Morgunblaðið - 09.02.1999, Blaðsíða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 9. FEBRÚAR 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Óspilandi
framúrstefna
Það sannaðist á ævi Nikos Skalkottas
að enginn er spámaður í sínu föðurlandi.
Árni Matthíasson segir frá gríska tón-
skáldinu sem fékk nánast ekkert 170
verka sinna flutt um ævina, en var kallað
Mozart vorra tíma þegar það féll frá.
ÞEGAR gríska tónskáldið Nikos
Skalkottas lést skyndilega aðeins
hálffímmtugt 1949 urðu margir til
að mæra það. Virtir gagnrýnend-
ur létu þau orð falla að þar hefði
farið Mozart vorra tíma og að allt
sem úr penna Skakottas hefði
komið væri gulls ígildi. Skalkottas
lét eftir sig á annað hundrað
verka, sem fæst voru þó flutt með-
an hann lifði og það er ekki fyrr en
á síðustu árum að hljóðfæraleikar-
ar eru teknir að glíma við verk
sem löngum hafa verið talin
óspilandi. Meðal þeirra fyrirtækja
sem tekið hafa upp á að gefa út
verk Skalkottas er sænska útgáf-
an BIS, sem fékk Sinfóníuhljóm-
sveit Islands til að leika inn á band
nokkur verka Skalkottas, sem nú
eru komin út á geislaplötu.
Nikos Skalkottas fæddist í
Khalkis á eynni Euboea, annarri
stærstu eyju Grikklands, 1904.
Móðurafi hans hans var ættaður
frá eynni hrjóstrugu Tinbos, og
þekkktur sem fiðluleikari í þjóð-
legri grískri tónlist. Hann var sér-
staklega virtur fyrir þróttmikinn
og fagran fiðluhljóm og þótti jafn-
ast við orgelið í höll erkibiskupsins
á Euboea, sem var þá eina orgelið
á Grikklandi.
Föðurafi Skalkottas, sem var
prentari, breytti nafni fjölskyld-
unnar úr Skalkottos, en hann var
af ítölsku bergi brotinn. Tónlistin
var snar þáttur í lífi fjölskyldunnar
og synir prentarans voru tónlistar-
menn, Kostas lék á öll hljóðfæri en
faðir Nikosar, Alekos, var lipur
flautuleikari. Sjálfur var pilturinn
bráðþroska í tónlistinni, því fimm
ára gamall var hann farinn að leika
á fiðlu sem hann smíðaði með föður
sínum. Frá móður sinni fékk hann
grískar þjóðsögur og hjarðsöngva,
sem áttu síðar eftir að verða hon-
um efniviður í tónsmíðar.
Lokapróf með
hæstu einkunn
Skalkottas lærði fiðluleik af
frænda sínum, hinum fjölhæfa
Kostas, og sýndi svo mikla framfor
að fjölskyldan fluttist til Aþenu til
að koma honum í nám hjá fremstu
kennurum þar í borg. Skalkottas
Dagskráin þín er komin út
3.-16. febrúar
/ allri sinni mynd!
tók lokapróf frá tónlistarskóla
Aþenuborgar aðeins sextán ára
með hæstu einkunn og þótti leika
prófverkefni sitt, Fiðlukonsert
Beethovens, svo vel að viðstaddir
urðu frá sér numdir af hrifningu.
Vann að auki til gullverðlauna og
var hæstur yfir skólann.
Arangurinn gerði að verkum að
auðvelt var fyrir piltinn að afla sér
styrks til náms í Vestur-Evrópu og
1921 hélt hann til Berlínar og lærði
þar hjá Willy Hess við tónlist-
arakademíuna þar í borg. Þar
kynntist hann fiðluleikaranum
Mathilde Temko sem hann kvænt-
ist, en skildi við nokkrum árum síð-
ar. Þau áttu saman eina stúlku,
Artémis Lindal, tónlistarkonu sem
settist að í Svíþjóð.
Eftir tveggja ára nám og mikla
framfór ákvað Skalkottas að leggja
fiðluna á hilluna og helga sig tón-
smíðum. Hann hafði þá þegar
samið strengjakvartett og tríó og
lærði í framhaldinu tónsmíðar hjá
Kurt Weill 1924-25 og Philipp
Jarnach 1925-27 en hóf síðan nám
hjá Arnold Schoenberg og lærði
hjá honum næstu fjögur árin.
Schoenberg var þá nýlega sestur
að í Berlín og mjög umdeildur sem
tónskáld. Meðal nemenda Schoen-
bergs á þessum tíma voru ýmsir
sem urðu síðar merkileg tónskáld
þó nafni þeiiTa hafi ekki verið hald-
ið eins á loft og vert er; Walter og
Rudi Goehr, Rankl, Roberto Ger-
hard og Hans Eisler, svo dæmi séu
tekin.
Flúið undan
nasistum
Skalkottas átti velgengni að
fagna sem tónskáld og naut fjár-
stuðnings sem gerði honum kleift
að stunda námið áhyggjulaus.
Hann var þó farinn að efast um
tólftónaaðferð Scoenbergs og lagði
hana á hilluna í nokkur ár; árið
1931 hætti hann námi hjá Sehoen-
berg og samdi nánast ekkert
næstu fjögur árin. Þau verk sem
hann þó samdi voru hefðbundin að
mestu, þar á meðal hljómsveitar-
verkið 36 grískir dansar, sem var
lengstaf eina verkið sem til var upp
tekið eftir Skalkottas. Hann fór í
Nýjar plötur
Sinfóníu-
hljómsveit-
in leikur
Skalkottas
GEISLAPLATA með leik
Sinfóníuhljómsveitar íslands
á verkum Nikos Skalkottas er
komin út hjá BIS. Þóra Ein-
ai'sdóttir, sópransöngkona,
syngur tvö lög á plötunni.
A plötunni er tíu laga svíta;
tónlist við leikrit eftir Chri-
stos Evelpidis og syngur Þóra
tvö laganna. Þá er konsert
fyrir bassa og hljómsveit, þar
sem Vassilis Papavassiliou
leikur á bassann og svo þrír
grískir dansar Skalkottas.
Stjórnandi hljómsveitarinn-
ar er Nikos Christodoulou.
stuttar heimsóknir til Grikklands,
og stýrði þar meðal annars frum-
flutningi á tónverki eftir sig.
Þegar nasistar komust til valda í
Þýskalandi var búið með listrænt
frelsi, heil kynslóð tónskálda var
þurrkuð út á næstu árum eða flúði
til annarra landa, en Skalkottas
hrökklaðist heim til Grikklands og
skildi eftir í Berlín öll handrit sín,
um 70 verk, en sá lítið eftir þeim.
Að spurður löngu síðar sagðist
hann svo sem getað rissað þau upp
fyrir þá sem vildu, en í þeim væri
ekki eftir miklu að slægjast.
Um líkt leyti hafði slitnað upp úr
hjónabandi hans og hann var í
kreppu sem tónskáld, var óánægð-
ur með tólftónaaðferð Schoenbergs
og leitaði nýrra leiða til að semja.
Við komuna til Aþenu lagðist hann
í kör, farinn á sál og líkama, en fað-
I samfé-
lagi pró-
fasta
HEIMILDAR-
MYND
itöv
LITLI BRÓÐIR í NORÐRI
Leikstjórn, klipping, kvikmyndatöku-
stjórn Páll Steingrímsson. Handrit
Páll og Rúrí. Tónskáld Áskell Más-
son, o.fl. Hljóð Hjörtur Howser.
Heimildarmynd. 45 mín. Kvik hf.,
1998. íslensk, gerð með stuðningi
Menningarsjóðs útvarpsstööva.
HEITI nýjustu heimildarmynd-
ar Páls Steingrímssonar um
vængjaða vini okkar, Litli bróðir í
norðri, er þýðing latnesks fræði-
heitis umfjöllunarefnisins, lundans.
Vonandi bíða hans aldrei sömu ör-
lög og „stóra bróður“, geirfuglsins,
sem við útrýmdum á síðustu öld.
Enn bendir fátt til að við endurtök-
um þann ljóta leik; lundinn, eða
„prófasturinn", eins og hann er
gjarnan kallaður, er algengasti fugl
landsins, stofninn telur á áttundu
milljón. Og við höfum nóg að éta.
Hið geistlega viðurnefni sitt
dregur þessi fallegi og skemmtilegi
fugl af yfirleitt friðsömu lunderni
og höfðinglegri, þó hjólbeinóttri
reisn, þar sem svipmikið nefið er
punkturinn yfir iið. Páll gefur okk-
ur innsýn í heillandi lífshlaupið,
sem er allt hið merkilegasta.
Lundasamfélagið, siðir þess og
venjur, hreint ótrúlega margbrotið.
Fylgst er með fuglinum frá því
hann „tekur land“ í apríl uns pysj-
an heldur síðsumars á sinn fyrsta
fund við úthafið og lífsbaráttuna.
Lundinn
Ljósmynd/Páll Steingrímsson
Sérkennin tíunduð af kostgæfni
svo úr verður heillandi heimild þar
sem tvinnast saman fegurð, fróð-
leikur og skemmtun. Líkt og í öðr-
um varplöndum er eignarrétturinn
í hávegum hafður hvað snertir
heimili og maka. Við sjáum hvemig
þessi rósemdarfugl breytist í illvíg-
an áflogagikk ef einhver vogar sér
að abbast upp á kvinnu hans eða
holu. Sem er merkilegt fyrirbrigði,
skjólgóð og traust híbýli sem
standast atlögur flestra annarra en
manns og minks. Fleira í hegðun
lundans ber vott um óvenjulegar
gáfur. Hann heldur umhverfi sínu
hreinu og snyrtilegu (þó mismun-
andi eftir einstaklingum), ber stóra
hnullunga í nebbanum, kastar að-
skotahlutum gjarnan fyrir björg.
Við sjáum að nefið er ekki aðeins
upp á punt heldur háþróað veiði-
og flutningatæki. Flestir sem hafa
alist upp við sjávarsíðuna hafa
furðað sig á hæfni fuglsins við síla-
flutninga, nú upplýsist galdurinn.
Gapið, geispinn, hneigingarnar, allt
eru þetta veigamikil tákn í hegðun-
aiTnunstrinu.
Þegar líður á sumar heldur mað-
urinn af stað með háf sinn, Litli
bróðir ínorðri er einnig mæt heim-
ild um fuglaveiði og eggjatöku. Að
endingu sjáum við svo jákvæða
þáttinn í samskiptum manns og
lunda, pysjubjörgunaraðgerðir
krakkanna í Eyjum. Stórkostlegur
þáttur í uppeldi og mótun ungviðis-
ins gagnvart umhverfi sínu.
Páll á að baki nokkrar ómetan-
legai’ heimildarmyndir um dýralíf
landsins og óskandi að hann haldi
áfram á sömu braut. Það væri t.d.
ekki ónýtt að fá mynd frá þessum
listamanni, dýravini og náttúru-
unnanda frá matarkistunum sögu-
frægu, fuglabjörgunum hrikalegu á
Hornströndum.
Sæbjörn Valdimarsson