Morgunblaðið - 03.02.1999, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
MIÐVIKUDAGUR 3. FEBRÚAR 1999 39
+ Sigurður Jakob
Benediktsson
fæddist á Fjalli í
Seyluhreppi í
Skagafirði 20. júlí
1907. Hann lést á
dvalar- og hjúkrun-
arheimilinu Skógar-
bæ 23. janúar síðast-
liðinn. Minningarat-
höfn um Jakob fór
fram frá Fossvogs-
kirkju 1. febrúar.
Þótt við vitum
nokkurn veginn að við
komum „úr ættanna
kynlega blandi“ þarf meira til að
móta haldbæra mannveru, sem á að
geta fótað sig þokkalega í lífmu, en
foreldrana eina saman. Einn þeirra
sem mynduðu traustan ramma ut-
an um bernskutilveru mína var
Jakob Benediktsson, sem við nú
kveðjum eftir meira en níutíu ára
vist á þessari jörðu. Hann byrjaði
snemma að koma mér við, því hann
var pabba og bræðrum mínum til
halds og trausts nóttina sem ég
fæddist. „Og þá var nú drukkið
mikið kaffi,“ kumraði í Jakobi þeg-
ar hann seinna rifjaði það upp.
Tvo áratugi höfðu þeir faðir
minn, Jón Helgason, og hann aðset-
ur í löngu, örmjóu húsnæði í Há-
skólabókasafninu í Kaupmanna-
höfn. Kappsamir sátu þeir hvor við
sitt borðskriflið og unnu að íslensk-
um fræðum. Að einhverju leyti fyr-
ir sjálfa sig, en þó hiklaust miklu
frekar vegna óstöðvandi löngunar
til að hlúa að menningu þjóðar
sinnar. Jakob hélt til við gluggann
út að Fiolstræde, pabbi við hinn
gluggann _sem snéri í áttina að Nor-
regade. Eg held þeir hafi aldrei
orðið ósáttir um neitt, og hafi það
verið, þá varð þeim að minnsta
kosti aldrei sundurorða. Má
kannski telja það meira Jakobi til
tekna en pabba, sem átti það til að
vera örgeðja. En eitt aðaleinkenni
Jakobs var hvað hann var seinn til
illinda. Gagnkvæm virðing þeirra
hvor fyrir öðrum var óhagganleg.
Alltaf voru þeir fullkomnlega
óþvingaðir saman og fólskvalausir,
en um leið voru þeir skemmtilega
ólíkir menn. Ekki einungis á Árna-
safni unnu þeir að fræðagrúski
saman allan guðslangan daginn,
heldur gáfu þeir um tíma út tíma-
ritið Frón saman og deildu milli sín
upplestrunum á kvöldvökum stúd-
entafélagsins í Höfn öll stríðsárin.
Já, og margt, margt fleira mætti
tína til sem þeir komu í verk.
Líka á hátíðisstundum og tylli-
dögum var mikill samgangur. Eitt
sinn man ég, að ég um kvöld vakn-
aði við að spilað var á píanóið niðri.
Þetta gæti hafa verið skömmu fyrir
stríð. Eg endasentist myrkfælin
niður tröppurnar á fráum fótum og
kastaði mér inn í birtuna til fólksins
sem í stofúnni sat, og beint upp í
hlýtt hálsakot mömmu - því það
var venjulega hún sem spilaði á
hljóðfærið. Eg blindaðist þegar ég
hratt upp hurðinni og óvænt lenti
ég í hrjúfari faðmi en ég gerði ráð
fyrir, og um leið lék um vit mér
mild tóbaklykt sem aðeins tengdist
einni mannveru, nefnilega Jakobi.
Það var hann sem hafði gripið í
hljóðfærið í þetta sinn. Jakob tók
blíðlega utan um mig en rak upp
dillandi hlátur um leið og allir hinir
skelltu upp úr með honum. Skömm-
in og blygðunin sem greip mig yfir
þessari framhleypni að hengja mig
svona fast um háls hans er sem
negld í sálu mína. Eg held ég hafi
aldrei skammast mín jafn innilega
og þarna, og hef ég þó oft haft mun
meira tilefni til þess. En svona er
barnssálin stundum meyr.
Góða konu átti Jakob sem sann-
ariega dáði sinn hæfileikaríka og
hógværa mann. Þau eignuðust ekki
börn en stóðu þétt saman í öllu sem
þau tóku sér fyrir hendur. Grethe
kveið mikið fyrir að hverfa alfarin
frá Danmörku, frá föður sínum og
systur, þegar þau eftir
stríð töldu það lífVæn-
legra að flytjast til Is-
lands. í Danmörku var
lífsafkoma Jakobs
ótrygg. Fyrsta árið var
því tilraunaár. Magnús
Ásgeirsson skáld og
kona hans Anna flutt-
ust í íbúð þeirra í
Kaupmannahöfn, en á
meðan dvöldu þau Jak-
ob og Grethe í húsi
Magnúsar og Onnu
hér heima. Mér hefur
oftast fundist það
ganga kraftaverki
næst hvað Grethe undi sér strax vel
á íslandi. Hér vildi hún vera upp
frá því. Hún var næstum jafn treg
til að fara nokkurn tímann burtu
héðan og hún á sínum tíma var
óviljug að fara frá Höfn. Það var
augljóst að þar sem Jakob gat notið
sín, þar leið henni vel; þau báru
hvort annað alla tíð á höndum sér.
Sem barn þótti mér gaman að
heimsækja þau, jafnvel þótt við
þyrftum að hjóla fram hjá einni
skelfilegustu bækistöð Þjóðverja,
þar sem ógnandi hermenn stóðu í
byrgjum sínum og munduðu mann-
drápsbyssum að börnum jafnt sem
fullorðnum. Heimilið ilmaði dulúð-
lega af pípunum hans Jakobs sem
lágu margar saman í stórri skál, og
Grethe átti skrifborðsskúffu sem í
voru alls kyns litablýantar, spil og
þrautir, sem ég fékk að dunda mér
við á meðan fullorðna fólkið skraf-
aði saman. Og frammi var líka, hag-
lega bundið við salernissnúruna í
rauðu silkibandi, eitt af spakmæl-
um Kumbels sem stórir og smáir
pössuðu sig að hlýta: „Husk at
lukke under bruset, det hpres
gennem hele huset „.
Jakob og Grethe þurftu ekki
flottheit né íburð til að gera nota-
legt og menningarlegt í kringum
sig, hvorki í Danmörku né hér
heima. Jakob eignaðist til dæmis
aldrei bíl sér til léttis og yndisauka.
Eftir að ég fluttist í Skerjafjörð
skutlaði ég honum stöku sinnum
heim frá Háskólanum, þegar ég var
svo heppin að koma auga á hann í
einhverju af strætisvagnaskýlunum
á Suðurgötunni. Rétt nýfarin að
tala byrjuðu börnin mín að aðstoða
mig: „Mamma, mamma - Japok!“
gall í þeim; og í vissan árafjölda
gekk Japok aðeins undir því nafni
hér á bæ.
Þegar ég varð fimmtug færðu
Jakob og Grethe mér lítið kín-
verskt ljón, til að minnast að hálf
öld væri liðin fra því að faðir minn
og hann innbyrtu allt þetta voða
mikla ,jordmoder“ kaffi. Það verð-
ur líklega eini áþreifanlegi gi-ipur-
inn sem ég á, sem getur minnt mig
á þann stuðning, sem ég einatt vissi
að hann og þau hjón mundu veita
mér ef mikið lægi við.
Eitt sinn í stríðinu þegar faðir
minn var fárveikur á spítala og hélt
að skæð lungnabólga myndi leggja
sig að velli, velti hann fyrir sér hvað
hann helst gæti gert, einangraður
frá ættingjum og ættlandi, til að
tryggja framtíð fjölskyldu sinnar.
Eftir ýmsar praktískar bollalegg-
ingar skrifaði hann svohljóðandi
smáklausu neðst á blaðið. „Úm alla
þessa hluti treysti ég Jakobi Bene-
diktssyni til góðra ráða.“
Á þessum fábrotnu orðum sést
hvaða hug faðir minn og móðir og
við öll bárum til Jakobs og mann-
kosta hans. Það er ekki amalegt á
langri ævi að hafa átt svo hollan vin
að samferðamanni.
Blessuð sé minning hans.
Solveig Jónsdóttir.
Jakob Benediktsson var fæddur
á Fjalli í Seyluhreppi í Skagafirði
20. júlí 1907. Hann er nú látinn,
níutíu og eins árs að aldri. Kona
hans var Grethe Kyhl fornleifa-
fræðingur, fædd í Kaupmannahöfn
26. ágúst 1909. Hún var dóttir Olaf
Kyhl, ofursta í danska hernum, og
konu hans Gerdu, og kynntist ég
þeim vel en þau voru bæði myndar-
legt fólk og báim með sér virðulegt
fas og menningarlega framkomu.
Kynni mín við Jakob áttu rót
sína að rekja í upphafi til þess að
Jakob tók stúdentspróf við MR árið
1926, sama árið og Gísli bróðir
minn, og þeir Jakob fóru báðir til
Danmerkur haustið 1926 og urðu
herbergisfélagar. Þeir bjuggu sam-
an i fjögur ár og urðu mjög sam-
rýndir, áttu t.d. saman píanó, en
nutu báðir mjög tónlistar.
Dvöl Jakobs varð lengri í Dan-
mörk en ætlað var, hann giftist þar
og stofnaði heimili með konu sinni
Grethe Kyhl og bjuggu þau þar til
ársins 1946.
Árið 1935 komu þau hjónin í
heimsókn til íslands og þá hitti ég
þau fyrst. Það var í byrjun júlí,
þegar þau komu austur að Hæli
með Gísla bróður mínum. Við fór-
um þá systkinin með þeim inn í
Þjórsárdal, ógleymanlega ferð á
góðum hestum frá Hæli. Eg fann
það þá strax hvað þessi ungu hjón
voru gæfuleg og líkleg til sam-
hentra átaka, sem líka varð raunin
á, því þeim auðnaðist að búa saman
í 62 ár og lengst af við góða heilsu
og eignuðust yndislegt menningar-
heimili, fyrst í Kaupmannahöfn í tíu
ár, en síðar í Reykjavík í yfir fimm-
tíu ár.
Það átti fyrir mér að liggja að
stunda mitt háskólanám í Kaup-
mannahöfn, og þá var nú gott að
eiga þau Jakob og Grethe að vin-
um, því hjá þeim var mér tekið opn-
um örmum. Að koma til þeirra var
eins og að koma heim til sín, gest-
risni eins og best verður á kosið og
allt það besta úr íslenskri menn-
ingu og danskri ræktað þar og
ástundað.
Þar sem síðari heimsstyrjöldin
teppti allar leiðir til íslands þá
dvaldi ég í Kaupmannahöfn í sjö ár,
og öll þau ár var ég tíður gestur á
heimili þeirra Jakobs og Grethe og
var það mér mjög mikils virði að
eiga þar ætíð athvarf. Einnig var
það fyrir hina danskfæddu konu
mína, sem ég giftist árið 1943,
ómetanleg stoð að kynnast heimili
þeirra í Kaupmannahöfn og svo síð-
ar í Reykjavík, en sá kunningsskap-
ur hefur verið okkur bæði til gagns
og gleði á margan hátt, alla tíð og
um langan aldur, á meðan konur
okkar lifðu.
íslendinganýlendan í Kaup-
mannahöfn var á þessum árum á
margan hátt stórmerkileg, og tel ég
að það hafi verið mér mjög mikils
virði að kynnast mörgu því íslenska
fólki, sem bjó þar á þessum ánim,
um lengri eða skemmri tíma. Meðal
þessa fólks voru gamlir embættis-
menn frá því að Island var í nánum
tengslum við Danmörku, og síðan
voru allmargir embættismenn sem
höfðu hlotið menntun í Danmörku
og síðar fengið það góð atvinnutil-
boð, að þeir settust að í Danmörku.
Þá voru einnig allmargar konur
sem höfðu gifst Dönum og sest að í
Kaupmannahöfn og stofnað þar
heimili. Jakob var einn þeirra
manna sem gátu valið um margar
vel launaðar stöður er hann lauk
námi, en hann var óvenjulega há-
menntaður maður á sviði klassískra
tungumála, latínu og grísku, og
honum veittist létt að taka doktors-
gráðu fyrir könnun á fornum ís-
lenskum bókmenntum. Hann
stundaði margvísleg störf í Kaup-
mannahöfn, þau fjórtán ár, sem
hann starfaði þar, eftir að hann
lauk námi. Þannig var hann aðstoð-
armaður gamla kennarans síns,
prófessors Blinkenbergs, í tíu ár,
og hann kenndi sem stundakennari
við ýmsa skóla, og hann var starfs-
maður við orðabók Árnanefndar og
bókavörður við Háskólabókasafnið.
En jafnframt öllum þessum bind-
andi störfum vann hann fjölmörg
önnur tímafrek störf, eins og að
þýða margar skáldsögur Halldórs
Laxness yfir á dönsku og skrifa
mörg merkileg ritverk um íslenska
sögu og bókmenntir.
Þá er mér ofarlega í huga sú
feikna vinna, sem Jakob innti af
hendi í sambandi við starfsemi ís-
lenska stúdentafélagsins. Þar má
fyrst nefna ritstjórnarstörf hans við
tímaritið Frón, sem stúdentafélagið
hóf útgáfu á á stríðsárunum, og
einnig störf hans við umsjón og
flutning á íslensku fræðslu- og
skemmtiefni á kvöldvökum stúd-
entafélagsins, sem hann gerði mán-
aðarlega síðustu 2-3 styrjaldarvet-
urna og voru Jæssar kvöldvökur
mikið sóttar af Islendingum í Höfn,
en Jón Helgason prófessor annað-
ist þær á móti Jakobi, þannig að
þær voru haldnar hálfsmánaðar-
lega og mun þetta framtak þeirra
Jakobs og Jóns seint gleymast.
En þó að nóg væru atvinnutilboð-
in í Danmörku, þá langaði Jakob
alltaf heim til íslands og Grethe var
tilbúin að fylgja Jakobi hingað
heim, því hún vissi að hér biðu hans
mörg verkefni sem Jakob hafði
áhuga á að takast á við. Þau komu
því hingað heim vorið 1946 og fékk
Jakob óðara margþætt verkefni að
vinna að og síðan hefur Jakobi
varla fallið verk úr hendi, og hefur
hann skrifað fjölda bóka og fræði-
rita og munu þau vafalaust verða
kynnt af mönnum, sem kunna á
þeim góð skil, nú þegar Jakob loks-
ins leggur frá sér pennann.
Jakob var gæddur miklum
hljómlistargáfum og hann hafði
gaman af að spila á píanó, og átti
auðvelt með að leika undh- allslags
söng á píanóið. Það var gaman að
vera með Jakobi á góðri stund á
heimili hans og syngja með honum
„Gluntarna", en hann söng þá
gjarnan bassann sjálfur og lék jafn-
framt hlutverk hans og lék undir á
píanóið betur en nokkur annar
hefði getað gert.
Jakobi þótti mjög vænt um
æskustöðvar sínar á Fjalli í Skaga-
firði og um sveitina sína og fólkið
sem þar bjó og þess verk og verk-
svið. Hann naut þess að dvelja á
Fjalli tíma úr sumrinu með Grethe
konu sinni, sem alltaf var tilbúin að
gera lífið gott og gjöfult fyiár Jak-
ob.
Jakob kunni því illa núna um há-
tíðamar, að geta ekki lokið ýmsum
verkum, sem hann hefði viljað
ljúka, en það varð að bíða, því að
sjónin dugði honum ekki lengur til
slíkra verka. En það vantaði ekki
viljann til að koma ennþá meira af
hans víðtæku þekkingu á blað áður
en hann tæki sér hvfld.
Með Jakobi Benediktssyni kveð-
ur okkur einstakur afreksmaður,
maður með fágætar námsgáfur og
ótrúlega eljusemi, maður sem
kunni að meta söng og allslags
músík og kunni að gleðjast við lest-
ur merkra bókmennta og af flutn-
ingi fallegra tónverka og þátttöku í
glöðum söng. Hann verður alla tíð
talinn til bestu sona Skagafjarðar,
byggðarinnai- sem hann unni meira
en orð fá lýst.
Ég þakka Jakobi og Grethe konu
hans langa og góða samfylgd,
þakka þeirra góðu og mikilvægu
störf, þakka gestrisni þeirra,
tryggð og þeirra glaða viðmót.
Ég flyt vinum og vandamönnum
Jakobs mínar innilegustu samúðar-
kveðjur.
Hjalti Gestsson.
Kaupmannahöfn var um aldarað-
ir stjórnsetur Islands, lærdóms-
borg menntamanna og jafnframt
einskonar forðabúr íslenskrar
menningar. Þar var okkar mikli
þjóðararfur - handritin - varðveitt-
ur og þar störfuðu Fjölnismenn.
Jónas Hallgrímsson orti þarna og
dó og þar lágu spor flestra þeirra
Islendinga sem gátu síðar af sér
orð þegar heim kom. I þessu and-
rúmslofti lærdóms, skáldskapar og
þjóðfélagslegrar einangnmar mót-
aðist forystusveit þjóðarinnar og
safnaði fyrningum í sinn andlega
sarp ef til þess skyldi koma að þörf
væri á þeim síðar. Við endalok
heimsstyrjaldarinnar síðari breytt-
ist þetta varanlega. ísland var orðið
lýðveldi og hafði eignast eigin höf-
uðstað.
Lærdómsmennirnir fluttu flestir
heim. Einn af þeim var Jakob
Benediktsson. Hann hafði stundað
háskólanám þar í borg í klassískum
fræðum en helgað norrænum og ís-
lenskum fræðum allmiklu af starfs-
kröftum sínum. Ritstjórn hans og
skrif í Frón, sem gefið var út árin
1943—44 í Kaupmannahöfn, bera
þess glöggt vitni. Hann er sagður
hafa verið einn allra lærðasti Is-
lendingur í klassískum fræðum og
staðið öðrum evrópskum lærdóms-
mönnum fyllilega á sporði.
Eftir heimkomuna 1946 gerðist
hann forstjóri Máls og menningar
um skamman tíma í forföllum
Kristins E. Andréssonar. Eftir þau
kynni var hann nátengdur þeim fé-
lagsskap í liðlega hálfa öld. Hann
var í félagsráði frá því að hann kom
heim; varð varaformaður 1948 og
gegndi því starfi í um fjörutíu ár,
var síðan áfram í stjóm allt fram á
síðustu ár. Hann vai' í ritstjóm
Tímarits Máls og menningar í
nokkra áratugi og meðritstjóri um
skeið. I virðingarskyni við störf
hans í þágu félagsins var hann,
ásamt Halldóri Kiljan Laxness,
gerður að heiðursfélaga Máls og
menningar árið 1997. Þegar ég kom
að Máli og menningu um haustið
1974 var ljóst að félagið stóð við
upphaf umbreytingaskeiðs, sem
yrði erfitt fyrir innviðu þess á
margan hátt. Ekki bætti úr skák að
fjárhagur þess var afleitur og banki
kominn með slagbrand fyrir dyr.
Þegar Magnús heitinn Kjartansson
taldi mig á að taka að mér að verða
framkvæmdastjóri félagsins sagði
hann að við myndum reyna að hafa
áhrif á stjórnarkjör um haustið
með það að markmiði að endurnýja
og fá nýtt fólk til liðs við félagið, en
síðan bætti hann við, „... svo er
hann Jakob þarna, honum getur þú
alltaf treyst“.
Jakob þekkti ég þá eingöngu af
þáttum hans um daglegt mál og
einstaka ritgerð sem ég hafði rekist
á fyrir tilviljun. I þeim átökum sem
þá áttu sér stað um framtíð félags-
ins var Jakob ætíð kjölfestan sem
tryggði að félagið komst klakklaust
út úr brimsköflunum. Ætíð var
hann boðinn og búinn til að ræða
vandamál og leggja á ráðin hvernig
með skyldi fara. Hann skynjaði
breytingar tímanna betur en marg-
ur yngri maður. Eftir að þessum
átakatíma lauk og félagið komið á
beinu brautina hélt Jakob áfram
starfi sínu í stjórn og miðlaði okkur
af þekkingu sinni, reynslu og yfir-
sýn. Þótt Jakob væri orðinn háaldr-
aður var honum ekki leyft að fara
úr stjórninni, þrátt fyrir að hann
færði það oftsinnis í tal, fyrr en
hann var orðinn ófær um að sækja
fundi. Okkur þótti enginn fundur
vera án hans, svo nátengdur var
hann félaginu og okkur sem sátum í
stjórn með honum. Með honum er
fallinn frá síðasti forystumaður
Máls og menningar sem bættist í
hóp margra úrvalsmanna á árunum
eftir stríð og voru þess eðlis að af-
skipti þeirra gerðu félaginu kleift
að halda jafnvægi í ölduróti svipti-
mikilla tíma.
Nú að leiðarlokum og eftir langt
og farsælt samstarf vil ég fyrir
hönd Máls og menningar færa heið-
ursfélaga þess síðbúnar þakkir fyr-
ir ómetanlegt framlag til félagsins.
Við félagar Jakobs í stjórn munum
sakna hans.
Þröstur Ólafsson,
form. stjórnar Máls og
menningar.
• Fleiri tninningargrcinar nm Jakob
Benediktsson bíða birtingar og munu
birtast í blaðinu næstu daga.
JAKOB
BENEDIKTSSON