Morgunblaðið - 09.02.1999, Blaðsíða 10

10 ÞRIÐJUDAGUR 9. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Nauðganir - dómar
og sönnunarbyrði
Sönnunarstaðan í nauðgunarmálum er
erfið, þar sem oftast eru aðeins tveir til
frásagnar. Skiptar skoðanir eru um hvort
dómstólar hafí tilhneigingu til að slaka á
sönnunarkröfum, en um leið er bent á að í
þessum málum hljóti mat dómara á trú-
verðugleika kæranda, sakbornings og
vitna að vega þungt. Tveir lögmenn og
talsmaður Stígamóta voru inntir álits á
grein um kynferðisbrotamál sem birtist
í Morgunblaðinu sl. sunnudag.
í GREIN, sem Páll Þórhallsson,
lögfræðingur og blaðamaður Morg-
unblaðsins, ritaði í blaðið á sunnu-
dag, leiddi hann líkur að því að
dómar 1 kynferðisafbrotamálum
væru að þyngjast. Páll sagði þó enn
meira umhugsunarefni, hve öllum
vafa um sekt sakborninga væri ýtt
fyrirvaralaust til hliðar.
Páll tók dæmi af tveimur dómum
Hæstaréttar frá 28. janúar sl. í
öðru málinu var þrítugur karlmaður
dæmdur í tveggja ára óskilorðs-
bundið fangelsi fyrir að nauðga
konu á salerni vínveitingastaðar og í
hinu var þrítugur karlmaður dæmd-
ur í eins árs óskilorðsbundið fang-
elsi fyrir að notfæra sér ölvunará-
stand 16 ára stúlku.
í fyrra málinu benti Páll á fímm
vafaatriði og sagði erfítt að skýra
dóminn öðruvísi en svo, að slakað
væri á hefðbundnum sönnunarkröf-
um og hugtakið nauðgun væri skýrt
rýmra en hingað til.
I síðara málinu taldi Páll sönnun-
arstöðuna jafnvel enn tæpari og
nefndi fjögur atriði sérstaklega því
til stuðnings. Hann vísaði jafnframt
til þess, að refsing fyrir nauðgun
hafi verið að jafnaði 1-2 ára fangelsi
á árunum 1977-1996, en dæmi um
þyngri dóma þegar beitt hafi verið
mjög miklu ofbeldi eða aðrar veiga-
miklar refsiþyngingarástæður verið
fyiir hendi. Hann vísaði líka til
þess, að í báðum ofangreindum mál-
um hafi verið dæmdar töluverðar
miskabætur, án þess að nokkur
gögn hafi verið lögð fram um afleið-
ingar áfallanna fyrir kærendur.
Þetta kunni að ýta undir tilefnis-
lausar kærur vegna kynferðisbrota.
Fleiri mál fyrir dómstóla
Theódóra Þórarinsdóttir, tals-
maður Stígamóta, samtaka kvenna
gegn kynferðislegu ofbeldi, segist
ekki telja að dómar í kynferðismál-
um hafi almennt þyngst frá því sem
var. Á hitt beri að líta að miklu fleiri
kærð mál fari nú fyrir dómstóla.
„Fyrir nokkrum árum dagaði mál
uppi hjá lögreglunni. Þegar barátta
gegn því komst á skrið fór lögreglan
að senda öll mál frá sér til saksókn-
ara, sem sendi þau aftur til lögreglu
til frekari rannsóknar. Núna er
kominn miklu betri gangur á þetta
og vinnubrögð lögreglu vandaðri.“
Theódóra segir að margir hafi
talið ástæðu til að þyngja dóma í
kynferðisbrotamálum og dómsmála-
ráðherra, Þorsteinn Pálsson, hafi
sjálfur vakið máls á því. „Hér hafa
fallið þungir dómar öðru hvoru, en
þá í allra alvarlegustu málum sem
varða langvarandi misnotkun á
börnum. Þar hafa þó dómstólar
stundum mildað dómana, eins og í
því tilfelli þegar manni var ekki gert
að greiða miskabætur af því að
hann hafði borið framfærsluskyldu
vegna bamsins sem hann misnotaði.
í öðrum tilvikum hefur verið ein-
blínt á líkamlegan skaða og dæmt
út frá því, en síður vegna andlegra
erfiðleika. Það er kannski að breyt-
ast.“
Theódóra segir að dómstólar hafi
gjarnan dæmt menn til lengri fang-
elsisvistar í málum sem vakið hafi
mikla athygli. „Þannig var til dæmis
í málinu þegar konu var nauðgað
við Reykjanesbraut. Alþjóð fylgdist
með því máli.“
Oruggari •
málatilbúnaður
Annað, sem á ef til vill hlut í
breyttu viðhorfi dómstóla, að mati
Theódóru, er tilkoma neyðarmót-
töku fyrir fómarlömb nauðgana á
Sjúkrahúsi Reykjavíkur. „Konur
geta leitað beint til læknis á neyðar-
móttökunni og fá þar aðstoð sál-
fræðinga, félagsráðgjafa og lög-
fræðinga. Það ýtir undir að málatil-
búnaður verði á þá leið, að dómstól-
ar hafi ömggari gögn að dæma eft-
ir. Konur á landsbyggðinni fá hins
vegar ekki slíka þjónustu og það
þarf að bæta.“
Theódóra segist ekki trúa því að
sönnunarbyrðin hafi að einhverju
leyti snúist við. „Það má auðvitað
aldrei verða, því það væri bar-
barismi. Hins vegar þurfa sakbom-
ingar að svara öðra en „nei“ og slíkt
þykir mér sjálfsögð krafa, eins og í
öðrum sakamálum. Ef dómar era að
verða harðari í þessum málaflokki
er það vegna þess að viðhorfið til
kvennanna sem kæra hefur breyst,
þær þurfa ekki lengur að þola nið-
urlægjandi spurningar um klæða-
burð og hvað þær hafí nú verið að
þvælast einar.“
Brýnt að slaka ekki
á sönnunarkröfum
Jón Steinar Gunnlaugsson,
hæstaréttarlögmaður, segist mjög
ánægður með að birt skuli úttekt í
þessum viðkvæma málaflokki. „I
málum á þessu sviði hér á landi
gildir auðvitað sú mannréttinda-
regla, sem gildir í öllum sakamál-
um, að ekki skuli dæma menn til
refsingar nema sök sé sönnuð með
lögfullum rétti. Þetta er grann-
regla, sem gildir um víða veröld í
þeim ríkjum sem teljast til réttar-
x-íkja og er sérstaklega vernduð í
Mannréttindasáttmála Evrópu og
íslensku stjómarskránni. Jafnvel
þótt um sé að i-æða málaflokka, þar
sem erfiðara kann að vera um sönn-
unarfærslu en þegar önnur brot
eiga í hlut, þá er mjög brýnt að ekki
sé slakað á sönnunarkröfum. Ef við
geram það, þá uppfyllum við ekki
þá kröfu til mannréttindavemdar
sem kveðið er á um. Úttekt Páls er
ánægjuleg, því hún skerpir okkur í
þessari hugsun. Það er þörf á því,
því úr sumum íslenskum dómum má
lesa að slakað hafi verið á þessum
kröfum í málum af þessu tagi. Við
eigum að ræða það og ég tek heils-
hugar undir gagnrýni og ábending-
ar Páls.“
Jón Steinar segist ekki þekkja
náið hvernig farið sé með kynferðis-
brotamál fyrir dómstólum í ná-
grannalöndum og hvort þróunin þar
sé svipuð og Páll lýsti. „Jafnvel þótt
svo væri, þá ber okkur samt að
spyrna við fótum. Hér hefur verið of
mikið um að menn elti uppi skand-
inavískar tilslakanir á einstökum
sviðum. En lagafúskið er ekkert
betra þótt það sé skandinavískt. Við
eram fullfærir um það, Islendingar,
að leggja okkar dóm á mál út frá
þeim meginreglum sem við viljum
viðhafa, í þessum málaflokki sem
öðram. Auðvitað geri ég ekki lítið
úr fórnarlömbum þessara glæpa,
frekar en annarra glæpa, en það má
ekki slaka á kröfunni um lögfulla
sönnun á hendur mönnum sem era
sakaðir um refsiverða háttsemi."
Dómarar þurfa
að meta framburð
Sif Konráðsdóttir héraðsdóms-
lögmaður er tengiliður lögmanna
sem starfa á vegum Neyðarmóttök-
unnar. Hún bendir á, að dómarar
meti trúverðugleika þeirra sem
komi fyrir dóminn og vitnisburður
um ástand fórnarlambs strax eftir
atburð hafi alltaf vegið þungt.
„Dómarar verða að meta sönnunar-
gildi munnlegs framburðar og hér-
aðsdómur er gjaman fjölskipaður í
slíkum málum. Dómaramir eru með
þetta fólk fyrir framan sig og þeirra
er að leggja heildarmat á fi-amburð
og styðjast jafnft'amt við þau gögn
sem fyrir hendi eru.“
Sif segir að frá því að hún kom
fyrst að kynferðisbrotamálum fyrir
möi-gum árum hafi hún heyrt talað
um að slakað hafi verið á sönnunar-
kröfum í þessum brotaflokki. „Að-
stæður í þessum málum eru hins
vegar erfiðar og ef við setjum harð-
ari reglur um sannanir þá erum við
um leið að segja að aldrei verði
dæmt í þessum málum. Það eru
aldrei nein vitni og ef um misneyt-
ingu er að ræða er ekki heldur um
áverka að ræða. Mér finnst ekki
hafa verið slakað neitt á sönnunar-
kröfum síðustu árin. Þeir era Iíka
margir, sýknudómarnir, en þeir fá
líka miklu minni athygli."
Sif vísar til þess, að Hjöi-tur Að-
alsteinsson héraðsdómari hafi rit-
að grein árið 1994, þar sem hann
komst að þeirri niðurstöðu að mið-
að við hæstaréttardóma 1990-1994
hafi refsingar vegna nauðgana
heldur þyngst. 18-24 mánaða fang-
elsi væri algengt. 1989 hafi Jónat-
an Þórmundsson prófessor ski-ifað
um kynferðisbrot og þá talið al-
genga refsingu 12-18 mánaða
fangelsi. „Frá 1994 er munurinn
kannski sá, að refsingin er ekki
18-24 mánuðir heldur nær 24 mán-
uðunum,“ segir Sif. „Þá ber að
hafa í huga, að Hæstiréttur hefur
ekki dæmt í mjög mörgum nauðg-
unarmálum undanfarin ár. En
þessi þróun, að dómarnir þyngist,
hlýtur að vera í sami-æmi við kröfu
samfélagsins. Hins vegar eru ekki
margir dómar yfir 24 mánuðum,
nema einnig sé um gróft ofbeldi,
frelsissviptingu eða eitthvað af því
tagi að ræða.“
Endurskoða þarf refsiramma
vegna misneytingar
Sif segir að misneytingamál, sam-
kvæmt 196. grein hegningarlaga,
hafi ekki sést í dómskerfinu áður
fyrr. „Fyrir 10 til 15 áram kærði
enginn svona mál, en núna hefur
orðið sprenging. Þar eru ýmiss kon-
ar tilvik, svo sem um misneytingu
þroskaheftra og þeirra sem sofa
áfengisdauða. Refsingin í þessum.
málum hefur verið mjög misjöfn, en
um leið og hún hækkar í nauðgun-
armálum hlýtur .þessi málaflokkur
að fylgja á eftir. Ég er sammála Páli
Þórhallssyni í því að endurskoða
þurfí refsirammann sem nær til
misneytingar. Þar er engin lág-
marksrefsing, en hámarksrefsing 6
ára fangelsi, á meðan lágmarksrefs-
ing fyrir nauðgun er 1 ár og há-
markið 16 ár. Samfélagið lítur það
mjög alvarlegum augum ef ráðist er
gegn þeim sem getur ekki varið sig
og því á ekki að vera þessi munur á
refsirömmunum,“ segir Sif Kon-
ráðsdóttir.
Magnús L. Sveinsson
á Alþingi
Úttekt verði
gerð á kerfi
almanna-
trygginga
MAGNÚS L. Sveinsson, sem nú
situr á Alþingi í fjarvei-u Davíðs
Oddssonar forsætisráðhei-ra,
fyrsta þingmanns Sjálfstæðis-
flokksins í Reykjavík, hefur lagt
fram á Alþingi tillögu til þingsá-
lyktunar um úttekt á fi-amtíðai--
stöðu og þýðingu almannatrygg-
ingakerfisins hér á landi, meðal
annars með tilliti til setningar laga
um lífeyrissjóði á síðasta ári. Með-
flutningsmenn Magnúsar era sex
aði-ir þingmenn Sjálfstæðisflokks-
ins.
,AImannatryggingakei-fið á ís-
landi er afar flókið og því dýrt í
rekstri,“ segii- m.a. í gi-einargerð
framvarpsins og því haldið fx-am að
nauðsynlegt sé að gei-a það kei-fi
einfaldara og skilvirkai-a. „Al-
mannatryggingar munu um langa
fi-amtíð skipa varanlegan sess í eft-
irlaunamálum fólks. Enn er langt í
land að lífeyrissjóðimir geti tekið
við hlutvei-ki almannatrygginga-
kerfísins.
Flestir almennu lífeyrissjóðimir
era ungir að áram og fjöldi fólks
hafði ekki gi-eitt í lífeyrissjóð fyrr
en frá síðustu ái-amótum. Mikil-
vægt er að allir sitji við sama borð
varðandi rétt á bótum úr almanna-
tryggingakerfinu. Þeir sem á und-
anfómum áram hafa gi-eitt tiltekna
upphæð til lífeyrissjóða búa við
skertar eftirlaunagreiðslur hjá
Tryggingastofnun ríkisins vegna
tekjutengingar. Þeir sem ekkert
hafa greitt til lífeyrissjóðs fá hins
vegar fullar bætur. Hér er verið að
hegna þeim sem hafa sýnt fyi-ir-
hyggju og látið hluta af launum
sínum renna til lífeyrissjóða," segir
í greinax-gerð.
Fólki sé ekki mismunað
í lokin segir að með tilliti til
þessa sem að framan greindi væri
nauðsynlegt að gera ítarlega könn-
un á stöðu almannatryggingakei-f-
isins hér á landi. „A grandvelli
hennar verði gerðar áætlanir um
greiðslur úr hinu tvíþætta trygg-
ingakeríi, þ.e. almannatrygginga-
kerfmu og lífeyrissjóðum, með það
að meginmai-kmiði að fólki sé ekki
mismunað með greiðslum úr At-
vinnuleysisti-yggingasjóði og eftir-
laun nægi til að mæta þörfum fólks
til að lifa sómasamlegu lífi.“
Alþingi
Dagskrá
ÞINGFUNDUR Alþingis hefst kl.
13.30 í dag. Að lokinni atkvæða-
greiðslu um ýmis þingmál vei-ða
eftirfarandi mál á dagskrá:
1. Nýsköpunarsjóður atvinnu-
lífsins. 1. umr.
2. Verðbréfasjóðir. 1. umr.
3. Aðgerðir gegn peningaþvætti.
1. umr.
4. Lausafjárkaup. 1. umr.
5. Branatryggingar. 1. umr.
6. Alþjóðleg viðskiptafélög. 1.
umr.
7. Álagning skatta vegna alþjóð-
legra viðskiptafélaga. 1. umr.
8. Ábyrgðai-menn. 1. umr.
9. Markaðs- og söluátak á ís-
lensku dilkakjöti erlendis. Fyrri
umr.
10. Almannatryggingar. 1. umr.
11. Félagsleg aðstoð. 1. umr.
12. Stuðningur við konur í Bosn-
íu. Fyrri umr.
13. Happdrætti Dvalarheimilis
aldraðra sjómanna. 1. umr.
14. Vörahappdrætti fyrir Sam-
band íslenskra berklasjúklinga. 1.
umr.
15. Uppbyggður vegur yfir Kjöl.
FyiTÍ umr.