Morgunblaðið - 09.06.1999, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 9. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Ríkið verð-
ur böðullinn
Varnarleysi fólks er algjört þegar
ríkid, hið oþinbera kerfi, tekur að
sér hlutverk böðulsins
Það fer ekki hjá því að
þetta Viðhorf taki mið
af því að höfundur
þess er staddur í
Prag. Ekki svo að
skilja að hugsun manns taki
ávallt mið af umhverfinu, oftast
gerir hún það reyndar en ekki
alltaf - skyldi maður ætla. Þótt
flestar þeirra hugleiðinga sem
hér eru settar á blað hafi sést eða
heyrst áður í einhverri mynd
dregur það ekki hið minnsta úr
gildi þeirra því hér á kannski bet-
ur við en oftast áður að sjaldan er
góð vísa of oft kveðin.
Lausir úr prísund, frjálsir,
sögðu Tékkar fyrir tæpum tíu ár-
um þegar Flauelsbyltingin átti
uinunpp s®r sta^ °&
VIUnUKI* fleygðu sér í
Eftir Hávar fang hins vest-
Sigurjónsson ræna markaðs-
kerfis af slíkri
áfergju að engu er líkara í dag en
að saga þeirra á því sviði spanni
nokkra áratugi hið minnsta. Prag
er á allan hátt jafn vestræn og
hvaða önnur borg í Vestur-Evr-
ópu, sagan sem tengir hana aust-
urblokkinni tímabilið 1945-1989
hefur kannski ekki verið þurrkuð
út en henni er í það minnsta ekki
haldið á lofti og er Iítt sýnileg.
Þetta er líka stuttur tími í sögu
þjóðarinnar þótt kynslóð undir-
ritaðs hafi alist upp við það að
Tékkóslóvakía væri eitt af
kommúnistaríkjum Austur-Evr-
ópu. Aðrar kynslóðir, bæði eldri
og yngri, hafa aðra mynd af
Tékklandi í huga sér. Aðra mynd
af Evrópu. Nasistar höfðu líka
aðra mynd af Evrópu í huga þeg-
ar þeir hófu útþenslustefnu sína
og nefndu Lebensraum. Til að fá
meira rými þurfti að útrýma sex
milljónum manna af þeim sem þá
byggðu Evrópu. Litlu austar í
álfunni eru nú í gangi aðgerðir
sem minna um margt á skipu-
lagða útrýmingarherferð nasista
ef þar er yfirleitt nokkur munur
á.
Það er vægast sagt skelfileg
reynsla að heimsækja bæinn
Terezín rétt utan við Prag þar
sem nasistar reistu fangabúðir
og gyðingagettó á stríðsárunum
og fluttu 140 þúsund gyðinga í
gegnum gettóið á rúmum þremur
árum. Manni vefst tunga um
tönn þegar velja á viðeigandi lýs-
ingarorð um fangabúðirnar og
reynir að gera sér í hugarlund
hvernig aðstæður voru þar íyrir
55 árum. Einhvem veginn reynir
maður þó að finna huggun í því
að slíldr voðaatburðir hafi gerst
fyrir hálfri öld og mannskepnan
hafi þá lært eitthvað af þessari
reynslu. Líklega er það borin
von, því aðeins nokkur hundruð
kílómetrum austar eru svipaðir
atburðir að gerast núna, jafn
skelfilegir, jafn grimmdarlegir,
jafn óskiljanlegir.
Terezín var um langan aldur
setuliðsbær, ætlaður sem vamar-
virki svo hægt væri að stöðva
hugsanlega innrás í Austurríska
keisaradæmið. Upphaflega virkið
var reist á 18. öld og bærinn um-
hverfis óx í kringum setuliðið.
Strax á 19. öld var virkinu, sem
stendur í útjaðri bæjarins, breytt
í fangelsi íyrir pólitíska andstæð-
inga keisarans og þjónaði því
hlutverki allar götur þar til Þjóð-
verjar sáu kjörið tækifæri til að
nýta virkið á sama hátt eftir að
þeir höfðu innlimað Tékkland og
Slóvakíu í Þriðja ríkið. A miðju
ári 1942 vora allir íbúar Terezín
reknir á brott og bænum breytt í
fangabúðir fyrir gyðinga, fanga-
búðir sem gegndu mikilvægu
hlutverki í áróðursherferð nas-
ista. Hlutverkið var eftirfarandi:
Fangamir fengu að búa í húsum
þorpsins, ýmiskonar starfsemi
var leyft að þrífast og erlendum
gestum sýndir valdir staðir og
sáu þeir gyðingafjölskyldur að
leik og í starfi. Orðrómurinn um
útrýmingu á gyðingum, sögðu
nasistar, átti ekki við nein rök að
styðjast, þetta var raunveraleik-
inn. Sannleikurinn var hins vegar
sá að Terezín var biðstöð, þangað
vora vissulega fluttir 140 þúsund
gyðingar en 87 þúsund þeirra
vora síðan flutt áfram til útrým-
ingarbúðanna í Auschwitz eða
Dachau, sumir komust reyndar
aldrei lengra en til Terezín og
dóu vegna illrar aðbúðar eða
vora teknir af lífi. Það var ekki
fyrr en að stríðinu loknu sem
umheimurinn fékk að vita hvaða
hlutverki Terezín gegndi í út-
rýmingarherferð nasista og það
leiðir hugann að þeim viðburðum
sem nær okkur standa í tímanum
og erfitt er að gera sér í hugar-
lund að séu raunveralega að ger-
ast.
Varnarleysi fólks er algjört
þegar ríkið, hið opinbera kerfi,
tekur að sér hlutverk böðulsins
og fylgir því eftir af sömu ná-
kvæmni og um venjulega skatt-
heimtu væri að ræða. Það vekur
einnig mestan óhug að sjá hversu
nákvæmlega örlög hvers einasta
einstaklings sem vistaður var í
Terezín hafa verið skráð; læknis-
rannsókn, tannlæknir,
Auschwitz, Dachau. Örlög barn-
anna sem flutt vora til Terezín
era hvað skelfilegust, þau skiptu
þúsundum og þótt fangamir í
gettóinu reyndu að sinna þörfum
þeirra vissu þeir jafnframt að
flest yrðú börnin send annað og
sæjust ekki aftur. Hvað um þau
varð vissp fangarnir auðvitað
ekki. Nasistamir vissu hins veg-
ar fullvel hvað tO stóð og höfðu
vaðið fyrir neðan sig þegar þeir
æfðu upp bamaópera í áróðurs-
skyni. Þeim þótti vissara að æfa
fimm börn fyrir hvert hlutverk
því þau týndu svo ört tölunni að
ella hefðu sýningar getað fallið
niður.
Vandalaust væri að halda
áfram upptalningu slíkra hryll-
ingssagna en spyrja má um til-
ganginn. Það má jafnvel spyrja
um tilgang þess að gera stað sem
Terezín að safni, hverjir vilja
koma þangað og til hvers? Sú
spuming verður áleitin hvort af
skelfingum útrýmingarherferðar
nasista á gyðingum um miðja öld-
ina hafi nokkur lærdómur verið
dreginn. Safnið í Terezín verður
ekki til þess að fylla mann þeirri
vissu að aldrei framar muni kon-
um, bömum og gamalmennum
verða smalað saman í gripaflutn-
ingavagna og þau send til skipu-
lagðra misþyrminga og útrýming-
ar án þess að nokkurs staðar sé
minnstu miskunnar að vænta.
Bjartsýnin sem ríkir í hinni
vestrænu Prag fær á sig for-
gengilegri brag þegar sagan er
skoðuð í þessu ljósi; þeir fógnuðu
Rauða hemum 1945, þeir hentu
bensínsprengjum í Rauða herinn
1968, þeir fógnuðu frelsinu 1989,
þeir þurfa ekki að keyra nema í
fáeina klukkutíma til austurs til
að koma að lokuðum landamær-
um þar sem ógnarstjórn ríkir og
allan þennan áratug hafa átt sér
þar svipaðir atburðir og gerðust í
Terezín.
UMRÆÐAN
Er hreyfíng
heilsubót?
Sigurður Anna Björg
Guðmundsson Aradóttir
SVARIÐ við
spurningunni í titlin-
um er mikilvægt, því
að ráðleggingar til al-
mennings um hreyf-
ingu eru á því byggð-
ar. Nauðsynlegt er að
gera sér grein fyrir
hvaða þættir heilsu-
fars eru undir hreyf-
ingu komnir, hvers
vegna, hve mikla
hreyfingu þarf til og
við hvaða kringum-
stæður. Ef hreyfing
hefur áhrif á algeng
og alvarleg heilsufar-
svandamál eða
áhættuþætti þeirra
og séu þau áhrif veraleg og fyrir-
sjáanleg skiptir miklu máli að
þeirri þekkingu sé haldið á loft til
almennings og einnig nýtt til að
ráðleggja einstaklingum. Vart er
unnt að finna ódýrari og einfaldari
leið til að fyrirbyggja sjúkdóma en
með reglubundinni hreyfingu.
Tilgangur þessarar fyrri greinar
af tveimur er að fjalla stuttlega um
nokkra þætti sem komið hafa fram
í vísindalegum rannsóknum undan-
farinna ára og lúta að hreyfingu og
heilsufari. Ekki er víst að unnend-
ur íslensks máls séu samþykkir
þeirri afbökun á algengu orðtaki
sem fram kemur í undirtitli en
spumingin snýst í raun um þetta:
Er hægt að hlaupa (eða með
annarri hreyfingu) af sér homin,
þar sem hom tákna hnýfil á heils-
unni?
Flestir vita að svarið við spum-
ingunni er jákvætt en tilgangur
líkamsræktar má ekki einungis
vera sá að bæta árum við lífið
heldur þarf einnig að bæta lífi við
árin. Ljóst er að hreyfing sér til
heilsubótar er ekki fyrirhafnar-
laus, enda verður enginn óbarinn
biskup. Lífið má hins vegar ekki
hafa þann tilgang einan að fresta
dauðanum. Meginmarkmið þess-
arar greinar er reyndar að benda
á að unnt er að ná verulegri
heilsubót með eðlilegri reglubund-
inni hreyfingu sem engum á að
vera ofviða. Því má aldrei gleyma
að ein af meginstoðum hamingj-
unnar þegar fram líða stundir er
góð heilsa.
Hvað hreyfir
fólk sig mikið?
Rannsóknir frá Bandaríkjunum
benda til þess að einungis 15%
fólks þar í landi hreyfi sig reglu-
lega, um 60% öðru hvoru og um
Hreyfing
Er hægt að hlaupa af
sér hornin? spyrja
Sigurður Guðmunds-
son og Anna Björg
Aradóttir 1 fyrri
grein sinni.
fjórðungur hreyfir sig aldrei neitt.
Þar hefur verið áætlað að um 250
þúsund dauðsföll árlega megi
rekja til lítillar hreyfingar fólks.
Ekki væri fjarri lagi að áætla ef
aðstæður væra svipaðar hér að
tvö- til þrjúhundruð dauðsföll ár-
lega hér á landi mætti rekja til
hins sama. Nokkuð er vitað um
hreyfivenjur íslendinga, meðal
annars úr könnun sem Þórarinn
Sveinsson, Jóhannes Helgason og
Svandís Sigurðardóttir við náms-
braut í sjúkraþjálfun og lífeðlis-
fræðistofnun Háskóla Islands
gerðu fyrir rúmu ári. I ljós kom að
einungis 3-11% þeirra sem svör-
uðu könnuninni töldu sig vera
kyrrsetufólk. Helst voru það karl-
ar undir 45 ára sem héldu kyrru
fyrir. Almennt var þó hröð og líf-
leg hreyfing meira stunduð af
yngra fólki en eldra. Eins og í
rannsóknum frá öðrum löndum
var kyrrsetufólk hlutfallslega fæst
meðal háskólamanna en gagn-
stætt við ýmsar aðrar rannsóknir
reyndust þeir sem líklegastir voru
til að stunda hraða og líflega
Fiskveiðar og
verktakaiðnaður
HVER getur séð
fyrir sér Island án
vega, bygginga, verk-
smiðja, hafna, flugvalla
eða rafmagns?
Islenskur verktaka-
iðnaður sér fyrir
þessu, án þess að hafa
nokkurn tíma haft vit á
því að vera talinn mik-
ilvægastur allra at-
vinnugreina og njóta
sérstöðu samkvæmt
því.
Nú að afloknum sjó-
mannadegi ætti samt
ekki að vefjast fyrir
neinum, hver sé
merkilegastur at-
vinnuvega á íslandi. Hver fram-
mámaðurinn á fætur öðrum hefur
sagt okkur hvað sé undirstaða
þjóðlífs á Islandi. Að ekki sé nú
talað um allar þær fórnir, sem
blessaðir sjómennirnir okkar
færa. Þrátt fyrir stöðugt átak í
slysavörnum farast þeir við
glímuna við náttúruöflin. Eg tek
að sjálfsögðu undir, sem góður Is-
lendingur og raula fyrir munni
mér: „Sagt hefur það verið um
Supurnesjamenn."
I alvöra talað, skelfing er nú
asnaleg þessi remba sumra at-
vinnugreina við að setja sig á háan
hest. Hver getur hugsað sér ísland
án kennara eða lækna, svo dæmi
séu nefnd um aðrar stéttir? Þessi
stefna er ekki bara asnaleg, hún er
hættuleg og stórskaðar þjóðina.
Hennar vegna m.a. trúum við því
mörg, að ekki megi
taka til umræðu aðild
Islendinga að Efna-
hagsbandalagi Evr-
ópu.
Staðreyndin er auð-
vitað sú að í nútíma-
þjóðfélagi og blönduðu
hagkerfi er engin ein
atvinnugrein annarri
mikilvægari heldur
eru þær hver annarri
háð. Vart er hægt að
hugsa sér eina án
stuðnings annarrar.
Það vill svo til, af því
að við höfum lagt höf-
uðáherslu á fiskveiðar,
að þær standa undir
meginhluta útflutningstekna okk-
ar. Mér dettur ekki í hug að við
hefðum staðið okkur verr en Finn-
ar eða Danir við að byggja upp
ýmsan annan útflutningsiðnað, ef
við hefðum ekki haft fiskveiðarnar
til þess að byggja á.
Það þykir ekki tiltökumál að há-
setahlutur hér sé vel á aðra milljón
króna eftir þriggja vikna túr. Alíka
upphæð þurfa menn að streða fyrir
stærstan hluta árs í verktakaiðnað-
inum, sem sérhæfðir bygginga-
verkamenn, sem geta borið sig
saman við háseta í vinnuálagi og
undirstöðumenntun. Nú má ekki
skilja orð mín svo að ég sjái eftir
þessum góðu launum til handa há-
setunum. Eg bendi bara á visst
misræmi.
Útlendingum er óheimilt að fjár-
festa í íslenskum fiskveiðum. Þá
Verktakaiðnaður
Hver getur séð fyrir
7
sér Island, spyr
Armann Orn Armanns-
son, án vega, bygginga,
verksmiðja, hafna, flug-
valla eða rafmagns?
gætum við misst vald á þeim eins
og það er orðað. Um þetta er al-
menn pólitísk samstaða.
I vertakaiðnaði gætir heldur bet-
ur annarra sjónarmiða. Ekki ein-
asta geta öll erlend fyrirtæki boðið
í allar framkvæmdir heldur er
beinlínis skylt að bjóða stórar
framkvæmdir út á fjölþjóðlegum
vettvangi.
Sterkasta fyrirtæki í iðnaðinum
um áratugaskeið, ístak hf., er dótt-
urfyrirtæki danska stórfyrirtækis-
ins Phil&Sön A/S og hefur ekki
bara fengið að starfa hér óáreitt
heldur um margt notið óvenjulegr-
ar fyrirgreiðslu ráðandi afla.
Sögulega séð hafa erlend fyrir-
tæki alltaf verið sterk í íslenskum
verktakaiðnaði. Þannig byggðu er-
lend fyrirtæki Reykjavíkurhöfn,
Straumsvíkurhöfn, allar helstu
virkjanir Islendinga í upphafi og
svo mætti lengi telja. Þetta var í
upphafi eðlilegt, en m.a. vegna
skilningsleysis okkar hafa ísjensk
Ármann Örn
Ármannsson