Morgunblaðið - 23.02.1999, Blaðsíða 12

12 ÞRIÐJUDAGUR 23. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
MÁLAVEXTIR voru þeir að ríkis-
skattstjóri ákvað að gera könnun á
framkvæmd laga nr. 94/1996 um
staðgreiðslu skatts á fjár-
magnstekjur. Hugðist hann gera samanburð
á framtöldum fjármagnstekjum takmarkaðs
hóps skattgreiðenda og þeirri fjárhæð sem
bankar og sparisjóðir höfðu reiknað sama
hópi í fjármagnstekjur. Akveðið var að afla
upplýsinga um þessi atriði vegna 1.347 skatt-
greiðenda sem valdir voru af handahófi. Með
bréfi dagsettu 22. apríl 1998 voru allir bankar
og sparisjóðir beðnir um upplýsingar um
hvort einhver þessara skattgreiðenda hefði
átt innstæður í árslok 1997, um vaxtatekjur af
þeim innstæðum og um afdregna staðgreiðslu
af þeim.
Þar sem hér var um annars konar og víð-
feðmari upplýsingabeiðni en tíðkast hefur að
ræða ákváðu flestar peningastofnanir að
synja þessu erindi. Höfðaði ríkisskattstjóri þá
prófmál á hendur Landsbankanum hf. og
krafðist afhendingar fyrrgreindra upplýsinga.
Byggði ríkisskattstjóri á þeim víðtæku og al-
mennu lagaheimild sem hann hefði til að
sinna hlutverki sínu til skatteftirlits. Einn af
meginþáttunum í starfí hans væri lögum sam-
kvæmt að annast skatteftirlit hvort sem
skattalög hefðu verið
brotin eða ekki. Til-
gangur eftirlitsins væri
að að skapa bæði sér-
stök og almenn varnað-
aráhrif svo að tryggt
væri að allir greiddu
lögboðna skatta og jafn-
ræði ríkti meðal skatt-
greiðenda að þessu
leyti. Nauðsynlegt væri
að athuga hvernig
skattgreiðendur hefðu
brugðist við lögum nr.
94/1996 um staðgreiðslu
skatts af fjármagnstekj-
um, þ.e. hvort fjár-
magnstekjur væru rétti-
lega tíundaðar í skatt-
framtölum.
Vísaði skattstjóri til
15. gr. laga nr. 94/1996
þar sem segir: „Öllum
uðilum, bæði framtals-
skyldum og öðrum, er
skylt að láta skattyfir-
völdum í té, ókeypis og í
því formi sem óskað er,
ulhtr nauðsynlegar upp-
lýsingar og gögn er þuu
beiðast og unnt er að
láta íté...“
Kvað ríkisska tts tjóri
Landsbankann eiga
auðvelt með að veita
umbeðnar upplýsingar
og hófs væri gætt með
tilliti til fjölda þeirra að-
ila sem spurt væri um
og umfangs upplýsing-
anna. Upplýsinga væri
óskað vegna 1.347 aðila í
einu lagi í stað þess að
taka hvern og einn
þeirra til sérstakrar
rannsóknar og sparaðist þannig bæði tími og
fé skattyfírvakla og viðkomandi skattgreið-
enda auk þess sem komið væri í veg fyrir
óþarfa óróa og áhyggjur.
Bar fyrir sig bankaleynd
Landsbankinn bar íyrir sig bankaleynd
sem lögfest er í 43. gr. laga nr. 113/1996 um
viðskiptabanka og sparisjóði og hljóðar svo:
„Bankaráðsmenn, stjórnarmenn sparisjóðs,
bankastjórar og sparisjóðsstjórar, endurskoð-
endur og aðrir starfsmenn viðskiptabanka eða
sparisjóðs eru bundnir þagnarskyldu um allt
það er varðar hagi viðskiptamanna hlutaðeig-
andi stofnunar og um önnur atriði sem þeirfá
vitneskju um í starfi sínu og leynt skulu fara
samkvæmt lögum eða eðli máls nema dómari
úrskurði að upplýsingar sé skylt að veita fyrir
dómi eða lögreglu eða skylda sé til að veita
upplýsingar lögum samkvæmt. Þagnarskylda
helst þótt látið sé af starfí. “
Sagði Landsbankinn að þótt þarna væri
vissulega undantekningarheimild þá yrði að
skýra hana þröngt, beita henni hóflega og
varlega og ganga ekki lengra en nauðsyn
krefði. Þá byggði bankinn á því að við upp-
töku fjármagnstekjuskatts hefði gagngert
verið tekin afstaða til hugmynda um víðtæka
upplýsingagjöf innlánsstofnana til skattyfir-
vaida. Fram hefði komið í áliti nefndar þeirr-
ar sem undirbjó skipan skattlagningar fjár-
magnstekna, að lögfesting almennrar upplýs-
ingaskyldu bankastofnana til skattyfirvalda
jafngilti afnámi bankaleyndar. Ein af megin-
forsendum þess að víðtæk sátt hefði náðst í
umdeildu og viðkvæmu máli hefði verið sú að
ekki yrði hróflað við bankaleyndinni. Þá taldi
Landsbankinn að hingað til hefðu skattyfir-
völd einungis beiðst upplýsinga í þágu ein-
stakra rannsókna. Með kröfu ríkisskattstjóra
væri hins vegar gerð tilraun til að innleiða til-
högun upplýsingagjafar sem gagngert hafi
verið hafnað þegar fjármagnstekjuskattur
var lögleiddur. Vísaði bankinn einnig til 71.
gr. stjórnarskrárinnar um persónuvernd.
Skattsins að meta
í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp-
kveðnum 17. febníar, segir: „Samkvæmt fyr-
irmælum 43. gr. laga nr. 113/1996 um við-
skiptabanka og sparisjóði eiga fyrirmæli
ákvæðisins um þagnarskyldu ekki við þegar
skylt er að veita upplýsingar lögum sam-
kvæmt. Með vísan til hinna ótvíræðu ákvæða
15. gr. laga nr. 94/1996 og 94. gr. laga nr.
75/1981, sem eðli máls samkvæmt ganga
framar ákvæði 43. gr. laga nr. 113/1996, verð-
ur að fallast á, að stefnda sé skylt að veita um-
beðnar upplýsingar. Þá verður að telja að mat
á nauðsyn upplýsinganna eigi undir skattyfir-
völd. Ekki verður talið að 71. gr. stjórnar-
skrárinnar komi í veg fyrir að umbeðnar upp-
lýsingar verði veittar eða hindri eðlilegan
framgang skattalaga."
Ekki hefur verið ákveðið hvort þessum
dómi verður áfrýjað til Hæstaréttar.
Friðhelgi einkalífs
Það eru nokkur atriði frá sjónarhóli skatt-
greiðenda sem vert er að benda á í þessu sam-
bandi. Hvaða áhrif hefur þessi dómur á svo-
kallaða bankaleynd? Hún er auðvitað óbreytt
hvað varðar trúnað innlánsstofnana gagnvart
öllum öðrum en skattyfirvöldum. Eru þá ein-
hverjir lögmætir hagsmunir tengdir því að
verja upplýsingar um innstæður fyrir skattyf-
irvöldum? Eins og getið var þá verndar 71. gr.
stjórnarskrárinnar, sbr. einnig 8. gr. Mann-
réttindasáttmála Evrópu, friðhelgi einkalífs.
Þótt það sé ekki einhlítt má ætla að upplýs-
ingar um fjárhag manna teljist persónuupp-
lýsingar sem njóti verndar þessara ákvæða.
Vissulega er þar ekki um viðkvæmar upplýs-
ingar að ræða líkt og heilsufarsupplýsingar
eða upplýsingar um kynlíf manna en eigi að
síður verður að telja að menn njóti vemdar
gegn því að upplýsingar af þessu tagi séu op-
inberaðar, skráðar eða látnar af hendi að
nauðsynjalausu.
Það er viðtekið viðhorf í persónuverndar-
fræðum að opinberir aðilar eigi ekki að hafa
óheftan aðgang að ski-áðum persónuupplýs-
ingum. Er það vegna þess að hjá opinberum
aðilum vinnur auðvitað venjulegt fólk sem á
ekki að hafa persónupplýsingar um náungann
fyrir augunum nema óhjákvæmilegt sé.
Einnig ber almennt að gjalda varhug við söfn-
un og vinnslu persónuupplýsinga. Hún á ekki
að fara fram nema nauðsynlegt sé í þágu lög-
mætra markmiða hvort sem ríki eða einkaað-
ilar eiga í hlut.
Það má því til sanns vegar færa að rétt sé
að greina þau álitamál sem uppi voru í þessu
dómsmáli með hjálp stjórnarskrárinnar og
sjónarmiða um vemd persónuupplýsinga og
friðhelgi einkalífs. Það er grandvallaratriði
varðandi dómaframkvæmd Mannréttinda-
dómstóls Evrópu um 8. gr. MSE að dómstólar
vegi og meti þá andstæðu hagsmuni sem í
húfi eru og hvort skerðing réttinda teljist
nauðsynleg miðað við það markmið sem að er
stefnt. Þess vegna er erfitt að fallast á þau
orð héraðsdómarans að mat á nauðsyn upp-
lýsingagjafarinnar eigi undir skattyfirvöld, í
Til hvers
að telja fram?
Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur fékkst úr því
skorið að heimildir skattyfirvalda til að víkja svokall-
aðri bankaleynd til hliðar eru ekki einskorðaðar
við að rannsókn fari fram á tilteknu máli. Fyrir vikið
stendur eftir sú spurning að sögn Páls Þórhallssonar
hvort einhverjar hömlur séu á upplýsingastreymi
frá bönkum til skattyfirvalda og hvort yfirleitt
sé þörf á slíkum hömlum.
þeim skilningi væntanlega að það verði ekki
endurskoðað af dómstólum.
Þá gerir 8. gr. MSE kröfu um að skerðing á
friðhelgi einkalífs sé byggð á lögum. Þótt við-
komandi ákvæði laga nr. 94/1994 gangi mjög
langt má velta því fyrir sér hvort réttur skiln-
ingur á þeim sé sá að skattyfirvöld megi afla
gagna frá bönkunum samkvæmt slembiúrtaki
úr þjóðskrá í stað þess að um rannsókn tiltek-
inna mála sé að ræða, líkt og Landsbankinn
hélt fram.
Nauðsynjarmat
En jafnvel þótt lögin teldust skýr að þessu
leyti þyrfti að fara fram mat á nauðsyn upp-
lýsingagjafarinnar fyi'ir skatteftirlit. Sam-
kvæmt lögum nr. 94/1996 sjá innlánsstofnan-
ir, og ýmsir aðrir aðilar sem hafa atvinnu af
fjái’vörslu, um að draga staðgreiðslu af vaxta-
tekjum og skila henni í ríkissjóð. Skil fara
fram árlega og samkvæmt upplýsingum frá
ríkisskattstjóraembættinu eru skilagreinar
ekki sundurliðaðar þannig að fram komi upp-
lýsingar um einstaklinga og hversu mikið þeir
hafi staðgreitt. Málum er að þessu leyti öðru
vísi háttað varðandi staðgreiðslu skatta af
launatekjum. Samkvæmt 24. gr. laga nr.
45/1987 um staðgreiðslu opinberra gjalda skal
ríkisskattstjóri halda
skrá sem sýnir á hverj-
um tíma greiðslustöðu
launamanna á stað-
greiðsluári. Skattyfir-
völd eru því engan veg-
inn í sömu aðstöðu til að
fylgjast með hvort sam-
ræmi sé milli framtala
einstaklinga og raun-
veruleikans eftir því
hvort um launatekjur
eða fjármagnstekjur er
að ræða. Slíkt samræmi
skiptir máli varðandi
fjármagnstekjurnar til
dæmis vegna réttar til
tekjutengdra bóta.
Með því að fara fram
á afhendingu upplýs-
inga um 1.347 aðila voru
skattyfirvöld að eigin
sögn að kanna hversu
framtöl á þessu sviði
eru áreiðanleg í raun.
Hér var því allt að því
um vísindalega rann-
sókn að ræða sem hefði
vel getað náð tilgangi
sínum með því að nota
ópersónugreinanlegar
upplýsingar. Sam-
kvæmt því var nauðsyn
á notkun persónugrein-
anlegra upplýsinga ekki
fyrir hendi. Ef athugun
af þessu tagi verður
hins vegar árviss kann
það auðvitað að hafa
vamaðaráhrif á þá lund
að almenningur skili
frekar réttum framtöl-
um vitandi að hann geti
lent í úrtaki. Ekki er þó
hægt að lesa út úr
dómnum hvort þetta er ætlun skattyfirvalda.
Samt er þessi dómur tilefni til að setja regl-
ur um að bankar tilkynni viðkomandi einstak-
lingum að upplýsingar um þá hafi verið send-
ar yfirvöldum. Öðru vísi eiga einstaklingarnir
þess heldur ekki kost að gæta réttar síns á
grandvelli fyrrnefndra réttindaákvæða.
Hvað næst?
Dómurinn vekur spurningar um hvort
skattyfirvöld muni næst fara fram á upplýs-
ingar um 20.000 manns og svo 270.000. Munu
dómstólar þá telja of langt gengið? Því er
ekki gott að svara, með því að afsala sér rétti
til að yfirfara nauðsyn upplýsingasöfnunar
eru dómstólar auðvitað að gefa undir fótinn
með slíkt. En þá væri búið að koma upp sama
kerfi og varðandi skattlagningu launatekna
án þess að löggjafinn hafi í raun ætlast til
þess. Væri auðvitað eðlilegra að löggjafinn
tæki sjálfur ákvörðun um slíkt. Auk þess ætti
nauðsynjarmatið að vera annað þegar um er
að ræða þrátt fyrir allt afmarkaða aðgerð til
að prófa hvort nýtt skattkerfi virkar heldur
en ef um sjálfvirkt upplýsingastreymi væri
að ræða.
Það vekur samt til umhugsunar um hvort
ástæða sé til að hafa áhyggjur af skerðingu
bankaleyndar, sem leiðir og leitt getur af
dómi héraðsdóms, miðað við þær miklu upp-
lýsingar sem skattyfirvöld fá um launa-
greiðslur til fólks. Eru upplýsingar um inn-
stæður í bönkum í einhverjum skilningi verð-
mætari og meira verndarþurfi en upplýsingai'
um laun manna? Það má líka segja að fátt sé
svo með öllu illt að ekki boði nokkuð gott; ef
svo fer fram sem horfir verður alger óþarfi að
standa í því að fylla út skattframtalið sjálfur.