjarnan *
þéttingsfast með þrem krepptum
fíngrum í borðbrúnina og sagði:
„Þetta verður að gerast strax, upp á
líf og dauða,“ og forlagshúsið titraði
af lífi í jólaönnunum þegar sterk
rödd hans barst milli hæða.
Valdimar var undarleg blanda af
eldheitum baráttumanni og hlé-
drægum einfara með rætur djúpt í
íslenskri bændamenningu, fræðaþul
sem helst vildi búa í veröld bóka og
þjóðlegra fræða, manni sem vildi
komast undan fánýti hversdags og
tildurs. En þegar á reyndi var hann
sá sem barðist harðast fyrir sann-
færingu sinni, fyrir þjóðlegu sjálf-
stæði og réttlæti. Hann var heill og
sterkur maður sem lét velgengni og
velmegun engu breyta um lífshætti
sína og skoðanir og hafði ímigust á
skrúðmælgi og hégóma.
Við fyrstu kynni var öllum ljóst að
Valdimar var einstakt gáfumenni,
góðlyndur en ótrálega fastur fyrir og
ungum manni var það ómetanlegt að
kynnast honum náið, njóta andagift-
ar hans og uppfræðslu, skynja djúpa
réttlætiskenndina og mannskilning-
inn, að sjá hann rækta landið af
endalausri umhyggju og alúð og
berjast fyrir skoðunum sínum af eld-
móði og hörku.
Kær vinur er kvaddur og verður
minnst dag hvern með þakklæti og
virðingu.
Jón Karlsson.
• F/e/ri miimingargreinar uni
Valdimar Jólumnsson bíða birliiigar
og munu birlast i blaðinu næstu
daga.